بنیاتی كارەكتەر لە رۆمانەكانی برایم ئەحمەد و غایب توعمە فەرماندا

د.ژینۆعەبدولڵا


رۆمان بەحوكمی فراوانی پانتاییەكەیەوە باشترین رەگەزەكانی ئەدەبە بۆ پێشكەشكردنی یان بەرجەستەكردنی زیاتر لە كێشەیەك لە كێشەكانی ژیانی ئادەمیزاد لەناو كۆمەڵدا، بۆیە رۆمان وەك پەخشانێكی هونەری زیاتر توانیویەتی خزمەتی مرۆڤایەتی بكات. 
گەر رۆمان وێنەكێشی ژیان بێت و زیاتر لە هەموو ژانرەكانی دیكەی ئەدەب گوزارشت لە ئێش و ئازار و مەینەتی و خۆشییەكانی مرۆڤ بكات، ئەوا كارەكتەریش هۆكاری بەرجەستەكردنی ئەو گوزارشتكردنەی رۆماننووسە، كە لەڕێی كارەكتەرەوە بیرو بۆچوون و تێڕوانینەكانی بۆ دیاردەكانی ناو كۆمەڵ و بەسەرهاتەكان لە چوارچێوەی دەقی رۆمانەكەدا بەرجەستە دەكات. كارەكتەر یەكێكە لە توخمە سەرەكی و بنەرەتییەكانی هونەری رۆماننووسین و چونكە رۆڵێكی گرنگ و بەرچاو لە بنیاتی دەقی رۆماندا دەبینێت، بۆیە هەر لێكۆڵینەوەیەك لە بارەی هەر توخمێك لە توخمە بنەڕەتییەكانی رۆمان دەبێت ئاوڕێ لە گرنگی كارەكتەر بداتەوە، چونكە هەموو توخمەكانی رۆمان پەیوەستن بە كارەكتەرەوە و ناشكرێت كارەكتەر فەرامۆش یان وەلابنرێت.
(بنیاتی كارەكتەر لە رۆمانەكانی برایم ئەحمەد و غایب توعمە فەرمان)، ناونیشنانی نامەی ماستەری خوێندكاری خوێندی باڵای ئەدەب لە بەشی كوردی زانكۆی چەرمۆ (خالید قادر ئیبراهیم) ە، تیایدا لە سەر بنەمای ئەدەبی بەراوردكاری و قوتابخانەی ئەمریكی، بەراوردی رۆمانەكانی هە ردوو ئەدیبی ناسراوی كورد و عەرەب مامۆستا برایم ئەحمەد و غایب توعمە فەرمان كراوە.

لە جیهانی ئەدەبی هاوچەرخی كوردی و عەرەبیدا، رۆمان توانیویەتی رۆڵ و كەسایەتی خۆی لەڕووی مەعریفییەوە زیاتر بەرجەستە بكات، چ لەڕووی فۆرم و بابەتەوە، یان لەڕووی بایەخی نووسەرانی دەقەوە، لەم بوارەدا چەندین رۆماننووسی بەناوبانگ هەیە لە هەردوو ئەدەبی كوردی و عەرەبیدا، لە نێوانیاندا ئیبراهیم ئەحمەدی رۆماننووس لە ئەدەبی كوردیدا و غایب توعمە فەرمان لە ئەدەبی عەرەبیدا، چونكە ئەم دوو رۆماننووسە خاوەن چەندین دەقی رۆمانن لە بوارەكانی چیرۆك و رۆماندا دەستڕەنگینیان نواندووە، هەر ئەم لایەنەش هاندەرێكی دیكە بووە بۆ هەڵبژاردنی ئەم دوو  رۆماننووسە بۆ تەرازووی بەراوردی لێكۆڵینەوەكە.

قوتابخانەی بەراوردی ئەمریكی

لەم بەراوردەدا بۆ ئەنجام گەیاندنی لێكۆڵنەوەیە قوتابخانەی بەراوردی ئەمریكی هەڵبژاردووە، چونكە لەم قوتابخانەیەدا زۆر بایەخ نادرێت بەلایەنی كاریگەری نێوان نووسەران، بەڵكو هەردوو لایەنی جوانی دەق و ئاستی داهێنان زیاتر دەبنە جێی بایەخدانی لێكۆڵەری بەراورد.
 توێژەر دەربارەی هەڵبژاردنی قوتابخانەی ئەمریكی نووسیویەتی (بەلای ئێمەوە قوتابخانەی بەراوردی ئەمریكی پەسندترە و باشتر وگونجاو ترە بۆ لێكوڵینەوە لە بواری ئەدەبی كوردیدا، چونكە ئەدەبی كوردی لەچاو ئەدەبی نەتەوەكانی دیكەدا تا رادەیەك هەژاری پێوە دیارە و  كاریگەری نییە بەسەر ئەدەبی گەلاندا و هەمیشە وەك ئەدەبی كارلێكراو دەبێت لە تەرازووی بەراوردی ئەدەبیدا. هەروەها لە قوتابخانەی بەراوردی ئەدەبیی ئەمریكیشدا كۆمەڵێك پرەنسیپی تێدایە لە بەرژەوەندی ئەدەبەكەماندایە بۆ دەوڵەمەندكردن و ئاگاداربوون لە ئەدەب و كلتوری نەتەوەكانی دیكە).


بەراوردی ئۆتۆبایۆگرافیای هەردوو رۆماننووس
ئیبراهیم ئەحمەد و غایب توعمە فەرمان


هەردوو رۆماننووس، ئیبراهیم ئەحمەد و غایب توعمە فەرمان پێشەنگی هونەری رۆماننووسینن لە عیراقدا، ئیبراهیم ئەحمەد پێشەنگی هونەری رۆماننووسینە لە باشووری كوردستاندا بە زمانی كوردی، هەروەها غایب توعمە فەرمانیش بە هەمان شێوە پێشەنگی هونەری رۆماننووسینی عەرەبییە لە عیراقدا.
دەستپێكی هەردوو رۆماننووس لەسەرەتادا بە شیعر دەستیان داوەتە نووسین، دواتر گۆڕیوویانە بۆ هونەری چیرۆكنووسین. یەكەم دەقی شیعری بڵاوكراوەی ئیبراهیم ئەحمەد (یادگار و هیوا)یە كە لە گۆڤاری (یادگاری لاوان)دا لە 10/3/1933ز لە لاپەڕە 13ــ 19 بڵاوكراوەتەوە . ئیبراهیم ئەحمەد لە نووسینی شیعردا سەركەوتوو بووە، بە تایبەت لە شیعری بەرگری و نەتەوەییدا، هانی خەڵكی داوە بۆ خوێندن و تێكۆشان دژی چەوساندنەوەی نەتەوەیی، پاڵپشتی هەژاران بووە. شیعرەكانی بە زمانێكی پاراو و شیعرییەتێكی جوان داڕشتووە. هەروەها ریتمی شیعری و بەكارهێنانی وشەی سادە و ئاسانی رەچاو كردووە، بۆیە زۆربەی شیعرەكانی لە لایەن ئاوازدانەرانی كوردەوە كراون بە گۆرانی، تا ئەم رۆژگارەش دەوترێتەوە. زۆربەی شیعرەكانی هاندانە بۆ خۆشەویستی نیشتمان و خۆبەختكردن لەپێناوی سەربەستی و ئازادیدا، هەروەها هیوابەخشە بە دواڕۆژی نەتەوەكەی و هاوكاریكردنی خەڵك.


ئەزموونی شیعری


غایب توعمە فەرمان دەربارەی ئەزموونی شیعری خۆی دەڵێ‌: "من شیعرم دەویست، لە قۆناغی لاوێتیدا شیعرم دەهۆنییەوە و لەگەڵ بڵند حەیدەریدا بەرامبەر یەكتر شیعرمان دەخوێندەوە (شەڕە شیعر)، بەڵام لە بواری شیعردا سەركەوتوو نەبوو، بۆیە دەڵێ‌ : ئەو رۆژەی لە ئەزموونی شیعریمدا سەرنەكەوتم، وتم: ماڵئاوا ئەی دونیای نووسین، ئەی خۆشەویستی یەكەم و كۆتاییم، بەڵام هەوڵی دیكەمدا و  پەرییەكانی دیكەم خۆشویست.. چیرۆك خۆشەویستی هەمیشەییم... لە ساڵی 1954 بەدواوە لە ئاستە جیاوازەكاندا چیرۆك دەنووسمەوە". هەروەها نووسەری عەرەب (غسان كنفانی) لە وەسفكردنی  غایبدا دەڵێ‌: " لە باشترین خامە بەدەستەكانی  ئەم سەردەمەیە"، بۆیە دكتۆر عەلی ئیبرهیم  دەڵێ‌: " قسەكردن لەسەر رۆمانی عەرەبی تەواو و راست نییە بەبێ‌ ناوهێنانی (النخلە والجیران - دارخورما و دراوسێ‌ )ی غایب توعمە فەرمان".

رۆمانی (دڕك و گوڵ)

 غایب توعمە فەرمان سەركەوتوو بووە لە نووسینی كورتە چیرۆكدا و جێگەی ئاماژەیە بۆ داهێنانی ئەدەبی لە دەستپێكردنەوە بە كۆ- چیرۆكی (حصید الرحی ــ دروێنەی دەستاڕ) دەستپێدەكات، كە لە ساڵی 1954 لە بەغدا دەرچووە. بەڵام سەركەوتووترین بەرهەمی ئیبراهیم ئەحمەد لەڕووی ئەدەبی و هونەری رۆماننووسینەوە رۆمانی (دڕك و گوڵ )ە، كە رۆماننووس بە شێواز و تەكنیكی نوێ و هاوچەرخەوە رووداوەكانی ئەم رۆمانە خستووتەڕوو، جیاواز لە هەردوو رۆمانە چاپكراوەكەی دیكەی (ژانی گەل و هەرزەكاری)، ئەوەش لە بەكارهێنانی تەكنیكی مۆنۆلۆگ بە شێوەیەكی بەرفراوانتر لە بەرهەمەكانی دیكەی رۆماننووس. ئەو تەكنیكەش لەڕووی مێژووی بەكارهێنانەوە لەناو هونەری چیرۆكنووسی كوردیدا بۆ ئەو سەردەمە پێدەچێت ئیبراهیم ئەحمەد دەستپێشخەر بوو بێت، چونكە لە پێش نووسینی ئەم رۆمانەدا ئێمە هیچ رۆمانێكمان بەدی نەكردووە، لەڕووی بەكارهێنانی هونەر و تەكنیكی مۆنۆلۆگەوە كە لە ئاستی ئەم رۆمانەدا بێت.  

كوردی فەیلی

هەردوو رۆماننووس جێگەی لە دایكبوونیان شار بووە، ئیبراهیم ئەحمەد لە (6/3/1914) لە گەڕەگی دەرگەزێنی شاری سلێمانی لە خێزانێكی هەژاری كورد لەدایكبووە، غایب توعمە فرمانیش لە ساڵی (1927) لە گەڕەگی (باب الشێخ)ی شاری بەغدا لە خێزانێكی هەژار لە دایكبووە، گومان دەكەین غایب توعمە فەرمان عەرەب بێت، چونكە عەرەب ناوی فەرمان بۆ ناولێنانی مناڵەكانیان بەكارناهێنن، چونكە ناوەكە زیاتر كورد و فارس بەكاری دەهێنن، زیاتر بۆ ئەوە دەچین غایب توعمە فەرمان كوردی فەیلی بێت، هەرچەندە بە ئاشكرا لەبارەی رەچەڵكی نەتەوەیی خۆی هیچی نەدركاندووە، تەنیا ئەوە نەبێت خەڵكی ناوچەی باب الشیخ بێت لە بەغدا كەوا دانیشتوانی ئەو گەڕەكە زیاتر كوردی فەیلین، لەبەرئەوەی بە عەرەبی خوێندویەتی نەیتوانیووە بە كوردی بخوێنی و بنووسێ‌، بۆیە سەرجەم بەرهەمە ئەدەبییەكانی بە زمانی عەرەبی نووسیووە.
گۆڤاری (گەلاوێژ)
هەردوو رۆماننووس كاری رۆژنامەنووسیان كردووە، ئیبراهیم ئەحمەد خاوەن ئەزموونێكی دوور و درێژە لە كاری رۆژنامەنووسیدا، لەگەڵ كۆمەڵێك لاوی كورددا رۆژنامەی (یادگاری لاوان 1933، دیاری لاوان 1934) یان دەردەكرد، هەروەها لەگەڵ مامۆستا (عەلادین سجادی)دا گۆڤاری (گەلاوێژ ) یان لە نێوان ساڵانی (1939ــ 1949) دەردەكرد، لە ساڵی 1957 لە دەركردنی گۆڤاری شەفەقدا رۆڵی گرنگی هەبووە. لە 4ی نیسانی 1959 رۆژنامەی خەبات-ی دەركرد كەوا رۆژنامەیەكی سیاسی بووە، تا وەكو لە 28ی مارتی 1961 داخرا، لە ساڵی 1961 گۆڤاری كوردستانی بڵاوكردەوە، لە ساڵی 1979 گۆڤاری چریكەی كوردستان (صرخە كردستان)ی بڵاوكردەوە، هەندێكیان بە زمانی عەرەبی بوون، ئەم گۆڤارە  تا ساڵی 1985 بەردەوام بوو، نۆ ژمارەی لێ بڵاوكرایەوە. ئەمە جگە لەو رۆڵە گرنگانەی كە دەینواند لە دەرچوونی گۆڤاری (رزگاری ــ الاستقلال) بە زمانی كوردی و رۆژنامەی  (النور) كە بە زمانی عەرەبی لە ساڵی 1969 لە بەغدا دەردەچوون". بەڵام غایب توعمە فەرمان تەنیا لە رۆژنامەی (بغداد الاهالی)دا  ناوی وەك رۆژنامەنووسێك دەبینرێت".


رۆمانی (ژانی گەل )
لەناو بەرهەمەكانی ئیبراهیم ئەحمەد دا 

 گرنگییەكی زۆر بە ڕۆمانی (ژانی گەل ) دراوە، كە لە ساڵی 1956 نووسراوە و لە ساڵی 1972 بڵاوكراوەتەوە، لەبەر هۆكاری سیاسی و جەور و سستمی دەسەڵاتی سیاسی لە عیراقدا كە ماوەی 17 ساڵ نەتوانراوە ئەم بەرهەمە چاپ بكرێت، لە ساڵی 1980 محەمەدی قازی و ئەحمەد قازی ئەم رۆمانەیان وەرگێڕا بۆ سەر زمانی فارسی و لە هەمان ساڵدا بڵاوكرایەوە، لە ساڵی 1994دا وەرگێڕاوە بۆ زمانی فەرەنسی و بڵاوكراوەتەوە، هەر لە ساڵی 1994دا وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی توركی و بەزمانی توركیش بڵاوكراوەتەوە، هەروەهاش بۆ سەر زمانی عەرەبیش وەرگێڕاوە. لە ساڵی 2006 رۆمانی (ژانی گەل ) لەلایەن دەرهێنەری سینەمایی ئێرانی (جەمیل رۆستەمی) كرا بە فلمێكی سینەمایی و لە سینەماكاندا پەخشكرا. 

خانەی ڕیالیزمی كۆمەڵایەتی

چیرۆكەكانی ئیبراهیم ئەحمەد بە زۆری دەچنە خانەی ریالیزمی كۆمەڵایەتییەوە، رەنگدانەوەی ژینگەی كۆمەڵایەتی ئەو سەردەمانەن كە چیرۆكنووس چیرۆكەكانی تێیدا نووسییوەتەوە، بۆیە پاڵەوان و كارەكتەرە سەرەكییەكانی ئەم چیرۆكانە ئەو كەسانەن كە تێكۆشەر و رەنجبەر و چەوساوە و هەژارانی ناو كۆمەڵی كوردەواری ئەو سەردەمانەن كە چینی دەرەبەگ تییدا باڵادەست بوو.
  

رۆمانی (النخلە والجیران)


سەبارەت بە رۆمانەكانی غایب توعمەش هەردوو رۆمانی (خمسە اصوات) و (المخاض) بۆ زمانی روسی وەڕگێردراون، هەروەها هەردوو رۆمانی (النخلە والجیران) و (القربان) كراون بە شانۆگەری و لەسەر تەختەی شانۆی نیشتمانی (المسرح الوطنی ) لە بەغدا نمایشكراون، هەروەها هەردوو رۆمان وەرگێڕدراون بۆ زمانی كوردی و تیپی شانۆی (سالار) لە ژێر ناونیشانی (سەلەی نانكەر) و(چرا) دا لە شانۆگەرییەكانیان پێشكەشیان كردووە.

وەرگێڕان

هەردوو رۆماننووس خاوەن دەستێكی رەنگین بوون لە وەرگێڕاندا، زۆربەی ئەو بەرهەمانەی ئیبراهیم ئەحمەد، كە لە گەلاوێژدا (1939ــ1949)  بڵاوی دەكردەوە لە زمانی بێگانەوە وەریدەگێڕا بۆ زمانی كوردی، غایب توعمە فەرمانیش زیاتر لە سی كتێبی لە زمانی روسییەوە وەرگێڕاوە بۆ زمانی عەرەبی، دیارترین بەرهەمە وەرگێڕدراوەكانی "كارە ئەدەبییەكانی تورگینیفە كە بریتییە لە پێنج بەرگ،  كۆمەڵە چیرۆكەكانی   مەكسیم گۆرگی و تۆلستوی و دستۆیفسكی و پۆشكین ...هتد"
لە كۆتایدا توێژەر لە ماستەر نامەكەیدا گەیشتۆتە چەند خالێك لەوانە:
1ــ  بە هۆی ئەوەی هەردوو رۆماننووس ئیبراهیم ئەحمەد و غایب توعمە فەرمان لە نزیكەوە یەكیان نەناسیووە، بۆیە جۆرە كاریگەرییەك لە نێوانیاندا نییە، بەڵام لەپێناوی دەرخستنی هەردوو لایەنی جوانی دەق و داهێنانی هەردوو نووسەر لە بواری بنیاتی كارەكتەردا بە پێویست زانراوە  قوتابخانەی بەراوردی ئەمریكی هەڵبژێرێن، چونكە زیاتر بایەخ بە جوانی دەق و داهێنانەكەی دەدات و كەمتر كاریگەری نێوان نووسەران جێی بایەخ پێدانیەتی.
2-  رۆمانەكانی ئیبراهیم ئەحمەد زیاتر رۆمانی رووداوە، لە دەرئەنجامەكەیدا كاریگەری خۆی دەبێت لەسەر چارەنووسی كارەكتەرەكان، بەڵام رۆمانەكانی غایب توعمە فەرمان زیاتر رۆمانی كارەكتەرە، لە دەرئەنجامەكانیاندا كارەكتەر كاریگەری خۆی لەسەر رەوتی رووداوەكان دەبێت.
3 ـ ئیبراهیم ئەحمەد سەركەوتوو بووە لە بایەخدان بە وەسف و وێناكردنی كارەكتەرەكان لەڕێی بەكارهێنانی مۆنۆلۆگەوە بەشێوەیەكی قووڵ دەچێتە ناخ و دەروونیان، كەسێتی ناوەوەی كارەكتەرەكانمان بۆ ئاشكردەكات بە تایبەت لە رۆمانی (دڕك وگوڵ)دا، ئەمەش ئەوە دەردەخات، كە ئیبراهیم ئەحمەد شارەزاییەكی تەواوی هەبووە دەربارەی ئەو رێبازە نوێیە (تەوژمی هۆش)، كە شێواز و رێبازێكی نۆێ بووە بۆ ئەو سەردەمە لە هونەری رۆماننووسیندا، بەڵام مۆنۆلۆگ زۆر بەكەمی لە رۆمانەكانی غایب توعمە فەرماندا دەبینرێت.
4ــ لە میانی خوێندنەوە و شیكردنەوەی رۆمانەكانی هەردوو نووسەر دەردەكەوێت، كە لە هەندێ‌ دیمەنی ناو دەقی رۆمانەكانی هەردوو رۆماننووسدا جۆری كارەكتەری لێگێڕاوە بەرچاو دەكەوێت، چونكە رۆمانەكانی هەردوو رۆماننووس زیاتر رۆمانی كارەكتەر و رووداون،  ئەمەش هۆكاری سەرەكیی دەبێت بۆ كەم دەركەوتنی لێگێڕاو.
5- غایب توعمە فەرمان لە ئیبراهیم ئەحمەد زیاتر تەكنیكی دیالۆگ بە شێوەیەكی فراوانتر لەناو دەقەكانیدا بەكارهێناوە بۆ وەسفی سروشتی كەسێتی كارەكتەرەكان، بەڵام ئیبراهیم ئەحمەد بە پێچەوانەوە مۆنۆلۆگ و گێڕانەوە و وەسف دەكاتە كەرەستەیەك بۆ خستنەڕووی سروشتی كەسێتی كارەكتەرەكانی.
6ــ هەردوو رۆماننووس كارەكتەرەكانیان لە ناوكەتواری (واقیع)ی كۆمەڵگای عیراقی (كوردی و عەرەبی)یەوە وەرگرتووە، نمونەی ئەو كارەكتەرانە زۆرن لە ناو كۆمەڵگادا.
7ــ رووداوەكانی ناو دەقی رۆمانەكانی هەردوو رۆماننووس لە واقیعی ژینگە و رووداوەكانی سەردەمی یا قۆناغەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی هەردوو كۆمەڵگای عیراق بەكوردی و عەرەبییەوە وەرگیراون، چونكە هەر رۆمانێك گوزارشت لە سەردەمێكی دیاریكراو دەكەن.
8 ــ مرۆڤی ئاسایی لەناو رۆمانەكانی ئیبراهیم ئەحمەد و غایب توعمە فەرماندا زیاتر كارەكتەری لاوەكین، بەڵام مرۆڤی شۆڕشگێڕ و نیشتمانپەروەر زیاتر كارەكتەری سەرەكی و پاڵەوانن.
9ــ كارەكتەری شۆڕشگێڕ زیاتر لەناو دەقی رۆمانەكانی ( ئیبراهیم ئەحمەد)دا و كارەكتەری نیشتمانپەروەر زیاتر لە رۆمانەكانی غایب توعمە فەرماندا بەرچاو دەكەوێت.
شایەنی باسە، لە هۆڵی پەروەردەی زانكۆی چەرمۆ، گفتوگۆوی نامەی ماستەرەكە كراو لیژنەی گفتوگۆش پێكهاتبوون لە: پ.ی.د ئازاد عەبدولواحید كەریم، سەرۆكی لیژنە، پ.د.محمەد ئەمین تاتانی، ئەندام، پ.د.مەهدی فاتح عومەر ئەندام، پ.ی.دعادل گەرمیانی سەرپەرشتیاری نامەی ماستەری خوێندكاری خوێندنی باڵاخالید قادر ئیبراهیم.