ناسەقامگیریی دۆخی ئاشتی لە عیراقدا

10:13 - 2022-08-22
برایم محێدین عارف
390 خوێندراوەتەوە

ئاشتی دۆخێکی جێگیری دوور لە روودانی شەڕە، باڵ بەسەر سیستەمی سیاسی وڵاتدا دەکێشێت، هاووڵاتیان لە پەناگەیەکی ئارامدا، هەست بە ئاسایش و ئارامی دەکەن و لە مەترسی شەڕ بەدووردەبن، ئەوەش بە گشتی لە دوو دۆخدا خۆی دەنوێنێت، دۆخی هەمیشەیی و دۆخی کاتی.
 
ئاشتی هەمیشەیی
ئاشتی هەمیشەیی ئاشتییەکی بەردەوامە، لە سیمای ناوەوە و دەرەوەی زۆر وڵاتدا دەبینرێت، بە هەڵبژاردن و گۆڕینی سیستمەکانیش ئاسایش تێکناچێت، دۆخی سیاسی وڵات جێگیرە، ئارامی هێندە لەناو پێکهاتەی ئەو وڵاتەدا قووڵ رەگی داکوتاوە، رووداوەکانی ناو وڵاتەکە  نابنە هۆکاری تێکدانی ئارامی و ئاشتیی کۆمەڵایەتی، چونکە هاووڵاتییەکانی بەشێک نین لە فاکتەری تێکدانی دۆخی ئارامیی وڵات و دەست بە پاراستنی ئاشتییەوە دەگرن لە وڵاتەکەیاندا، تەنها بە جەنگی وڵاتەکەیان لەگەڵ وڵاتێکی تردا، یا جەنگێکی سەپێنراوی جیهانی کە وڵاتە ئاشتیخوازەکەی تێوە بگلێت، ئاشتی وڵاتەکە دەشێوێت، بەڵام ئاشتی ناو پێکهاتەکانی وڵاتەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە.
کاربەدەستانی وڵات لە هەمان دۆخی پەیوەندیی توندوتۆڵدا لەگەڵ هاوڵاتیانیان دەمێنێتەوە، چونکە ئەوان جوڵێنەری روودانی جەنگەکە نین و بەرۆکیانی گرتووە، بەوەش دۆخی ناوخۆی وڵاتەکەیان مەترسی تێکچونی ئاسایشی لێ ناکرێت، ئەگەر پڕیشکی جەنگەکە ناوەوەش بگرێتەوە.
 تەنها ئەو شوێنانەی جەنگ دەیگرێتەوە، ئاسایشی دەشێوێت، چونکە پڕیشکی جەنگەکە لە دەرەوە پەلی بۆ ناو وڵاتەکە کێشاوە، ئاشتی ناوخۆی وڵاتەکە مسۆگەرە و بە ئاسانی دۆخی ئاشتی ناوخۆیی ناڕەوێتەوە. 
ئاشتییەکی کاتیش هەیە ناوبەناو لە بەشێک لە وڵاتاندا جێگیر دەبێت، بە زۆری لە وڵاتانێکدا دێتەئاراوە کە میلیشیای تێدایە و سیستم ناجێگیر و فرە کوێخایی تێیدا بەرقەرارە، کە ئەوانە زۆرجار کێشە بۆ سیستمی فەڕمانڕەوایی دروست دەکەن.
ئەم ئاشتییە چەند درێژە بکێشێت، کاتییە و شیرازەکەی زوو یان درەنگ تێکدەچێت، زۆرتر بە گۆرینی هەیکەلی حکومەت و  هەڵبژاردن بۆ سیستمی نوێی وڵات ئاشتییەکە گۆڕانی بەسەردا دێت، هەندێک جار ئاشتییەکە جێگیر و مکۆم دەبێت، هەندێک جاریش پێکهاتەکان لەسەر پێکهێنانی هەیکەلی حکومەتی نوێ رێکناکەون و سیمای جەنگی ناوخۆ تێیاندا دەکەوێتە سەرەتاتکێ.
سیستمی فەرمانڕەوایی جێی پێ لەق دەبێت، ئاشتییە کاتی و لەرزۆکەکە دەکەوێتە ژێرهەڕەشەی مەترسیی روودانی جەنگی ناوخۆییەوە.

دۆخی نا جێگیریی بەغدا بەهۆی ناکۆکی لایەنە سیاسییە شیعەکانەوە

 
بارودۆخی سیاسی عیراق
ئەم ئاشتییەی لە وڵاتانی وەک عیراقدا هەیە، ئاشتییەکی کاتی و ناسەقامگیرە، چونکە بچووکترین رووداوی پێکدادانی سیاسی لە وڵاتدا، تارمایی جەنگ دێنێتە ئاراوە. ئاشتی ئێستای عیراق زۆرتر لە جۆری دووەمە، هەر رووداوێکی بچووک، هەڕەشەیە لە تێکدانی ئاسایشی گشتی و ئاشتیی کۆمەڵایەتی وڵات، چونکە پایەکانی ئاشتی هەمیشەیی بە تەواوی رەگی دانەکوتاوە و هەمیشە کەش و هەوا لەبارە بۆ پێکدادان لە هەموو رووداوێکی نەخوازراودا، کە بەرۆکی وڵات دەگرێت، هۆیەکانی رەگدانەکوتانی ئاشتی هەمیشەییش لە عیراقدا بۆ مێژووی خوێناوی عیراق و بوونی میلیشیای حزبی، بوونی هەستیاریی فرە نەتەوە و فرە ئایینی و مەزهەبی و پێکهاتەیی دەگەڕێتەوە.
عیراق  وڵاتێکە لەسەر پێی خۆی نەوەستاوە، بەڵکو وڵاتانی زلهێر لەسەر ئاستی جیهان و  ئیقلیمی رۆڵیان هەیە لە راگرتنیدا و لە زۆر وێستگەدا بەگوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆیان چۆنیان بوێت وای دەجووڵێنن و هەر لایەنە و بەلای خۆیدا دایدەشکێنێت، ئەمەی ئێستاش روودەدات، ئەنجامی ئەم کێبەرکێ سیاسی و ناسەقامگیرییەیە، بەو هۆیەشەوە وڵاتەکە جێگیر نییە و ئاشتییەکەشی لەرزۆکە.
ئەم ئاشتییە لەرزۆکەش هەر لەسەرەتاوە بە دۆخێکی نەچەسپیوی دەڵەمەیی لە دایکبووە، پایەکانی خۆی دانەکوتاوە، هەمیشە هاووڵاتیانی عیراق لە چاوەڕوانیدان بۆ دۆخێکی باشتر و بەرقەرارکردنی ئاشتییەکی هەمیشەیی چەسپاو.
یەکێک لە هۆکارە یارمەتیدەرەکانی نەمەیینی دۆخی ئاشتی، دەگەڕێتەوە بۆ پەروەردەی تاکی عیراق، کە بەداخەوە سیاسەت و کەلتوورەکەی بەگشتی تاکێکی شەڕەنگێزی پەروەردە کردووە، دەستوەردان و چاوتێبڕینی وڵاتانیش لە خێر و بێرەکەی هۆکارێکی تری نەمەیینی ئاشتییە و دۆخێکی وای هێناوەتە گۆڕێ کە بەشێک لە میللەتەکە راستەوخۆ لایەنگری میلیشیاکانن و کەوتونەتە ژێر هەژموونی وڵاتانی دیکەوە، باکیان هێندەی باکیان بە رازیکردنی لایەنەکانی خۆیانە، هێندە باکیان بە بەهێزیی دامەزراوەکانی دەوڵەت نییە.
قوربانیی ئەم دۆخەش جگە لە دواخستنی وڵاتەکە لەهەمو روویەکەوە بە بەراوردی هێڵی ئاسایی پێشکەوتنی وڵاتان، خودی عیراقییەکانن لە هەموو رەگەز و تایفەکان، کە تا دێت لەمافە سەرەتاییەکانی ژیان و هاووڵاتیبوون بێبەش دەبن.
بەردەوامیی ئەو دۆخەش، بارودۆخێکی وای هێناوەتە ئاراوە، خەڵک ئاو و کارەبای بەردەوامی هەبێت  گوێ بە داواکارییەکانی لاوەکییەکان نادات، کە خۆی لە پێشکەوتنی وڵاتدا  دەبینێتەوە، وەک  ئەوەی وڵاتەکە پێویستی بە پێشکەوتن و گەشەکردن نەبێت.


نا سەقامگیری ئاشتی هەمیشەیی
هەر رێکەوتنێکی بواری ئاسایش، پێکهێنانی  حکومەت، تا هەڵبژاردنی پێشوەختیش لەم قۆناغەی ئەمڕۆی عیراقدا بێتەکایەوە، رەچاوی سەقامگیریی ئاشتی هەمیشەیی لێناکرێت، چونکە پایەکانی دانانی ئاشتی هەمیشەیی لە بنەڕەتەوە رووخێنراون، دانانی بەردی بناغەی ئاشتییەکی هەمیشەیی کاتێکی زۆر، سوپای بەهێزی نیشتمانی، نەمانی میلیشیا، گۆڕانکاریی لە هەیکەلی  حزب و سیستمی سیاسیدا دەوێت.
 عیراق بەو بارودۆخەوە کە  پیایدا گوزەر دەکات، هەر گۆڕانکارییەکیش بکرێت، هەر ئاشتییەکی کاتی دەهێنێتە بەرهەم، نەک هەمیشەیی، هەرچەندە ئاشتییەکە درێژخایەنیش بێت، بەڵام هەر کاتییە، چونکە لەسەر بنەمای ئاشتی هەمیشەیی گۆڕانکارییەکە نەکراوە، چونکە بەرژەوەندیی لایەنەکان ئەگەر ئێستاش تەریب بڕۆن، لە خاڵێکدا هەر یەکتریی دەبڕن و هەر  یەکتربڕینێکی بەرژەوەندییەکانیش، واتە تێکچوونەوەی ئاشتییەکەیە.

وتارەکانی نوسەر