ئەنفالی دۆڵی جافایەتی لە پلانی جینۆسایدی كورد-دا

09:47 - 2023-01-22
سالار مەحمود
410 خوێندراوەتەوە

هەوڵێكی خەمخۆرانەی نووسەر ئارام هەڵەدنییە لەسەر جینۆسایدی گەلی كورد بەتایبەتی ئەنفالی دۆڵی جافایەتی لە دوو توێی كتێبێكدا بە ناونیشانی ( ئەنفالی دۆڵی جافایەتی لەپلانی جینۆسایدی كورد-دا)
   لەم كتێبەدا باس لە جینۆسایدی كورد و پلانی رژێمەكانی عیراق بۆ سەركوتكردن و لەناوبردنی كورد دەكات بە تایبەت لە سەردەمی رژێمی بەعسدا.

چیرۆكی تراژیدی  قوربانیان
دەیان چیرۆكی تراژیدی لەسەر قوربانیانی زیندانی سیاسی و كیمیاباران و ئەنفال كراوان و فەرماندەكانی پێشمەرگەی ئەوێ رۆژێی تێدایە كە ماوەی نزیكەی یەك مانگ بەرگریان كردووە لە كاتی تاوانی ئەنفالی یەكدا.
خەڵكی كوردستان بەگشتی و لە كوردستانی عیراقدا بەتایبەتی رووبەڕووی چەندین جۆری كۆمەڵكوژی(جینۆساید)بوەتەوە، بەتایبەتی لەسەردەمی فەرمانڕەوایی رژێمی بەعسدا بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن.
بەپێی یاسای نێودەوڵەتی قەدەغەكردنی جینۆساید و پێناسەی تاوانی نێودەوڵەتی هەریەك لە شاڵاوەكانی لەناوبردنی گەلی كورد دەچنە خانەی تاوانی نێودەوڵەتیەوە.
(ئەنفال و كیمیابارانی هەڵەبجەو تاوانی دژ بەفەیلیەكان و كۆمەڵكوژی بارزانیەكان و راگواستن و كۆڕەو و دۆسیەكانی تر).
پەلامار و شاڵاوی بەرنامە بۆ داڕێژراوبوون بۆ قڕكردنی گەلی كورد و خەڵكی كوردستان.
دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق لێكۆڵینەوەی لە بەشێك لەو دۆسیانە كرد و بڕیاری لەبارەیانەوەدا. پەرلەمانی عیراق و پەرلەمانی كوردستانیش بە بڕیار و هەڵوێست تاوانەكانی پشت راستكردەوە.
بەڵام هێشتا بەشێكی زۆر لە ئەركەكانی سەر شانی كۆمەڵی نێودەوڵەتی و حكومەتی عیراقیش رانەپەڕێنراوە. دەتوانین بڵێین هێشتا خەڵكی كوردستان مەترسی كۆمەڵكوژیان لەسەرە. چونكە نەتوانراوە سەرچاوەكانی تاوانی نێودەوڵەتی لە عیراقدا بنبڕ بكرێت.
ئەم هەوڵەی برای نووسەر ئارام هەڵەدنی خستنە رووی چەند دیوێكە لە لێكەوتەی تاوانەكان و دواندنی شایەتحاڵەكان و كاریگەریەكانی ئەنفال و جینۆساید لەسەر كۆمەڵی كوردەواری و خەڵكی كوردستان لە عیراقدا.

پانۆرامای رووداوەکان
ئەم هەوڵە پانۆرامای رووداوەكان لەخۆدەگرێت. بژاردەیەكە لە نووسینەوەی رووداوەكان لە گۆشەنیگای جیاوازەوە.
هەڵەدنی، بەشێكی زۆری هەوڵەكانی لە گرنگیدان بە قۆناغی یەكەمی شاڵاوەكانی ئەنفال لە سنووری دۆڵی جافایەتی و دەوروبەری چڕكردۆتەوە. خۆی لەدایكبووی ئەو دەڤەرەیە و كاریگەری ئەو قۆناغە لەسەر بیروئەندێشەی داناوە. جوگرافیا و هەڵكەوتەی ئەو ناوچەیەی ئەنفالی یەكی تیا روویداوە وێناكردوە،  بەشێكی گرنگی ئەم كتێبە لەو خاڵەدا دەردەكەوێت كاتێك باسی سروشتی دۆڵی جافایەتی دەكات وێنەی ناوچەكەمان بۆ دەخاتە بەرچاو. 
ناوچەكە لە سەردەمی شۆڕشی نوێدا ببووە مەڵبەندی سیاسی و پێشمەرگایەتی بارەگای سەرەكی یەكێتی و بەشێك لە حزبە كوردستان و عیراقیەكانی تر لەگەڵ حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانیش. هەروەها ئێزگەی گەلی كوردستان و بارەگای سەركردەكان لەوانە سەرۆک مام جەلال و نەوشیروان مستەفا و بەشێكی تر لە سەركردەكانی شۆڕش لە یاخسەمەرو هەڵەدن و بەرگەڵوو سەرگەڵو بووە.
لەبەر هەڵكەوتەی دیمۆگرافیاكەی كە ناوچەیەكی شاخاوی و سەختە و زۆرترین چیای بەرز و عاسی و ئەشكەوتی لێیە، دڵسۆزی و نیشتیمانپەروەری خەڵكەكەی كە بە درێژایی دەسەڵاتەكانی عیراق بۆتە ناوچەیەكی پەناگە بۆ زۆرێك لە بەرهەڵستكارانی رژێمەكانی عیراق و شۆڕشگێرانی كورد.
بۆیە بە درێژایی مێژوو لەلایەن دەسەڵاتدارانی عیراقەوە وەكو ناوچەیەكی یاساغ (محەڕەمە) سەیركراوە و هەموو جۆرە تاقیكردنەوەیەك و سەربازی و چەكی مرۆڤ كوژ لەم ناوچەیەدا تاقیكراوتەوە لە راگوستن و كیمیاباران كردن و تۆپبارانی بەردەوام و هاژە و ناڵەی فڕۆكە جەنگیەكان.
تا دواجار وەكو دەستپێكی تاوانی ئەنفال بەعس پەلاماری دۆڵی جافایەتی دا و لە سەرما و سۆڵەی زستان و بەناو بەفرێكی زۆرداو بە پیادەڕەوی سەدان كیلۆمەتر خەڵكە دڵسۆزەكەی بە سەڵتی ئاوارەی وڵاتی ئێرانی دراوسێ كرد.
باسكردن لە رووداوەكانی سەر ئەم ناوچەیە گرنگی مێژوویی خۆی هەیە بۆ زانیاری لەسەر تاوانەكانی رێژێمی بەعس.

سەرچاوەیەکە بۆ ناساندنی جینۆساید
ئەم هەوڵەی ئارام هەڵەدنی دەبێتە یەكێك لە سەرچاوەكان بۆ جینۆسایدی كورد. هیوادارم  بەردەوام بێ لەم پێناوەدا. چونكە گەلی ئێمە بەناساندن و گفتوگۆی بەردەوام لەسەر تراژیدیاكانی لە ئاستی ناوخۆو دەرەوە دەتوانێ خۆی بپارێزێت لەئەگەری هەر پەلامارێكی تری هاوشێوەی ئەو تاوانانەی لەم كتێبەدا باس كراوەو پشتیوانی نێودەوڵەتی پەیدابكات بۆ رێگەگرتن لە ئەگەری كۆمەڵكوژی تر لە ئایندەدا.

وتارەکانی نوسەر