عیراق وەکو پڕۆژەیەکی سیاسی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیی

09:53 - 2022-12-12
هێڤار محەمەد عومەر*
336 خوێندراوەتەوە

بە هۆکاری پێگەی بەهێزی جوگرافی و ئابووری و سیاسی و ستراتیژی ئەم دەوڵەتەی کە لەسەرەتایی دەیەی دووەمی سەدەی رابردوودا وەکو دەرەنجامی سیاسی و سەربازیی یەکەم جەنگی جیهانی دروستکرا و قبووڵکرا، لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەڵەتی و زلهێزەکانی ئەم جیهانە و بوو بە خاوەنی نەخشەی سیاسی و ئابووری و فەرهەنگی خۆی و پاشان چووە نێو هاوکێشەی سیاسیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەوە، بە خێرایی و دوای ئەوەی  زانرا گرنگی ئەم نەخشەیە چی دەگەیەنیت، زۆر بە زوویی هەردوو  بلۆکی خۆرهەڵات (سۆڤیەت) و خۆرئاوا (ئەمریکا و ئەوروپا) هەستیان کرد بەرژەوەندییەکان لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا پەیوەستە بە عیراقەوە، بۆیە بەرژەوەندییە باڵا و نەتەوەیی و پلان و ستراتیژی وڵاتەکانیان بە عیراقەوە گرێدا  بە درێژایی مێژووی سیاسییانەوە هەتا ئێستا.

سەرکەوتنی پڕۆژەی رێگای ئاوریشمی چین و بۆریی غاز و دەریای سپی ناوەڕاست و پڕۆژەی گرێبەستی سەدە و دابەشبوونی وڵاتە ئیقلیمی و جیهانی و زلهێزەکان لەبارەیەوە، بەبێ عیراق ئەستەم و مەحاڵە 

نەبوونی سیستمێکی  سیاسیی گونجاو
وێرای نەبوونی سیستمێکی  سیاسی گونجاو و شیاو و دیموکرات بۆ گەلانی فرە رەنگ و دەنگ و ئایین و مەزهەب و بوونی پێکهاتە و نەتەوەی جیاواز، لە دوای هەرەسهێنانی سیستمی پاشایەتی و دەستپێکردنی قۆناغی سیستمی کۆماری، بەڵام گەلی ئەو عیراقە بە هەموو پێکهاتەکانییەوە هەرگیز بێئومێد نەبوون لە ئایندەیەکی گەش و ژیانێکی شایستە و پڕ لە کەرامەتی نیشتمانی، لە هەمان کاتدا هەرچی وڵاتە ئیقلیمییەکانی ناوچەکەشە بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووری و مێژوویی خۆیان بە سەقامگیریی و ئاشتی و سیاسی و یەکپارچەیی خاکی عیراقەوە دەبەستنەوە، سەرەڕای دەستتێوەردانی  زۆری سیاسی و سەربازی و پێشلکردنی خاک و سەروەریی عیراق لە چەند قۆناغی میژوویی جیاجیادا بە ئیستاشەوە.
وڵاتانی جیهان زۆر باش لەوە تێگەیشتوون کە سەقامگیریی و ئاشتی لە خۆرهەڵاتیانەوە بەدی نایەت بەبێ عیراق، بۆیە پێویستە دەسەڵاتدارنی عیراق باش بزانن لە نێو هەموو ئەم گەمە سیاسی و ململانێ جیهانی و ئیقلیمییەدا بەرژەوەندیی نشتیمانی چۆن بەدەست دێت و پارێزراو دەبیت؟ بێگومان هەوڵە سیاسی و دیپلۆماسییەکان بەردەوامە لەلایەن هەرسێ سەرۆکایەتییەکەی عیراقەوە کە پردێکی سیاسی بەهێزبن بۆ کرانەوەی عیراق، هەروەها بۆ ئەوەی جارێکی تر بە رووی جیهاندا بکرێنەوە، لەسەر بنەمای پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکان و دابینکردنی ژیانیکی ئاسایی و چەسپاندنی سیستمی دیموکراسی راستەقینە و سیستمی دادپەروەرانەی کۆمەڵایەتی و ئاشتی و ئاشتەوایی ناوخۆیی و دەرەکی.

پەرەپێدانی بنچینەی نیشتمانیی و پێکەوەژیان
کارکردن بۆ چاندن و پەرەپێدانی بنچینەی نیشتمانیی و پێکەوەژیان و رێزگرتن لە ئیرادەی گەلانی عیراق و کارکردن بەپێی پڕەنسیپە نیشتمانییەکان، بە شێوەیەک کە کەلتووری نیشتمانی لای تاک و هاووڵاتی و کۆمەڵگە بچەسپێت.
وڵاتانی جیهان چاویان لە خێر و بێری عیراقە، لەمێژە ئەمە خەونی سیاسییانە، بەڵام ئێمە دەبێت  بزانین کە یاسای دارستان و سروشتی زلهێزەکان بەم شێوەیەیە، بۆیە دەبێت بەرگریی لە خۆمان و گەلان و بەرژەوەندییە باڵاکانمان بکەین لەنێو ئەم جەنگەڵستانەدا.
سەرکەوتنی پڕۆژەی رێگای ئاوریشمی چین و پڕۆژەی بۆریی غاز و دەریای سپیی ناوەڕاست و پڕۆژەی گرێبەستی سەدە، دابەشبوونی وڵاتە ئیقلیمی و جیهانی و زلهێزەکان، بێ عیراق ئەستەم و مەحاڵە، بۆیە دەبیت هەرسێ سەرۆکایەتییەکەی عیراق لە هەستیاری و گرنگیی بابەتەکە تێبگەن و کار و هەوڵی تەواو بدەن بۆ بەدیهینانی ئامانجە نیشتمانییەکان.
هەرێمی کوردستانیش بەشێکی گرنگی عیراقە و رۆڵێکی میژوویی دەبێت لە گرێدانەوەی ئەم بەرژەوەندییە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییانەدا، بەتایبەتی بەهۆی پێگە و هەڵکەوتەی سیاسی و جوگرافی و ئابوورییەکەی هەرێمەوە، بەڵام بەمەرجێک حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتدارانی هەرێم بە دیدێکی نیشتمانی و نەتەوەیی لە چوارچێوەی بەرژەوەندییە باڵاکانی کورددا، لە هەرێم و عیراقدا کارنامەی بۆ دابڕێژن، نەوەک لە دیدی  حزبی و تاکلایانەوە خەونەکانمان لەم قۆناغە هەستیارەدا لەباربەرن و ببین بە سووتەمەنیی زلهێزە جیهانی و ئیقلیمییەکان و خودی دەوڵەتی عیراقیش.

جەنگی ئابووری و سیاسی  
 ئێستا یەک پارچەیی خاکی هەرێمی کوردستان و یەک پارچەیی خاکی عیراق و کۆبوونەوە لەژێر چەتری نیشتمانی و دەستوور ئەرکی سەرەکی و مێژوویی سەرجەم هێزە سیاسییەکانی کوردستان و عیراقە، بە تایبەتی دوای سەردانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عیراق و شاندە باڵاکەی  بۆ سعودیە،  کە بە بۆچوونی من بەهێزتر دەبوو ئەگەر وەفدێکی باڵای هەرێمی کوردستانیشی لەگەڵ خۆیدا ببردایە، بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی عیراقی فیدراڵ لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەردا، ئەوکاتیش ئەوە دەبووە نەریتیکی نیشتمانی و دەستوریی بۆ ئایندە و هەروەها رۆڵی گەورەی دەبوو بۆ تەبایی و پێکەوەژیان لە عیراقدا.

سەردانی محەمەد شەیاع سودانی بۆ سعودییە

وتارەکانی نوسەر