ئه‌مریكا هه‌ڕه‌شه له‌و وڵاتانه ده‌كات كه پشتگیریی له ریفراندۆمه‌كه‌ی روسیا ده‌كه‌ن و وه‌زاره‌تی گه‌نجینه‌ی ئه‌مریكاش ئاماده‌یی وڵاتەکەی دووپاتکردەوە کە سزای زیاتر به‌سه‌ر ئەو وڵاتانەدا دەسەپێنێت ئەوەش دوای بڵاوکردنەوەی ئەنجامی راپرسییەکەی رۆژی هەینی لەلایەن روسیاوە کە بە وتەی کریملن زۆرینەی هەرەزۆری خەڵکی چوار هەرێمی ئۆکرانیا دەنگیان بۆ لکاندنی خاکەکەیان بە روسیاوە داوە.
نەخشەیەکی جێگیر
پێناچێت هیچ هەوڵێک چ بە رێگەی جەنگ یاخود بەڕێگەی ریفراندۆم و راپرسی جا دیموکراسی بێت یاخود زۆرەملێ و لە ژێر دۆخی جەنگدا، بتوانێت نەخشەی هەنووکەیی جوگرافیای جیهان بگۆڕێت، کە ئەو نەخشەیە سەرکەوتووەکانی دوای جەنگی دووەمی جیهان بەگوێرەی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووریی و جەمسەرگیرییەکان کێشاویانە، لەوانە خودی یەکێتیی سۆڤیەتی جارانیش کە ئیستا روسیای فیدراڵ خۆی بە میراتگری ئەو دەزانێت، نەک هەر ئەوە نموونەی لکاندن بە هۆی جەنگ و بە رێگەی ریفراندۆمیش زۆرن کە راستیی ئەم تێڕوانینە پشتڕاست دەکەنەوە.
نەتەوە یەکگرتووەکان و ژمارەی بڕیارەکان
لە بنەڕەتدا دەبێت بڕیارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان وەک میراتگری کۆمەڵەی گەلان (عصبة الامم) ئیلزامی و ناچاری بێت بۆ ئەندامەکانی، بەڵام رێڕەوی رووداوەکان لە جیهاندا زۆرجار پێچەوانەی ئەوەمان پێدەڵێت و رووداوەکان ئەوە نیشاندەدەن کە زۆربەی جار لە گرفتە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەکاندا ئەو رێکخراوە نێودەوڵەتییە دەکرێتە پەردەپۆشێک بۆ دەرکردنی چەند بڕیار و رێکەوتنێکی زلهێزە سیاسی و سەربازیی و ئابوورییەکانی جیهان و چەند بڕیارێک لەژێر تایتڵی ئەو رێکخراوەوە دەردەکرێن و لەبەرامبەریشدا هێزە گەورە و دەستڕۆیشتووەکان تا ئەو شوێنە پێوەی پابەند دەبن کە زیان لە خۆیان و وڵاتە هاوپەیمانەکانیان نەدات، دەنا هەمان شێواز لە بڕیار و راسپاردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بەسەر وڵاتانی نەیار و دژە سیاسەتی خۆیان و ناکۆک بە جەمسەربەندییەکانی خۆیان دەکرێنە پاساو و بەهانەی لێدان لە بەرژەوەندیی ئەوانەی پێوەی پابەند نابن.
نموونە پێچەوانەکان
لە چەند دەیەی دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە زەوی بە نەخشەیەکی سیاسی لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی زلهێزەکان تەخشان و پەخشان کراوە کە زۆربەی ئەو بەرکەوتە و پشکانەی بە وڵاتێکەوە لکێنراوە، وڵاتەکە لە سەرئێشە زیاتر هیچی لێ بەدەست نەهێناوە، چ خەڵی پشکە بەرکەوتەکەش لەسەر لکاندنیان بە وڵاتەکەوە هیچ پرس و رایەکیان وەرنەگیراوە، تەنانەت هەموو ناڕەزاییەکیش لەو لکاندنە بە تۆمەتی جوداخوازیی و هەڵگەڕانەوە لە (دەسەڵاتی نیشتمانی) حسابکراوە و شەرعییەتی خراوەتە ژێر پرسیارەوە و تەنانەت ئەوانەشی لە شوێنێکدا خاوەن ماف بوون، لەبەرئەوەی لە شوێنێکی تردا قبووڵیان بووە مافی ئەوانی تر بخۆن، بەناچاریی بێدەنگ بوون.
کوێت و ویلایەتی موسڵ
عیراقی سەردەمی رژێمی بەعس زیاتر لە 22 ساڵ (1968 - 1990) دژایەتی شۆڕشی کورد و ئەو راستییەی کرد کە ویلایەتی موسڵ تا دەیەی سێیەمی سەدەی رابردوو بەشێک نەبووە لە عیراقی عەرەبی و شۆڕشی کوردستان تەنها داوای جێبەجێکردنی ئەو بەشەی لکاندنەکەی دەکرد کە دەبێت مافە سیاسی و کەلتوری و ئیدارییەکانی کورد لەو بەشە پێوە لکێنراوەدا دەستەبەر بکرێت، بەڵام لەولاوە هەمان رژێم دێت و وڵاتێکی وەک کوێت داگیردەکات لەسەر هەمان بنەما و پاساو کە گوایە ئەوە لەڕووی مێژووییەوە بەشێک بووە لە عیراق و (ئیستیعمار) لێی دابڕیووە!
ئەوەی پێی دەوترێت کۆمەڵی نێودەوڵەتی و زلهێزەکانیش لە مەسەلەی سەلماندنی مافەکانی خەڵکی کوردستاندا مەرجەکە پشتگوێ دەخەن، بەڵام لەبەرئەوەی مەسەلەی کوێت لێدانە لە بەرژەوەندییەکە ستراتیژییەکانیان تا ئەوپەڕی هێزی سەربازیی و سیاسی خۆیان دەخەنەگەڕ تا رێڕەوەکە بە گوێرەی بەرژەوەندیی خۆیان راست بکەنەوە.
کۆسۆڤۆ و هەرێمەکانی ئۆکرانیا
هەمان ئەو روسیا فیدراڵەی ئیستا باسی خاوەندارێتی خۆی لە هەرێمە روسیزمانەکانی سەربە ئۆکرانیا دەکات و راپرسیی تێدا دەکات، لە مەسەلەی جیابوونەوەی کۆسۆڤۆ لە سربیا ئەوپەڕی ناڕەزایی نیشاندا و مافی ڤیتۆی بەکارهێنا لەدوای ئەو هەموو مەرگەساتەی کە کۆسۆڤۆییەکان لەسەر دەستی سربەکاندا بەسەریاندا هات.
هەرێمەکانی ئۆکرانیا و قوبروس
لەکاتێکدا دەبینین هەموو جیهان بە گروپی حەوت و یەکێتیی ئەوروپا و ناتۆ و...هتد لەسەر ریفراندۆمەکەی روسیا لە هەرێمەکانی لوهانسك، دۆنێتسك، خێرسۆن و زاپۆرۆژیا پاش کەمتر لە 24 سەعات هاتنە دەنگ و کۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشیان بۆ رێکخست، بەڵام لە ساڵی 1974-ەوە لەبەرامبەر داگیرکردنی قوبروس لەلایەن تورکیاوە بێدەنگن و جگە لەوەی دانیان بە سەربەخۆییەکەیدا نەناوە، بەڵام تورکیایان لەسەر ئەوە سزا نەداوە! ئەوە ئەگەر باسی عەفرین و زۆرێک لە شارو شارۆچکەکانی باکووری سوریاش نەکەین.
تایوان و کەتەلۆنیا و باشووری سودان
هەر لەم چەند ساڵەی دواییدا و هاوکات لەگەڵ ریفراندۆمەکەی باشووری کوردستاندا، لە هەرێمی کەتەکۆنیای ناو دڵی ئەوروپادا ریفراندۆم بەڕێوەچوو بۆ سەربەخۆیی، بەڵام بەهەمان شێوەی هەرێمەکانی ئۆکرانیا کەس گوێی لێنەگرت و دانی پێدا نەنرا و هەموو زلهێزەکان باسیان لە سەروەریی و یەکپارچەیی خاکی ئیسپانیا دەکرد، بەڵام کە باس دێتە سەر باسی تایوان و یەکپارچەیی خاکی چین، هەمان ئەو زلهێزانە سەرکۆنەی مانۆڕە سەربازییەکانی چین دەکەن و باسی سەروەریی و سەربەخۆیی چین بەسەر تەواوی خاکەکەیدا لەگۆڕی نییە، هۆکارەکەشی ئەوەیە کە ئەمڕۆ چین رکابەرێکی گەورەی سیاسی و ئابووریی و سەربازیی زلهێزە تەقلیدییەکانە و ناچێتە ژێر باری سیاسەتەکانیانەوە و خۆی خاوەنی ڤیتۆیە لە ئەنجومەنی ئاسایش.
رێوڕەسمی ئیمزاکردنی گرێدانەوەی چوار هەرێمەکەی ئۆکرانیا بە روسیاوە
هەرچی گرفتی نێوان سودان و باشووری سودانیشە لەبەرئەوەی رژێمی عومەر حەسەن ئەلبەشیر لە رووی سیاسییەوە لەو رژێمانە بوو کە لای ئەمریکا و ئەوروپا و زۆرێک لە زلهێزە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەکان قێزەون بوو و لە بیانوویەک بوون بۆ لادانی لەسەر کورسی دەسەڵات، بۆیە راپرسیی سەربەخۆیی باشووری سودان بووە یەکێک لە مەرجەکانی دانوستاندنی نێوان جوبا و خەرتوم، بەشیر-یش خۆی لەوە ئاگاداربوو کە ئەوە بەشێکە لە پاساو و تەبکە بۆ لابردنی بۆیە دەستبەجێ مەرجەکەی قبوڵکرد، بینیمان جیاواز لە هەموو ریفراندۆمەکان بێ گرفت ئەنجامەکەی لەلایەن (کۆمەڵی نێودەوڵەتی)ەوە پەسەندکرا، لەکاتێکدا لە ساڵی 1975 ەوە راپرسیی بیابانی خۆرئاوا (سەحرای گەورە) ئەمڕۆ بە سبەیی پێ دەکرێت، چونکە لە بەرژەوەندیی زلهێزەکاندا نییە.
کڵێشەی حازربەدەست
هەر لەدوای راگەیاندنی ئەنجامی راپرسییەکەی ئەو چوار هەرێمەی ئۆکرانیا، دەستبەجێ وه‌زاره‌تی گه‌نجینه‌ی ئه‌مریكا بڵاویكرده‌وه، کە وڵاتەکەی ئاماده‌یه سزا به‌سه‌ر هاووڵاتیانی بیانی و قه‌واره یاساییه‌كاندا بسه‌پێنێت ئه‌گه‌ر پشتیوانی له ریفراندۆمەکەی مۆسکۆ بكه‌ن.
ئەوەش دوای ئەوە هات کە رۆژی هەینی رابردوو ڤلادیمێر پوتن سه‌رۆكی روسیا له رێوڕەسمێکدا به ئاماده‌بوونی سه‌دان به‌رپرس و دیپلۆماتكاری وڵاته‌كه‌ی پڕۆژەی لکاندنەوەی ئەو چوار هەرێمەی ئۆكرانیای بۆسەر خاکی وڵاتەکەی ئیمزا کرد.
روسیا له دوای هێرشه‌كانی 24ی شوباتی 2022-ەوە ئەو ناوچانەی كۆنتڕۆڵكردووە.
لەبەرامبەریشدا دوێنێ شەممە جەیک سەلیڤەن راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئه‌مریكا رایگه‌یاند: وڵاته‌كه‌ی به‌رده‌وامه له پێشكه‌شكردنی هاوكارییه سه‌ربازییه‌كانی به ئۆكرانیا و له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا بڕیاردراوە تانكی په‌ره‌پێدراو ره‌وانەی ئۆكرانیا بكرێت و بڕی هاوکارییە سەربازییەکانیشی بە 12 ملیار و 400 ملیۆن دۆلار مەزەندە کردووە.
ئەمەش هەمووی سەلمێنەری ئەو راستییەیە کە سیاسەتی زلهێزەکان لەسەر بنەمای بانێک و دوو هەوایە، نەک نەخشە و پڕۆگرامێکی نەگۆڕ و جێگیر و تەنها بەرژەوەندیی زلهێزەکان ئاراستەیان دەکات.
