تیۆری قوڵنگی رەش و پێشبینی جیۆپۆلەتیکی

* پڕۆفیسۆری یەکەم دکتۆر جەزا تۆفیق تالیب


جیۆپۆلەتیک وەک زانستێکی نوێ هەر لە سەرەتای بەدەرکەوتنییەوە، وەک زاراوە و زانست لەسەر دەستی زانای سویدی رۆدۆلف کیلن (Rodulf Kjellen )وە لە ساڵی 1899 و بەدەرکەوتووە و لە ساڵی 1917یشدا بەم شێوەیە پێناسەی جیۆپۆلەتیکی کردووە کە ئەو (زانستەیە، لە دەوڵەت وا تێدەگات بوونەوەرێکی جوگرافیایی ئۆرگانییە یان دیاردەیەکە لە بوارەکەدا)(1)، بەو پێیەی کە دەوڵەت یەکەیەکی ئۆرگانییە و بە بەردەوامی لە گۆڕان و گەشەسەندندایە و گەلێک هۆکاری کاریگەریش هەن یان دێنە ئاراوە کە کاریگەری لە سەر رەوتی یەکە ئۆرگانییەکان «دەوڵەت» لە رووی قەبارە و شوێنی جوگرافی و مەودای چالاکی و بنیادی هێزی گشتی دەوڵەت بە جێدەهێڵێت، زۆر جار جیۆپۆلەتیک کاریگەری لەسەر بڕیاری سیاسەتی نێودەوڵەتی بەجێ دەهێڵێت، وەک وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریکا (هێنری کیسەنجەر) دەڵێت (جیۆپۆلەیتیک بیرکردنەوەیە لە بەدیهێنانی هاوسەنگی هێز و ئەو پڕۆگرامەیە، کە بایەخ دەدات بەداخوازییەکانی هاوسەنگی)(2) ،ئەوەی لێرەدا دەتوانین لێوەی هەڵێنجێن ئەوەیە کە جیۆپۆلەتیک بایەخی سەرەکی لای بنیادنانی هێزی دەوڵەتە، لە ئێستا و ئایندەدا، بە تایبەتیش پلان و بەرنامەی ئایندەی بۆ پێداویستییەکانی دەوڵەت دادەڕێژێت، ئەویش بە پشتبەستن بەو کەرەستە و بنەما سروشتی و مرۆیی و ئابووری و سەربازی و تەکنەلۆژییەی کە لە بەردەستدایە، بەڵام  دەکرێت بەدوور لەم ئامادەسازی و پلان بۆ داڕشتنەش فاکتەری لە بیرکراو و ئەژمار بۆ نەکراویش بێنە گۆڕێ و تەرازووی هێزی وڵات و سەرتاسەری شانۆی سیاسی و ستراتیژی بگۆڕێت ئەم فاکتەرەش بەڕەگەزی (سوپرایس Surprise) واتە کار و دیاردەی چاوەڕواننەکراو ناو دەبرێت و لە بوارەکانی سیاسی و جیۆپۆلەتیکیدا کاریگەری لەسەر شانۆی سیاسی و جیۆستراتیژی بەجێدەهێڵن.

بنەچەی زاراوەی قوڵنگی رەش:
 بنەچەی زاراوەی قوڵنگی رەش دەگەڕێتەوە بۆ وەسفکردنی ئەستەمبوونی روودانی شتێک یان دیاردەیەک کاتێک شاعیری رۆمانی)دیسمۆس ئۆنیۆس ئۆڤینالیس(ناسراو بە)جۆڤیناڵ(وەسفی باڵندەیەکی نامۆی دەکرد، بە قوڵنگی رەش ناوی دەبرد بەو پێیەی ئەوە زانرا بوو تا ساڵی 1697 کە قوڵنگ هەموویان رەنگیان سپییە و ئەستەمە قوڵنگێک هەبێت رەنگی رەش بێت، ئەم دەستەواژەیە لە شاری لەندەندا باوبوو وەک دەستەواژەیەکی ئەستەمبوون بەکاردەهات بۆ روودان و بوونی شتێکی دیاریکراو بەڵام کاتێک لە ساڵی 1697 دا لە رۆژئاوای ئوسترالیا قوڵنگی رەش بینرا ،ئیدی چەمکی ئەستەنبوون سڕایەوە و بیرۆکەی ئەستەمبوون لە ئارادا نەما و ئەوەی جێگەی ئاماژەپێکردنە لە ساڵی 2007 (کتێبی قوڵنگی رەش) لە لایەن نووسەری ئەمریکی بە رەچەڵەک لوبنانی (نەسیم نیکۆلا نەجیب تالیب) ەوە بەناونیشانی (تیۆری قوڵنگی رەش چۆن ئەستەم دەکرێت بە نائەستەم) بڵاوکرایەوە.

تیۆری قوڵنگی رەش و شیکاری جیۆپۆلەتیکی:
 تیۆری قوڵنگی رەش Black Swan لە بواری سیاسی و جیۆسیاسیدا بۆشیکردنەوەی ئەو رووداوە لەپڕ و کاریگەرانە دەگیرێتە بەر کە دۆخی سیاسی و ستراتیژی دەهەژێنێت و دەگۆڕێت ئەم دیاردەیە بریتییە لە (نەزانینمان بە نەزانراوەکان یان نەزانینمان بە زانراوەکان)، واتە ئێمە زانیاریمان نییە، بەڵام ئەوانەی دیکە زانیارییان لایە لەبەرئەوەی دەکرێت رووداو هەبێت و ئەگەری خراپی لێ پەیدا ببێت و باوەڕ بە روودانی نەکەین.(3) چەمکی قوڵنگی رەش یەکێکە لە تەکنیکەکانی لێکۆڵینەوە لە بواری ئایندەناسیدا کار لەسەر گۆڕاوێک دەکات کە (ئەگەری روودانی کەمە و کاریگەری زۆر یان گەورە)ی هەیە Low Probability High impact یان بە خاڵی گۆڕانکاریش Tipping pointدەناسرێت، واتە ئەو کاریگەرییە یە کە لە رووداوێکی لەپڕ و چاوەڕوان نەکراو دەیهێنێتە ئاراوە و لە دەرەنجامدا گۆڕانکاری ڕیشەیی لێ دەکەوێتەوە واتە رووداوێک کەرەستەکانی ئێستای مرۆڤایەتی لە عەقڵ و تەکنەلۆژیا پێشبینی روودانی ناکات لەگەڵ ئەو دەرئەنجامانەشی کە لێی دەکەوێتەوە لێرەوە دەکرێت تیۆری قوڵنگی رەش وەک سیناریۆ وێنابکرێت و قەبارەی کاریگەرییەکەشی ئەگەر بە شێوەیەکی ئەگەریش بێت وێنابکرێت تاوەکو پلان و میکانیزمی خۆگونجاندن بەر لە روودانی بگیرێتە بەر بە مەبەستی تێگەیشتنێکی نزیک لەو لێکەوت و گۆڕانکارییانی کە ئەم رووداوە چاوەڕواننەکراوە دەهێنێتە ئاراوە هەر وەک (هیلمۆت ڤۆن مۆڵتکە Helmuth Von Moltke ) سەرکردەیەکی سەربازی بەناوبانگی پروسی دەڵێت (وای بۆ دەچووم دوژمنەکەم لە یەکێک لە چوار ئاراستەکەوە بۆم بێت بەڵام زۆر جار لە ئاراستەی پێنجەمەوە دەهات) واتە ئەوەی چاوەڕوان نەبووە روویداوە و بووە بەڕەگەزی سوپرایس دەبێت مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت.
سێ خاڵ  بۆ تێگەیشتن لە تیۆری قوڵنگی رەش:
 دەکرێت تیۆری قوڵنگی رەش بە سێ خاڵی سەرەکی یەک لە دوای یەک دەستنیشان بکەین و بەم شێوەیە ئاماژەی پێ بکەین: (4)
 یەکەم: مەترسی و رووداوی (دەرەکی) دەکەوێتە دەرەوەی بواری پێشبینیکردن، لەبەرئەوەی پێشتر لەم جۆرە رووداوانە پێشبینی نەکراوە و زانیاری و کەرەستەی گونجاو لە بەردەستدا نەبووە، تاوەکو ئامادەکاری پێش کات هەبێت بۆ رووداوەکە وە ئەو دەرەنجامانەشی کە لێی دەکەوێتەوە.
دووەم: ئەم جۆرە رووداوانە دەگمەنن بەڵام کاریگەری و رەهەندی زۆری لێ دەکەوێتەوە دەکرێت وەک زەمینلەرزەیەکی ئابووری و سیاسی و بایلۆژی لێکەوتەکانی دوورمەودابن.
سێیەم: بەو پێیەی رووداوەکە دەرەکییە و پێشبینی نەکراوە، لەبەرئەوە مرۆڤ پاش روودانی راڤەی دەکات و سیناریۆ بۆ هۆکارەکانی رووداوەکە دەستنیشان دەکات.
لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین لە لانی کەم لەم سێ دەیەی کۆتاییدا هەر لە ساڵی  1989-1990 وە، کە بەهەرەسهێنانی دیواری بەرلین و بلۆکی بەناو سۆشیالیستی دەست پێدەکات تا دەگاتە رووداوەکانی 11ی سێپتەمبەری ساڵی 2001 و قەیرانە ئابوورییەکان و بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا و کۆمەڵێک رووداوی کاریگەر و پێشبینی نەکراو بوون کە کاریگەرییەکانی هەندێک رووداویان تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەر ماون.
ئەو بنکە تیۆرییەی کە تیۆری قوڵنگی رەشی لەسەر بونیادنراوە ئەوەمان بۆ دەردەخات کە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت مرۆڤ چەندە بێ ئاگایە لە نهێنی زۆر دیاردە و رووداو کە روویانداوە و دەکرێت لە ئایندەشدا رووبدەن لەبەر ئەوە بواری ئایندەناسی و پێشبینیکردن بۆ ئەو رووداوانەی کە دەکرێت رووبدەن و تا ئێستا لە هزروو بۆچوونی مرۆڤدا نییە دەبێت ببێتە شتێکی واقیع واتە دەبێت پێشبینی بۆ مەحاڵەکان بکرێت کە لە ئێستاو ئایندەدا رووبدەن ئەگەر لە رێگەی گرتنەبەری میتۆدی سیناریۆی ئایندەییشەوە بێت تاوەکو جۆرە زانیاری و خۆئامادەکردنێک هەبێت بۆ رووداوەکان و جۆری ئەو کاریگەرییانەی کەلێی دەکەوێتەوە.

جیۆپۆلەتیک و سێ خاڵ بۆ شیکردنەوەی رووداوەکان: 
هاوشێوەی تیۆری قوڵنگی رەش، زانستی جیۆپۆلەتیکیش کاتێک شیکاری بۆ رووداوە سیاسی و جیۆسیاسی و جیۆستراتیژییەکان دەکات بە بەردەوامی سێ خاڵ یان سێ رەهەند بە هەند وەردەگرێت بۆ لێکدانەوەو شیکاری ئەو رووداوانەی کە رەهەندی کاریگەری نێودەوڵەتی هەیە، ئەو سێ خاڵەش بریتین لە: (5)
 یەکەم: شیکاری (گەوهەری رووداو)ی کێشەکە،  جا نێوخۆیی بێت یان هەرێمی و نێودەوڵەتی.
 دووەم: شیکاری (هۆکاری رووداو)، واتە رۆڵی ئەو هۆکارانە شیدەکرێتەوە کە دەبنە هۆی روودان و ئاڵۆزکردنی رووداوەکە و رۆڵی دەستێوەردانی هەرێمی و نێودەوڵەتی بە هەموو شێوازێک بۆ زیاتر ورووژاندن یان هێورکردنەوەی رووداوەکە.
سێیەم: شیکاری (ژینگەی رووداو) و ئەو کارەکتەرە دەرەکیانەشی کاریگەری لەسەر ژینگەی رووداوەکە هەیە.

 جیۆپۆلەتیک و ئایندەناسی:
 بە گوێرەی ئینسکڵۆپیدیای فەرەنسی ئایندە بە سێ شێوەی جیاواز پەیوەست دەبێت بە مرۆڤەوە و بەم شێوەیە لە یەکتری جیا دەکرێنەوە: (6)
 یەکەم: (ئایندەی چارەنووس) لەسەردراو، کە لە ئەنجامی چەند خەمڵاندنێکەوە بە دەست دەکەوێت.
دووەم: (ئایندەی بەڕێکەوت) کە بە هیچ شێوەیەک پێشبینی نەکراوە.
 سێیەم: (ئایندەی ئازاد) کە دەبێت بنیاد بنرێت.
 بە گوێرەی جۆری سێیەم لە دەستنیشانکردنی ئایندە دەتوانرێت لە بواری ئایندەناسیدا سێ ئاست بۆ پێشبینیکردن دەستنیشان بکرێت کە بریتین لە:
ئاستی یەکەم: پەیوەستە بە توانای (خەملاندنەوە Conjecture) واتە بیرکردنەوەیەکی سیستماتیکیانەی عەقڵانی کە توێژەر بەرەو ئاراستەیەکی دیاریکراو بەرێت لە لێکۆڵینەوەدا.
ئاستی دووەم: پەیوەستە بە توانای)پێشبینی کردنەوە(Forecasting کە ئەگەرەکانی پەیوەست بە روودانی رووداوەکە لەبەرچاودەگرێت بە مەبەستی بە دەست هێنانی بڕێکی دیاریکراو لە پێشبینیکردنی ئایندە.
ئاستی سێیەم: بەهێزترین ئاستی تایبەتە بە پێشبینیکردنی ئایندە و پەیوەستە بە توانای)پێشبینیکردن(Prediction ئەم ئاستە نزیکە لەوەی یان توانای ئەوەی هەیە دەستنیشانی رووداوێکی دیاریکراو و هەڵێنجاندنی دەرئەنجامی دیاریکراوی لەبارەوە هەبێت پێش ئەوەی رووداوەکە ئاراستەکەی کۆتایی بێت.
جیۆپۆلەتیکیش وەک زانستێکی هاوچەرخ گفتوگۆ و لێکۆڵینەوە و خوێندنەوە و رووداوە سیاسی و سەربازییەکان دەکات لە رووی (گۆڕانکارییەکانی و ئەوەشی کە پەیوەندە بە ئایندەوە)(٧)، بە گوێرەوەی ئەم لێکدانەوەیە شیکار و لێکدانەوەی جیۆپۆلەتیک ئاماژە بۆ بەرچاوڕوونی و پێشبینیکردنی ئەو رووداوە سیاسییانە دەکات کە چاوەڕوانی روودانی دەکرێت، لەگەڵ شارەزا بوون لە ئاراستە و گەشەی رووداوەکان(8)، بە تایبەت ئەوەی پەیوەستە بە ئایندەی رووداوەکەوە هەر وەک چۆن ) ئۆتواسێل(O‌Tuathil  دەڵێت (جەماوەریی جیۆپۆلەتیک لەوەدایە کە بە چاوێکی ئایندەییەوە بڕوانێتە کاروباری نێودەوڵەتی وەک پرسیاری ئایا ئایندەی نەخشەی سیاسی جیهان چۆن دەبێت؟ و لە کوێ جەنگەکانی ئایندە روودەدەن؟ و دژی کێ؟ و هەروەها دەڵێت جیۆپۆلەتیک ئارەزووی ئەوەی هەیە کە ببێتە چارەسەرێکی پێشبینیکەرانە)(9)ی ئایندە، ئەویش لەڕێگەی گرێدانی رووداوە سیاسییەکان بە هەرێمە جوگرافییەکەیەوە لە بواری سروشتی و مرۆیی ئابوورییەوە و مەودای کاریگەری سەرجەم ئەو بوارانە لە پێکهاتن و دروستبوونی دیاردە (رووداوە) سیاسی و ستراتیژییەکەدا، بەم پێیەش جیۆپۆلەتیک دەتوانێت بەشدار بێت لە پێشبینیکردنی رووداوەکان لە ئایندەدا جا مەودای هێزی بۆ پێشبینیکردن دەوەستێتە سەر دەستنیشانکردنی رووداوە چاوەڕواننەکراوەکان وەک ئەوەی لە تیۆری قوڵنگی رەشدا ئاماژەی پێکراوە یان مەوداکەی لە چوارچێوەی پێشبینی ئاساییدا دەمێنێتەوە.

سەرچاوەکان:
1-پ.د.فوئاد حەمە خورشید، جیۆپۆلەتیک و (چەمک و پراکتیک)، وەرگێڕانی پ.د.جەزا تۆفیق تالیب و م.ئەحمەد عەلی ئەحمەد، چاپخانەی کارۆ، 2021، سلێمانی، ل15.
2-Gray,Caln.S.andslon، Geoffry R. (Geopolitics Geography، and Strategy), London Frankcoss، 1999، P.289.
3- غاده‌ موسی، آلیات التکیف والاستعداد لمرحله‌ المخاطر العالمیه‌ المتعدده‌.. الحاله‌ المصریه‌، نموذجا، دوریه‌ الملف المصری، العدد (١٠٤)، 2023، ص25.
4-المصدر نفسە، ص25.
5- بڕوانە:
‌أ-د.جەزا تۆفیق طالب، دراسات حول الجیوبولتیک والا‌من القومی، مطبعه‌ بینایی، 2005، ص12-13.
ب- نوار جلال هاشم و محمد کاظم المعینی، مابین الجیوبولتیک والجیوستراتیجیه‌((دراسه‌ فی اختلاف المفاهیم))، المجله‌ الاکادیمیه‌ للبحوث القانونیه‌ و السیاسیه‌، جامعه‌ عمار پلیجی الاغواط، الجزائر، المجلد (4)، العدد (2)، 2020، ص440.
-6 المستقبلیه‌ أوعلم المستقبل، الموسوعه‌ الفرنسیه‌ العالمیه‌، الفکر العربی، معهد الانما‌ء العربی، بیروت، 1979، ص217.
7-د.محمد عبدالسلام، الجیوبولتیکا:علم هندسه‌ السیاسه‌ الخارجیه‌ للدول، دارالکتب، القاهره‌، ط1، 2019، ص62.
8- لویس سی. بلتیروجی. ایزل بیرسی، الجغرافیه‌ العسکریه‌، الترجمه‌: عبدالرزاق عباس حسین، دار الحریه‌ للطباعه‌، بغداد، ط1، 1975، ص152.
9-  O‌thtail, Geariod.(General Introduction: Thinking Critically about Geopolitics)، in: The Geopolitical read, 2nd edition، eds: G-O، Tuathacl‌s.Dalby and P.Routledge, London، 2006، PP -10.

*پسپۆڕی جیۆسیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی