گەڕانەوەی زەمەن

(فەرهود)، چی بە جولەكەكانی عیراق كرد؟

10:00 - 2022-08-20
مەریوان مەسعود
628 خوێندراوەتەوە

 زاراوەی (فەرهود)، كە لای خۆمان لە كاتی داگیركردنی كوێت لە لایەن سەدام حسێن و دواتریش لە راپەڕینی 1991ی كوردستان، ئەم زاراوەیە هاتە ناومان بە مانای (تاڵانی  و بردنی مومتەلەكاتی دەوڵەت و خەڵكی بیانی).
بەڵام ئەسڵی (فەرهود) بۆ كەی دەگەڕێتەوە و پەیوەندی چییە بە جوەكانی  (جولەكەكانی) عیراقەوە؟ 
دوای رووخاندنی حكومەتەكەی رەشید عالی گەیلانی لە ناوەڕاستی ساڵی 1941، فەوزایەكی زۆر عیراقی گرتەوە، هەر چەندە بەریتانییەكان حوكمی عیراقییان دەكرد، بەڵام بەهۆی سەرەتاكانی جەنگی جیهانی دووەم و كۆمەڵێك كێشەی نێودەوڵەتی زۆر نەدەپرژانە وردەكاریی لە عیراقەوە.
لەو كاتەو لە 1ی حوزەیرانی 1941، كاتێك جوەكان (یەهودییەكانی عیراق)، خەریكی ئاهەنگگێڕان بوون بە بۆنەی جەژنی (شفوعوت یان جەژنی دابەزینی تەورات)، لەپڕ خەڵكی بەغدا و دەوروبەری بە شمشێر و خەنجەر و تێڵاوە، هەڵیان كوتایە سەر ناوچەی جولەكەنشینەكانی بەغدا و دەستیان كرد بە كوشتن و برینداركردن و بەتاڵانبردن (فەرهود)ی ماڵ و موڵك و ژن و كچەكانیان و حەڵاڵكردنیان بۆ خۆیان، ئەم پرۆسەی جینۆسایدەش هەمووی دوو رۆژی خایاند تا بەریتانییەكان تەداخولیان كرد و كەوتنە نێوانەوە، بەڵام لەم ماوەیەدا زیاتر لە 800 جولەكەیان كوشت و زیاتر لە 1000 یشیان برینداركرد و دەستدرێژیان كردە سەر دەیان ژن و كچی جولەكە و بەتاڵانبردن یان فەرهودی زیاتر لە 600 دوكان و بازاڕی جولەكەكان كە دەوڵەمەندترین كەسانی عیراق بوون.
بەڵام ئەسڵی مەسەلەكە چۆن بوو؟ ئەم فەرهود و قەتلوعامەی جوەكانی عیراق، درێژكراوەی ئەو جینۆسایدە بوو كە نازییەكانی ئەڵمانیا بە پێشەوایەتی (هیتلەر) لە هەموو ئەوروپا دەستیان پێكردبوو، كە دواتر ناوی بوو بە جینۆسایدی (هۆلۆكۆست)، چونكە بەدرێژایی ساڵانی جەنگی جیهانی دووەم، واتە لە 1939 بۆ 1945، نازیەكان هەر كەسێك جولەكە بوایە (ژن، مناڵ ، پیاو) دەبوایە بكوژرێت، تەنانەت زۆربەیانی بە فڕن و بە كۆمەڵ دەسوتاند. كە بەپێی سەرژمێرییەكان لە نێوان 7 بۆ 10 ملیۆن هاووڵاتی سڤیلی جولەكە لە ئەوروپا بە دەستی نازییەكان كوژراون. 
سەرەتای دژایەتی و قەتلوعامی جوەكان، دەگەڕێتەوە بۆ شەوی 9ی 11ی 1938، كە بە شەوی (شووشە شكاوەكە) ناسراوە، چونكە لەم شەوەدا، كاتێك نازیەكانی هێرشیان كردە سەر بازاڕێكی جوەكان، زۆرترین شووشە شكا و شەقامەكان یەك پارچە ببوون بە شووشە، تێیدا 91 هاووڵاتی جولەكە كوژران و زیاتر لە 30 هەزار دەستگیركران هەروەها 267 ئارامگە و شوێنی ئاینی جولەكەكان تێكدرا لەگەڵ دەیان دوكان و بازاڕ لە ئەڵمانیا.
دیارە ئەڵمانیای نازی، هەر بەوە نەوەستا لە ئەوروپا جولەكەكان لەناوبەرێت، بەڵكو پەیوەندی بە هەموو جیهانەوە كرد تا ئەوانیش لای خۆیانەوە جولەكەكان لەناوبەرن، لەم چوارچێوەیەدا، ویستی لە رێگەی پیاوێكی گەورەی ئایینی بە ئەسڵ فەڵەستینی بەناوی حاجی ئەمین ئەلحسێنی كە لەو سەردەمە فتواكانی لە هەموو ئومەی عەرەبی كاریگەری زۆری هەبوو، ئەو سەردەمەش لە عیراق دەژیا، چەند گروپێكی دروستكرد بە ناوی گروپی فتوە، ئامانجیان دژایەتی جولەكەكان و ئازاردانیان بوو، بەڵام بە هاندانی نازییەكان و خودی هیتلەر خۆی. ئەوەبوو لە ساڵی 1941 حاجی ئەلحسێنی چوو بۆ ئیتالیا بۆ دیدەنی مۆسۆلۆنی و دواتر چوو بۆ بەرلین-ی پایتەختی ئەڵمانیا و چاوی بە هیتلەر كەوت و رێكەوتن لەسەر زۆر شت، یەكێك لەوانە قەتلوعامی جولەكەكانی عیراق بوو. 
ئەوەبوو، ئەلحسێنی ، جەژنی دابەزینی تەورات-ی بە هەل زانی و هانی گروپەكانی خۆیدا لەگەڵ جەماوەرێكی زۆر بە شمشێر و تێڵا، هەڵیان كوتایە سەر جولەكەكان و ئەو فەرهود و قەتلوعامەیان كرد كە هەرگیز جولەكەكانی ئەم ناوچەیە تووشی نەهاتن لەماوەی دوو رۆژدا تەفروتونایان كردن.
بۆیە ئەم رووداوەی لە عیراق روویدا لە مێژوودا، بە سەرەتای كۆتایی جولەكە لە عیراق دادەنرێت ئەو ساڵەی جینۆسایدەكەیان دەرهەق كرا زیاتر لە 130 هەزار جولەكە لە عیراق هەبوو، بەڵام ئەم رێژەیە لە ماوەیەكی كەمدا زۆر كەمی كرد، هەرچەندە تەمەنی نیشتەجێبوونی جولەكە لە عیراق بۆ 2600 ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە.
ئەوەی سەیرە بەلای منەوە، بە پێی گێڕانەوە مێژووییەكان، باڵیۆزی ئەو كاتەی بەریتانیا لە عیراق كە ناوی كینهان كورنوالیس بووە، بە تەواوی ئاگای لە ئاهو ناڵە و هاوار و قیژەو كوشتنی جولەكەكان بووە، كەچی تا دوو رۆژ قسەی نەكردووە، تا هەموویان لەناوبردوون.
هەرچەندە دوای ئەم رووداوە بە پێنج رۆژ واتە لە 7/7/1941، حكومەتی ئەو كاتەی عیراق بە چاودێری ئینگلیزەكان لیژنەیەكیان بۆ ئاشكراكردنی راستیی رووداوی فەرهود پێكهێنا، بەڵام دوای 17 ساڵ ئینجا ئەنجامەكەی ئاشكرا كرا!، واتە لیژنەكە هەر بۆ رووكەش بوو، دوای ئەم رووداوە وردە وردە تا پەنجاكان زۆرینەی جولەكەكان عیراقییان جێهێشت.
پێگەی جولەكەكانی عیراق زۆر بە هێزبوو، تەنانەت ئەم فتوایەی دژیان درا، هەر زوو چووە بواری جێبەجێكردن و لەناویان بردن، چونكە خەڵكی عیراق بە گشتیی و بەغدا بەتایبەتی زۆر خەفەتیان لە دەوڵەمەندی و پێگە و كەسایەتیی جولەكەكان دەخوارد و هەموویان بە دوای هەلێك دەگەڕان، بۆیە كاتێك بەشمشێر و تێڵاوە دەچنە سەریان، ئەوەی تەسەوریان نەكردووە قەتلوعامیان بێت، چونكە نێوانیان لەگەڵ موسوڵمانەكانی بەغدا خۆش بووە، بەڵام كاتێك مەلا ئەلحسێنی فتواكەی دا، هەموویان لە یەك چركە بوون بە دوژمنیان !.
تەنانەت، تا هیجرەت كردنیان بۆ ئیسرائیل، هیچ شەوێك نەبوو ماڵە جولەكەكان بە ئارامی بخەون، بەڵكو هەر ترسیان هەبوو بكوژرێن، بۆیە زۆربەیان بە نهێنی لە ماڵە موسوڵمانەكانی دۆستیان دەخەوتن !.
ئەم مەلا ئەمین ئەلحسێنییە، داخی ئەوەندە گران بووە لای ئیسرائیلییەكان، بە ئێستاشەوە چەندینجار بەرپرسە باڵاكانی ئیسرائیل هەر ئەو مەلا ئەمین ئەلحسێنییەی موفتییە فەڵستینییە بە هۆكاری سەرەكی قەتلوعامی جولەكەكانی ئەوروپا و جیهان دەزانن، تەنانەت بنیامین نەتانیاهۆی سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئیسرائیل لە چەندین بۆنەدا ئەوەی وتووە، ئەمەش فەڵەستینییەكان بێتاقەت دەكات، بەڵام نەتانیاهۆ پێی وایە ئەم موفتییە فەڵەستینییە رێوشوێنی بۆ هیتلەر و نازیەكان داناوە و بە سەبەبكاری سەرەكی هۆلۆكۆستی جولەكەكانی دەزانێت !.
ئەم مەلایە ئەوەندە گەورە بوو لای عەرەب، لەساڵی 1974 لە بەیروت وەفاتی كرد، یاسر عەرەفاتی سەرۆكی فەڵەستین خۆی ئامادەی جەنازەكەی بوو.

ناوچەی جولەكەنشینەكانی بەغدا

حاجی ئەمین ئەلحسێنی

وتارەکانی نوسەر