پەروەردەی ژینگەیی

بابەتی ژینگە بە هەموو رەهەندەكانییەوە رووبەرێكی گەورەی لە بایەخی پسپۆرانی جوگرافیا و بایۆلۆجیا و سیاسەت و پەیوەندی نێودەوڵەتی داگیركردووە، پاشئەوەی پیسبوونی ژینگە و مەترسییە گەورە نێودەوڵەتییەكانی لەسەر ئاستی جیهان بوونەتە جێگەی باس و خواستی كۆنفرانس و كۆڕ و كۆبوونەوە نێودەوڵەتییەكان و ئەوەی ئێستا بە هەڕەشەی نێودەوڵەتی دژ بە چارەنووسی مرۆڤایەتی دادەنرێت، بریتییە لە مەترسییە ژینگەییەكان. 

چەمكی ژینگە
چەمكی ژینگە Enviroment بە چەمكە گشتییەكەی بەو ناوەنجە یان ئەو بوارە شوێنییە دەوترێت كە مرۆڤی تێدا دەژی و كاریتێدەكات و كاریگەریشی بەسەردا دەبێت، ئەو ناوەندەش دەكرێت ناوچەیەكی بچووك بێت و لە رووبەری ماڵێك تێپەڕ نەكات و دەكرێت هەرێمێكی فراوان بگرێتە خۆ و دەتوانین بڵێین ژینگە بریتییە لە سەرجەم ئەو دیاردانەی كە هەستیان پێدەكەین لە بیستن و بینین و بۆنكردن و چێژكردن و بەركەوتن كە  دەكرێت سروشتی بن یان بەرهەمی مرۆڤ بن، هەروەك جاڕی ستۆكهۆڵم لە ساڵی 1972 دووپاتیكردەوە و ژینگەی بەوە پێناسە كرد كە هەموو ئەو شتانەیە كە چواردەوری مرۆڤیان داوە(1)، بەمەش ژینگە ئەو بەرگە زیندووەیەیە كە سەرجەم زیندەوەران و پێكهاتەكان لە هەوا و ئاو خاك و دامەزراوە مرۆییەكان لەخۆدەگرێت و ئەو چوارچێوەیە، كە مرۆڤ تێدا دەژی و بنەماكانی ژیانی لێوە دەستدەخات و چالاكی و پەیوەندییە جۆراوجۆرەكانی تێدا ئەنجامدەدات(2).

چەمكی پەروەردەی ژینگەیی
 زاراوەی پەروەردەی ژینگەیی بۆ یەكەمجار و لەسەر ئاستی جیهان لە شاری پاریس و لە ساڵی 1948دا لە كۆنگرەی یەكێتی جیهان بۆ پارێزگاریكردن لە سروشت و دەورامەتە سروشتییەكان بەكارهات (3) و لە ساڵی 1970 رێكخراوی یونسكۆ پێشنیازی ئەوەی كرد كە لە پرۆگرامی خوێندندا پێویستە گشتاندن بكرێت بەوەی كە ((چەمكی پەروەردەی ژینگەیی)) بخوێندرێت، لەبەر رۆشنایی پێشنیازەكەی یونسكۆ لەسەر ئاستی جیهان بایەخدان بە چەمك و بیرۆكەی ((پەروەردەی ژینگەیی)) زیادیكرد لە پرۆگرامی خوێندندا، بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانی بوو، زیاتر بایەخ بە لایەنی زانستی لەسەر سروشت دەدرا و رۆڵی كاریگەری مرۆڤ لە پیسكردنی ژینگە و بەرپرسیارییەتی لە پاراستنی ژینگەدا پشتگوێ خرابوو، ئەوەی ئێستا لە پرۆگرامی خوێندنی پەروەردەی ژینگەیی و چەمكی پەروەردەی ژینگەیی ئاماژەی پێدەدرێت بریتییە، لە چەمكێكی خوێندنی گشتگیر و لایەنە  تەواوكارییەكانی ژینگەش لەخۆدەگرێت وەك رۆڵی لایەنی ئابووریی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیریی و سیاسەتی نێوخۆ و نێودەوڵەتیش.

پەروەردەی ژینگەیی و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان
رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان دەستپێشخەری یەكەم بوون بۆ گشتگیركردنی پڕۆگرامی پەروەردەی ژینگەیی لە خوێندنگاكانی جیهاندا، لەمبارەیەوە بڕیاری بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە پاریس لە ساڵی 1978 سەبارەت بە پەروەردەی ژینگەیی دەڵێت: «ئەو پڕۆسەی خوێندنەیە كە ئامانج لێی پەرەپێدانی هۆشیاریی هاووڵاتیانە سەبارەت بە ژینگە و ئەو كێشانەی كە پەیوەستە پێیانەوە و پێدانی زانیاریی و توانا و ئاڕاستە و هەست بە بەرپرسیارییەتی تاك و كۆمەڵە بەرامبەر چارەسەركردنی كێشە هاوچەرخەكان و كاركردن لەپێناو نەهێشتنی كێشەی ژینگەیی نوێ:(4)، هەروەها رێكخراوی یونسكۆ دەربارەی پەروەردەی ژینگەیی دەڵێت: پڕۆسەی بونیادنانی زانیاری و توانا و ئاڕاستە و بەهای پێویستە بۆ تێگەیشتن لەو پەیوەندییە ئاڵۆزەی مرۆڤ و دەوروبەرەكەی دەبەستێت بەیەكەوە و جەخت لەسەر پاراستنی سەرچاوە ژینگەییەكان دەكان، بە مەبەستی باش بەكارهێنانیان و لەربەرچاوگرتنی بەرژەوەندییەكانی سەرجەم مرۆڤایەتی و هێنانەدی ژیانێكی خۆشگوزەران بۆ مرۆڤ.(5) لەم پێناسەوە تێدەگەین كە پەروەردەی ژینگەیی بۆ هۆشیاری ژینگەیی دەگەڕێتەوە، مەبەست لێی دەستكەوتنی زانیاری پێویستە دەربارەی ئەو دەورووبەرەی خودی مرۆڤی تێدا دەژی، هەروەها زانینی ئەو پەیوەندییە ئاڵۆزەیە كە سیستمی ژینگەیی لە سروشتدا پێكدەهێنێت و بە تێكچوونی ئەم سیستمە سەرجەم یاساكانی ژینگە و فەرمانەكانیان تێكدەچن و لێرەشەوە  كێشە ژینگەییە سەرەكییكان لە جیهاندا سەرهەڵدەدەن.

بنەماكانی پەروەردەی ژینگەیی 
پەروەردەی ژینگەیی پشت بەچەند بنەمایەكی سەرەكی دەبەستێت لەوانە (6):
یەكەم: لایەنی ئابووری 
وەك زانراوە سەرجەم وڵاتان و كۆمپانیاكان لە هەوڵی گەشەسەندنی  ئابووری وڵاتەكانیاندان و بە چەندین شێواز ژینگەی سروشتی وەبەردەهێنن وەك خاك، ئاو، دارستان، نەوت، كانزاكان...تاد، لێرەدا پەروەردەی ژینگەیی هەوڵی ئەوە دەدات بەشێوەیەكی بەرپرسانە و یاساییانە مامەڵە لەگەڵ ژینگەدا بكرێت و بیر لە نەوەكانی ئایندە بكرێتەوە بەشێوەیەك كە دەبێت مامەڵەی مرۆڤ بەشێوازێك بێت سیستمی ژینگەیی تێكنەدات و ئایندەی مرۆڤایەتی نەخاتە مەترسییەوە.
دووەم: لایەنی زانستی
 دەبێت وەبەرهێنانی ژینگەی سروشتی بەشێوەیەكی بەرنامە داڕێژرا و سیستماتیك و لەهەموو كاتێكدا رەهەندی زانستی لەبەرچاو بگیریت، دەنا خراپ بەكارهێنانی سەرچاوە سروشتییەكان دەبێتە مایەی تێكدانی سەرجەم سیستمی ژینگەیی و خولقاندنی كارەساتی مەترسیدار.
سێیەم: لایەنی رەوشتی
پاراستنی ژینگە و خاوێن راگرتنی بە بەشێك لە بەها رەوشتییەكان دادەنرێت، لەبەرئەوە مرۆڤایەتی وا هەڵدەگرێت تاك و كۆمەڵ هانبدات رێز لە سروشت و رەگەرزەكانی بگرێت.
ئەم سێ بنەمایە هەر سێ رەهەندی زانستی و ئابووریی و رەوشتی تێكەڵ بە یەكتری دەكات، بەو پێیەی ژینگە سەرچاوەی داهاتە بۆ مرۆڤایەتی و دەبێت بە شێوەیەكی زانستیانە مامەڵەی لەگەڵ بكەین و لە روانگەی رەوشتیشەوە بڕوانینە ژینگە وەك بەهایەكی رەوشتی باڵا بڕوانینە ژینگە و پێگەی پیرۆزی پێ ببەخشین.

ئامانجەكانی پەروەردەی ژینگەیی
 ئامانجەكانی پەروەردەی ژینگەیی زۆرن، وەك ئەوەی لە كۆنفرانسە ژینگەییە جیهانییەكاندا ئاماژەیان پێدراوە، وەك كۆنفرانسی ستۆكهۆڵم1972، بەلگراد 1975، ئۆسلۆ 1987، ریۆجانیرۆ 1992، بەگوێرەی بڕیار و راسپاردەكانی ئەو كۆنفرانس و دیدارە ژینگەییانە دەكرێت ئامانجی پەروەردەی ژینگەیی لەم خاڵانەی لای خوارەوەدا دەستنیشان بكەین (7):

 یەكەم: بڵاوكردنەوەی زانیاری پەیوەست بە ژینگەی سروشتیی و سیستمی ژینگەیی لەنێو كۆمەڵان و تاكی دانیشتواندا.
دووەم: بنیاتنانی بۆچوون و ئاڕاستەی نوێ، سەبارەت بە سەرچاوە ژینگەییەكان و روونكردنەوە و نرخاندنی ئەو سەرچاوانە.
 سێیەم: پەرەپێدانی توانستە ژینگەییەكانی تاك لەووی هزریی و پراكتیكیەوە تاوەكو بتوانن چارەسەر بۆ كێشە ژینگەییەكان بدۆزنەوە و ستراتیژی پاراستنی جۆری یان بەشێوەیەك دابڕێژن كە لەگەڵ سیستم و باڵانسی ژینگەدا بگونجێت.
چوارەم: بەشداریپێكردنی خوێندكاران و تاكی كۆمەڵ لە دۆزینەوەی چارەسەركردنی كێشەكانی ژینگەدا، وەك هەستكردن بە بەرپرسیارییەتی بەرامبەر بە ژینگە، بەوەی كە ژینگە مۆڵكی هەموانە و پاراستنیشی دەكەوێتە ئەستۆی هەمووان.

خەسڵەتەكانی پەروەردەی ژینگەیی 
پەروەردەی ژینگەیی چەند خەسڵەتێكی گرنگ لەخۆدەگرێت، دەكرێت بەشێوەیەكی كورت باسییان لێوە بكەین: (8) 
1.پەروەردەی ژینگەیی بەشێوەیەكی بەردەوام لەگەڵ بەهاكان مامەڵە دەكات و لە روانگەی بەهای مرۆڤایەتییەوە دەڕوانێتە ژینگە و لێكدانەوەی بۆ دەكات.
2.پەروەردەی ژینگەیی جەخت لەسەر چارەسەكردنی چەند كێشەیەكی دیارییكراوی مرۆڤایەتی دەكاتەوە، تا یارمەتی كۆمەڵانی خەڵک بدات كە چۆن لەو كێشەیە بگەن و هۆكارەكانی دەستنیشان بكەن.
3.میتۆدی بەكارهاتوو بریتییە لە میتۆدی گشتی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشە ژینگەییەكان و گوێ بەوە نادات كە ئەم بابەتە  دەكەوێتە پسپۆری چ زانستێكەوە، زیاتر جەخت لەسەر بیرۆكەی گشتی دەكاتەوە بۆ كێشەككان و چارەسەردنان بە ئاسانتر شێوە بگاتە خوێندكار.
4.پەروەردەی ژینگەیی مەبەستیەتی بكرێتەوە بە سەر كۆمەڵگە ناوخۆییەكاندا و پەرەپێدانی زانستی و ژینگەیی بگەیەنێتە ئاستێكی بەرز، تاوەكو بتوانن رووبەڕووی كێشە ناوخۆیی و هەرێمییەكان ببنەوە و لە دەرئەنجامدا كێە ژینگەییە بەرفراوانەكانی ئاستی وڵات ئاسانتر چارەسەر بكرێت.
5.پەروەردەی ژینگەیی سیمای بەردەوامی و روانین بەرەو ئایندەی پێوەدیارە، ئەویش بەوەی كە بە بەردەوامی رێنمایی و ناوەڕۆك و شێواز و بەرنامە و پرۆگرامەكانی دادەڕێژێتەوە و نوێدەكاتەو، كە بگونجێت لەگەڵ ئەو پێشكەوتنە  زانستی و تەكنەلۆژییەی كە جیهانی گرتۆتەوە و لەگەڵیشدا كێشەی ژینگەیی نوێ دێتە ئاراوە، لەبەرئەوە پێویستە پەروەردەی ژینگەیی بیرۆكەی پەروەردەی گشتگیری ژینگەی بەردەوام بگرێتەبەر بەرەو بۆ هەمووان ئامادە و واڵا بێت.

سەرچاوەكان
1.زين الدين عبدالمقصود، البيئة و الانسان علاقات و مشكلات، منشأة المعارف، الاسكندرية، 1981، ص7.
2.رشيد الحمد و محمد سعيد صبار بني، البيئة و مشكلاتها ((سلسلة عالم المعرفة))، المجلس الوطني للثقافة و الفنون و الاداب، مطابع اليقظة، الكويت، 1979، ص 224.
3.د. حمادي عباس الشبري، التربية البيئية و تنمية الوعي البيئي، مجلة القادسية للعلوم الانسانية، المجلد (22)، العدد (2) 2019، ص 808.
4.د. رانيا عبدالمعز الجمال، التربية البيئية (رؤى و توجهات معاصرة)، دار الجامعة الجديدة، 2011، ص66.
5.د. صباح حسن الزبيدي، دور التربية البيئية في تنمية الوعي البيئي لصيلنة المحميات الطبيعية في العراق، مجلة الجمعية الجغرافية العراقية، العدد (51)، 2002، ص 275-276. 
6. د. جەزا تۆفیق تالیب، ژینگە لەنێوان كێشە و ململانێ و پاراستندا، سلێمانی، 2020، ل135-136.  
7.احمد دلاشة و اخرون ، التربية البيئية و دورها في مواجهة مشكلات البيئة في الوطن العربي ، ط4، عمان، ص 12 و حسين علي السعدي، علم البيئة و التلوث، وزارة التعليم العالي و البحث العلمي، بغداد، 2002، ص 584.
8.د. حمادي عباس حمادي الشبري، مصدر سابق، ص811 و رشيد الحمد و محمد سعيد صبار بني، مصدر سابق، ص228.