زیاتر لە 2700 بەشداربوو لە 130 وڵاتەوە، لە نێویاندا 52 سەرۆکی دەوڵەت و حکومەت و 600 ژنە سەرۆکی کۆمپانیا، لە چەند رۆژی رابردوودا لە کۆڕبەندی ئابووری جیهانی (WEF) لە داڤۆس بەشداریان کرد. هەموویان باسیان لە پرسە گرنگە ئابووریی و سیاسییەکانی جیهان کرد، کە گرنگترینیان جەنگی ئابووریی نێوان چین و ئەمریکا، جەنگی ئۆکرانیا، جیهانگیریی، کێشەی کەشووهەوا.
ئەندامێکی ئەنجومەنی فیدڕاڵی سویسرا
ئالان بێرسێت ئەندامی ئەنجومەنی فیدراڵی سویسرا لە کردنەوەی 53 هەمین خوولی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی (WEF)دا رایگەیاند: بەهۆی پەرەسەندنی نایەکسانی، دامەزراوە دیموکراسییەکان و سەروەری یاسا، لە سەرانسەری جیهاندا، لە مەترسیدان.
لە بارەی جەنگی ئۆکرانیاشەوە، بێرسێت لە ناوەندی کۆنگرەی داڤۆس لەبەردەم نوخبەی سیاسی و بازرگانی جیهانی کۆبووەوە و بە ئامادەبوونی خانمی یەکەمی ئۆکرانیا ئۆلێنا سێلێنسکا وتی: ئەم جەنگە هێرشێکی دڕندانەیە بۆ سەر وڵاتێکی ئارام.
نەبوونی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی
جگە لەوەش، بێرسێت رەخنەی لەوە گرت، کە تا ئێستا زۆر کەم بیر لە دادپەروەری کۆمەڵایەتی کراوەتەوە، هەروەها لە WEF. ئاماژەی بەوەشکرد، نایەکسانی جیهانی گەشەی کردووە. ئەمەش دەبێتە هۆی زیانێکی گەورە بۆ جیهان. داواشی کرد بیرکردنەوە و «هاوبەشییەکی جیهانی چالاک» کە مافەکانی مرۆڤ و دیموکراسی بەهێز بکات و هەروەها «دەرفەتی ئابووریی و داهێنان بەرەوپێش ببات». بۆ نموونە کەمێک لەم هاوبەشییە لە دابەشکردنی ڤاکسینەکاندا هەستی پێکراوە.
وتاری ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی
لە داڤۆس ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی سەرۆکی ئۆکرانیا بەشێوەی ئەلکترۆنی بەشدارییکرد و لە وتەیەکیدا رایگەیاند: کۆڕبەندی ئابووری جیهانی لەم رۆژانەدا هەمووی لەسەر پارەیە: زیادە، کورتهێنان، سزا و وەبەرهێنان. دەستەواژەی «کات پارەیە» بەردەوام لە چوارچێوەی جۆراوجۆردا دەبیسترێت. هەروەها ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی بەهای کاتەکەی کردە ئامێری ستایلیستی وتارەکەی ئێوارەی چوارشەممە. بەڵام بۆ سەرۆکی ئۆکرانیا کات پارە نییە. بۆ ئەو کات واتە ژیان. ژیانی مرۆڤەکان.
وتارەکەی بۆ سیاسەتمەداران و بەڕێوەبەران و زانایانی کاریگەر لە داڤۆس کە لە کیێڤەوە راستەوخۆ پەیوەندی پێوە کراوە، بە خولەکێک بێدەنگی دەست پێدەکات کە لەم ماوەیەدا هۆڵە پڕ لە خەڵکەکە بەرز دەبێتەوە.
خولەکێک بێدەنگی نەک تەنها بۆ وەزیری ناوخۆی ئۆکرانیا دێنیس مۆناستیرسکی کە چەند سەعاتێک لەمەوبەر لە رووداوێکی هێلیکۆپتەردا گیانی لەدەستدا، بەڵکو بۆ هەموو ئەو قوربانیانەی کە جەنگی روسیا.
پاشان سێلێنسکی خۆی بۆ کات تەرخان دەکات و رایگەیاند: روسیا تەنها یەک چرکەی خایاند تا جەنگەکە دەستپێبکات. لە بەرامبەردا جیهان دوودڵ دەبێت، بەردەوام. ئەو دوودڵ بوو کاتێک روسیا لە ساڵی 2014دا کریمیای گرتەوە. ئەو دوودڵ بوو کاتێک روسیا لە ساڵی 2022شەڕەکەی دەستپێکرد. هێشتاش هەردوودڵە. سێلێنسکی دەڵێت: نابێت جیهان چیتر درێغی بکات. «ئەو کاتەی جیهان پێویستی پێیەتی بۆ بیرکردنەوە، لەلایەن تیرۆریستانەوە بەکاردەهێنرێت بۆ کوشتن». دەشڵێت، روسیا جێگەی خۆی لە نێو تیرۆریستاندا بەدەستهێناوە. بۆیە دەبێت گەیاندنی سیستمی دژە فڕۆکە و تانک بۆ ئۆکرانیا خێراتر بێت لە هێرشەکانی روسیا بۆ سەر وڵاتەکەی.
ئەو دڵنیایە و دەڵێت: ئێمە بەسەر هەڕەشەکانی ئێستادا زاڵ دەبین». هەروەها نیگەران نییە لە سەلامەتی خۆی، وەک چۆن دووبارە و سێبارە پرسیاری لێدەکرێت، بەتایبەتی لە رۆژێکدا کە یەکێک لە ئەندامانی کابینەکەی مردووە و رۆژنامەی ئیندیپێندێنتی بەریتانیا راپۆرتێکی بڵاوکردەوە کە سەرۆکی دەوڵەت پێشتر لە 12 هەوڵی تیرۆرکردن رزگاری بووە. بەڵکو سێلێنسکی پێی باشە بە لێدوانەکەی کە ئێستا ئەفسانەییە لە سەرەتای جەنگ 11 مانگ لەمەوبەرەوە خۆی بهێنێتەوە: پێویستی بە پاراستنی زیاتر نییە و بە دڵنیاییەوە هیچ یارمەتییەکی هەڵهاتن نییە، پێویستی بە تەقەمەنی زیاترە.
لە وەڵامی پرسیارێکدا کە دەتوانێت چی بڵێت سەبارەت بە «رووداوی هێلیکۆپتەرەکە» چەند سەعاتێک لەمەوبەر، زێلێنسکی دەڵێت: «ئەوە رووداوێک نەبووە، ئەم کارەساتە بەهۆی شەڕەوە بووە، ئەم بەدبەختییە لە ئەنجامی شەڕەوەیە.
وتارەکەی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز
لە هەمانرۆژدا ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان وتەیەکی پێشکەشکرد و رایگەیاند: جیهان لە چاوی زریانێکی پۆلی پێنجەمدا دەڕوانێت.
سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان وتی: جیهانەکەمان لە کۆمەڵێک بەرەدا زریانێکی تەواوی بەرکەوتووە. جیهان لە «دۆخێکی خەمناک»دایە بەهۆی چەندین هەڕەشەی پەیوەست بە یەکەوە، لەوانە: گۆڕانی کەشوهەوا و جەنگی روسیا لە ئۆکرانیا. ئێستا لە هەموو کاتێک زیاتر کاتی دۆزینەوەی چارەسەری فرەلایەنە، هەروەها سەبارەت بە نایەکسانی جیهانی، هەڵاوسان یان پەتای کۆرۆنا.
ئایا جیهانگیری کۆتایی هاتووە؟
WEF لە ژێر دروشمی هاوکاری لە جیهانێکی پارچەپارچەدا بەڕێوەدەچێت. ئایا جیهانگیری دەتوانێت لە جیهانێکی دابەشکراودا بەردەوام بێت؟ یان مرۆڤ دەبێت باسی لە جیهانگیری بکات؟ بابەتێکی زۆر باسی لێوە دەکرێت لەنێو ئابووریناسان و مێژوونووسان و سیاسەتمەدارانی داڤۆسدا. گۆشەگیری بازاڕەکان، وەک «جەنگی چیپ» لە نێوان ئەمریکا و چین، وەک نموونەیەک بۆ داماڵینی جیهان باس دەکرێت.
ئایا ئەو پەیوەندیانەی کە ساڵانێکە ئابووری جیهانی بەیەکەوە گرتووە ، وابەستەیی ئابووریی و سیاسی و کەلتووری جیهانی، خەریکە هەڵدەوەشێنەوە؟ رۆژی سێشەممە، ئەمە بابەتێکی بۆ گفتوگۆکردن لە WEF دابین کرد.
کۆڕبەندی ئابووریی لە داڤۆس
جەنگی بازرگانی وەک هۆکارێک
بە گوتەی مێژوونووسی ئابووری بەریتانی ئادەم تووز، دوو هۆکار هەیە بۆ داماڵینی جیهان. لە لایەکەوە، هەندێک کەرتی وەک پیشەسازی ئۆتۆمبێل لە ئێستاوە ئەوەندە ئاڕاستەی نێودەوڵەتییان کردووە کە بەزەحمەت جیهانگیری زیاتر دەکرێت. هەروەها لە لایەکی دیکەوە، زیادبوونی جەنگی بازرگانی نێوان ئەمریکا و چین جیهانگیری دەوەستێنێت. تەنانەت باس لە داماڵینی جیهان دەکات. وەک نموونەیەک “جەنگی چیپ”ی نێوان هەردوو وڵات دەهێنێتەوە. ئەمریکا دەیەوێت جارێکی دیکە بەرهەمهێنانی چیپی خۆی لە وڵاتەکەدا دروست بکاتەوە بۆئەوەی خۆی زیاتر سەربەخۆ بکات لە چین.
مامۆستای ئابووری زانکۆی ئۆکسفۆرد نگایر وۆدز لەگەڵ تووزدا ناکۆکە. جەنگی چیپ هۆکارێکی راستەوخۆ نییە بۆ داماڵینی جیهان. ئەو هۆکارەکانی گۆڕانکاری لە ئابووری جیهاندا لە سێ پایەی جیهانگیریدا دەبینێت:
لایەنی کۆمەڵایەتی: جیهانگیری پێویستی بە رەزامەندی خەڵک هەیە. بەڵام ئەمە بە شێوەیەکی بەرچاو کەمی کردووە.
لایەنی سیاسی: جیهانگیری پێویستی بە سەرکردایەتییەک هەیە کە توانای دانانی رێسا و جێبەجێکردنی هەبێت. ئەمە لە ئێستادا بەردەست نییە.
لایەنی کارگێڕی: جیهانگیری پێویستی بە هاوسەنگی هەیە لە نێوان ئازادیی و بەرپرسیارێتی بۆ کۆمپانیاکان. ئەمانەش نامێنن.
لابردن لە جیهانگیری وەهمێکە
لە بەرامبەردا نایال فێرگسۆن، مێژوونووسی ئابووری بەریتانی، دەیەوێت هیچ پەیوەندییەکی بە داماڵینی جیهانییەوە نەبێت و دەڵێت: هەموو شتێک سەرابێکە، لێرەدا هیچ جیهانگیرییەکی گەورە روو نادات. ئەگەر سەیری داتاکان بکەیت، ناتوانرێت هیچ جیهانگیرییەک دەستنیشان بکرێت.
وەک نموونە جەنگی ئۆکرانیا دەهێنێتەوە. لە ئەنجامی ئەو شۆکە گەورەیەدا، شتێکی مەعقول دەبێت کە وا دابنێین کە بازرگانی نێوان روسیا و ئەوروپا زۆر کەم بووەتەوە. لە راستیدا بە یۆرۆ دەرببڕدرێت ئەمە بەرزبووەتەوە چونکە نرخی کاڵا روسییەکان بەرزبووەتەوە.
جەنگی ساردی نوێ
شارەزایان لەسەر ئەوە کۆکن کە جەنگی بازرگانی دوو جەمسەر دروست دەکات کە بریتین لە :ئەمریکا و چین. ئەمەش بە جەنگی ساردی نوێ ناودەبەن.
بە گوتەی فێرگسۆن، ئەمەش دەتوانێت ببێتە «جەنگێکی گەرم»یش. چین بۆ پاراستنی پێگەی پێشەنگی خۆی هەموو هەوڵێک دەدات، مێژوونووسە ئابوورییەکە دەڵێت: رێژەی گەشەی 3% وەک ئەوەی ساڵی رابردوو تۆمارکرا، بەس نییە بۆ سەقامگیری ئەم رژێمە. هەرچی پێویست بێت دەیکەن بۆ ئەوەی زیاتر خۆپارێزییان لێ نەکرێت. بەڵام ئەوە بەهۆی کەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانەوە قورس دەبێت.
خۆپیشاندانی چالاکوانانی کەشوهەوا
گرێتا تونبێرگ و هەندێک لە چالاکانی دیکەی کەشوهەوا رۆژی هەینی لە داڤۆس بۆ مانگرتنی کەشوهەوا کۆبوونەوە. خۆپیشاندەران هاواریان کرد: ئاستی دەریا بەرز دەبێتەوە و ئێمەش هەروا. چالاکوانان رۆژی پێنجشەممە داواکارییەکیان پێشکەش کرد و داوایان لە سەرۆکی کۆمپانیا فرەنەتەوەییەکان کرد کە شوێنی نوێ بۆ دەرهێنانی سەرچاوە نوێنەبووەکان نەکەنەوە. ئاژانسەکانی هەواڵ بڵاویانکردەوە، چالاکوانان تا پاشنیوەڕۆی هەینی نزیکەی 940 هەزار ئیمزای کۆکردۆتەوە.
هەروەها لویزا نۆباوەر چالاکوانی کەشوهەوای ئەڵمانی لە کۆڕبەندی ئابووری جیهانیدا قسەی کرد و وتی: ناتوانرێت هیچ پڕۆژەیەکی نوێی بەردبوو هەبێت و هیچ فراوانکردنی بەردبوو، بەڕێگەدا لە کانەکانی خەڵوزیشەوە نەبێت. بەڵام خودی پیشەسازییەکە رێگەکە نیشان نادات. ئەو چالاکوانە کەشوهەوایە لە بەرنامەی هەینی بۆ داهاتوو، داوای کردووە و دەڵێت: «دەبێت کەسێکی دیکە بڵێت: بەسە بەسە».
سەرچاوە: ئاژانسەکان
