بەبێ گەڕانەوە بۆ مێژووی سەرهەڵدانی دیموکراسی لە ئەوروپا و ئەمریکا و بەتایبەتی لە فەرەنسا کە هێشتا بە سەرچاوە و کانگای سەرهەڵدانی دیموکراسی بەناوبانگە، تەنیا بە تێڕوانین و دیقەتدان لە نەوەدەکانی سەدەی رابردوو دیموکراسی چ وەک چەمک و چ وەک سیستم بۆ حکومڕانی ئاوێکی رشت زۆرێک لە رژێمە شمولی و تۆتالیتار و دیکتاتۆرییەکانیشی پەلکێشی دوای خۆی کرد، بەجۆرێک ئەگەر بە رواڵەت و رووکەشیش بێت، زۆربەی جیهان هاتنە سەر ئەو باوەڕەی دەبێت لانیکەم بۆ شێوازی حکومڕانیی وڵات پەنا بۆ هەڵبژاردن ببەن.
بە درێژایی سێ دەیەی رابردوو هەڵبژاردن لە وڵاتانی جیهانی سێیەم و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەکرا و چەند حزبێکی لەوانەی پێیان دەوترێت (دوکانی سیاسی) بەشدار دەبوون لەبەرامبەر حزبێکدا کە شەرعییەتی لە کودەتای سەربازیی وەرگرتبوو، ئەو هەڵبژاردنانە دەبوونە مەخسەرە بەدەم میدیاکانەوە و دەکەوتنە بەر تیغی رەخنە لەبەرئەوەی هەڵبژاردنەکە پرۆسەیەکی رووکەشە و بەر لە دەرچوونی ئەنجامەکان، ئاشکرابوو هەمان حزبی فەرمانڕەوا و کاندیداکانی بۆ پەرلەمان یان سەرۆکایەتی بە زۆرینەی رەها یان هەرە زۆر لە شوێنی خۆیاندا دەمێننەوە.
بەو دواییانە وای لێهاتبوو لەم جۆرە وڵاتانەدا ئەگەر زۆر لە دەنگدەر نەکرایە، ئەوا رێژەی بەشداریی لە پڕۆسەی دەنگداندا 20-25 ٪ ی تێنەدەپەڕاند، بەڵام لەبەرئەوەی بڕیارێک یان مادەیەکی دەستووری نەبوو کە رێژەی شەرعی بوون و نەبوون دیاری بکات، بۆیە حزبە فەرمانڕەواکان لەبنەوە بسکەی سمێڵیان دەهات، چونکە خەڵکانی سوودمەند لە رژێمەکان بەشداریی هەڵبژاردنیان دەکرد و ئەندامان و هەوادارانی حزبە بچووکەکانی بەشدار لە پڕۆسەکە و هاووڵاتیانی ئاسایی بەهۆی بێهیوابوونیانەوە لەوەی هەڵبژاردن بتوانێت گۆڕانی ریشەیی بهێنێتەدی، بەشدارییان نەدەکرد، هەربۆیە ئەو رێژە دەنگدەرەی بەشداریی پڕۆسەکەیان دەکرد چانسێکی تریان دەدایەوە بە حزبی فەرمانڕەوا تا ئەو رێژەیە بکاتە سەنگی مەحەک و بەو شێوەیە رێژەی دەنگەکان دەبووە لانیکەم 85 - 90 ٪ی دەنگی دەنگدەر بۆ حزبی فەرمانڕەوا یان سەرۆک. بۆیە هەمیشە رەخنەی ئازادیخوازان و دیموکراتخوازانی ئەم جۆرە وڵاتانە بە بەراورد لە نێوان شێوازی هەڵبژاردن لە خۆرئاوا و جیهانی دیموکرات و وڵاتەکانی خۆیان دەستی پێدەکرد کە چۆن سەرۆک و حزبی فەرمانڕەوا لە رێی دەنگی دەنگدەرانەوە لە دەسەڵات دەهێنرێنە خوارەوە و چۆنیش دەزگا و دامەزراوە دەوڵەتییەکان بێلایەنانە مامەڵە دەکەن؟!
مخابن ئەو رەخنانە جگە لە بێ ئومێدکردنی زیاتری هاووڵاتیانی ئەو وڵاتانە، هیچی دیکەی لێ شین نەدەبوو، بەتایبەتی کە دەیانبینی نە دەستوورێک هەیە بەرگریی لە دیموکراسی بکات و نە دادگایەکی دەستووریی باڵادەست هەیە لەکاتی پێشێلکاریی دەستووریدا پەنای بۆ ببرێت و نە کۆمسیۆن یان لیژنەیەکی سەربەخۆی باڵادەست هەیە بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن و چاودێریی پڕۆسەکە و دەستنیشانکردنی ساختەکاری، بەڵکو لەلایەن وەزارەتی ناوخۆی وڵاتەکانەوە سەرپەرشتی دەکرا.
راپەڕینەکانی بەهاری عەرەبی
ئەم دیاردەیە ئەگەرچی بەگوێرەی یاسا و دەستووری بەرکاری ئەو وڵاتانە هیچ ئیشکالێکی نەبوو، بەڵام لە رووی کردارەکی و لەسەر ئەرزی واقیع پاڵنەرێک بوو بۆ بێئومێدکردنی زیاتر ئەوانەی دەنگیان نەداوە، تا پەنا بۆ شێوازی دیکەی ناڕەزایی ببەن، ئەگەرنا لە هەریەک لە میسر، تونس، سوریا، یەمەن و...هتد لە نەوەدەکانی سەدەی رابردووەوە پڕۆسەی هەڵبژاردن بەڕێوەچووە، بەڵام لەبەر ئەو جیاوازییە گەورەیەی ئاماژەمان پێدا لە بەراوردی هەڵبژاردن لە وڵاتانی دیموکراتی خۆرئاوا و دیکتاتۆری خۆرهەڵات، ئەو وڵاتانەی لە 2010-2011 دا بەرەو خۆپیشاندانی گەورە و دواتر روبەڕوبوونەوەی چەکداریی برد، هۆکاری سەرەکیش ئەوەبوو نە رژێمەکان بەئاسان ملیان بە دیموکراتیزەکردنی پایەکانی حکومڕانی دا بەرلە تەقینەوەی دۆخەکە، نە ئەوانەش کە جڵەوی خۆپیشاندان و روبەڕوبوونەوەکانیان گرت بەدەستەوە ئاشنابوون بە چەمکی پێکەوەژیان و دیموکراسییەکەی خۆرئاوا، بۆیە ئەو وڵاتانەی خۆیاندایە دەست تۆفانی بەهاری عەرەبی، وڵاتەکانی خۆیان لە خراپەوە بەرەو خراپتر پەلکێشکرد و کارێکیان کرد یان وڵاتەکە بکەوێتە گێژاوی شەڕی ناوخۆوە، یان سوپاسگوزاری جەنەراڵێکی سەربازی بن بە کودەتایەکی سەربازی بیانگەڕێنێتەوە بۆ نیوەی ئەوەی پێشتر لێی بەهرەمەند بوون.
مەترسییەکە رووی لە سەرچاوەکەیە
مەترسییەک کە ئێستا بەرۆکی دیموکراتخوازانی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی سێیەمی گرتووە، تەنیا ئەوە نییە کە بێئومێد بوون لە هاتنەدیی گۆڕانی ریشەیی لەڕێی هەڵبژاردنەوە یان تەنانەت لەڕێی راپەڕینی جەماوەرییەوە، بەڵکو ئەوەیە کە ئێستا چاوگەی سەرهەڵدانی چەمکی دیموکراسی و پراکتیزەکردنی دیموکراسی لە بەڕێوەبردنی سیستمی سیاسی و حکومڕانیدا کەوتۆتە گێژاوەوە، رووداوەکانی هەڵبژاردنی ئەمریکا و بەریتانیا و فەرەنسا و هەندێک لە وڵاتانی ئەسکەندەناڤی لە کۆتایی دەیەی رابردوو و سەرەتای ئەم دەیەیەی ئەم سەدەیەدا، مەترسییەکانیش لەم خاڵانەی خوارەوەدا چڕبوونەتەوە:
*سەرهەڵدانی بزووتنەوە راسیستە دژە بێگانەکان کە بەشێکی زۆری ئەو بێگانانە لە ئەنجامی بێئومێدبوون لە گۆڕانکاریی لە وڵاتەکانی خۆیان پەنایان بۆ بەهەشتەکەی ئەوان بردووە. جگە لەوەش گەشەکردنی ئەو حزب و بزاوتانە بەجۆرێکە تادێت قورسایی سیاسیان لە پەرلەمانی ئەو وڵاتانەدا روو لە زیادبوون دەکات.
*کەمبوونەوەی رێژەی بەشداریی دەنگدەر لە پڕۆسەکانی هەڵبژاردن لەو وڵاتانەش کە لە رابردوودا هەر بە دەنگدان چەندین حزبی فەرمانڕەوا و سەرکردەیان بە تۆمەتی گەندەڵی و لادان لە دەستوور و پڕەنسیپە دیموکراتییەکان لە کورسی حوکم هێناوەتە خوارەوە و تەنانەت لە سەروبەندی دەسەڵاتداریشیاندا چەندین سەرۆک و سەرۆک وەزیران و وەزیر و کاربەدەستی باڵایان رووبەڕووی لێپێچینەوەی پەرلەمان کردۆتەوە و داویشیانن بە دادگا.
*دەستێوەردانی دەرەکی و پاشەکشەی ئایدیۆلۆژیای ئاراستەی راستی ناوەند یان میانڕەو و چەپی میانڕەو زەقبوونەوەی چەپی رادیکاڵ و راستی رادیکاڵ کە ئەم دیاردەیە زۆر لە جاران زەقتر بۆتەوە.
ئێستا هەندێک لەو دیاردە و پێشهاتانە لەو وڵاتانەی باوکانی پێشینەی دیموکراسی دەبینین مایەی سەرسوڕمانی ئەو ئازادیخواز و دیموکراسیخوازانەیە کە سەرسامن بە دیموکراسیی خۆرئاوایی، دەنا بۆ ئێمەمانانی خۆرهەڵاتی و جیهانی سێیەم لە مێژە دەست و پەنجەمان لەگەڵ ساختەکاریی لە هەڵبژاردن و دەستێوەردان لە گۆڕینی ئەنجامەکان و نەهاتنەدیی گۆڕانکاریی بە هەڵبژاردن نەرم کردووە، بەڵام ئالودەبوونی ئەمریکا و بەریتانیا و ئەوروپای خۆرئاوا و وڵاتانی ئەسکەندەناڤی و تەنانەتی ئیسرائیلیش بەو پەتایە مەترسیی گەورەیە.
ئەمریکا و فەرەنسا بە نموونە
لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکادا کە ساڵی 2016 لەنێوان دۆناڵد ترەمپ و هیلاری کلینتۆندا بەڕێوەچوو، دیاردەیەکی سەیر سەریهەڵدا لەوەی دیموکراتەکان و تیمی کەمپەینی هەڵبژاردنی خاتوو کلینتۆن روسیایان تۆمەتبارکرد بە دەستێوەردانی ئەلەکترۆنی لە ئەنجامەکانی هەڵبژاردندا دوای ئەوەی ترەمپ دەرچوو بۆ سەرۆکایەتی، لە هەڵبژاردنەکەی 2020-یشدا ترەمپ دۆڕانی قبوڵ نەکرد و لەئەنجامدا کار گەیشتە پەلاماردانی بینای کۆنگرێس لەلایەن لایەنگرەکانییەوە و سکاڵا تۆمارکردن لەسەر کۆمسیۆنەکانی هەڵبژاردن و دادوەران لە ویلایەتە جیاجیاکان.
هەرچی هەڵبژاردنی فەرەنساشە ئەمە بۆ دووەمین جارە، 2017 و 2022 ئیمانۆێل ماکرۆن و مارین لوپێن دەبنە رکابەر بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردن کە بڕیارە لە 24ی ئەم مانگەدا بەڕێوەبچێت، لێرەدا قسە لەسەر دەرچوون یان دەرنەچوونی ئەو دوو کاندیدە نییە، بەڵکو قسە لەسەر چەند خاڵێکە کە مایەی هەڵوێستە لەسەرکردنن:
-پاشەکشەی چەپی ناوەند و راستی ناوەند و زەقبوونەوەی راستی رادیکاڵ و چەپی رادیکاڵ و تەنانەت ئەو حزبانەی بۆ چەندین دەیە ئەلیزێیان بەدەستەوە بووە، وەک د. عادل باخەوان لە دیدارێکیدا ئاماژەی پێدا «پێناچێت دەوڵەت تێچووی کەمپینەکانی هەڵبژاردنیشیان بداتەوە چونکە نەیانتوانیووە بەربەستی 10 ٪ ی هەڵبژاردن تێپەڕێنن!
-ئەو رێژەیەی دەنگدەران کە ئەگەرچی بەربەستی 51 ٪ یتێپەڕاندووە، بەڵام بۆ وڵاتێکی وەک فەرەنسا کە باوکی دیموکراسییە، مایەی مەترسییە بۆسەر کۆی سیستمی دیموکراسی.
-هاتنە پێشەوەی مارین لوپێن بەو شێوە بەرچاوە لەلایەک مەترسییە بۆ سەر فەرەنسا وەک وڵات لە دۆخێکی وەک ئێستای جەنگی روسیا- ئۆکرانیا کە ئەو بە لایەنگرێکی پوتین هەژماردەکرێت و لەلایەکی دیکەشەوە دەیەوێت لاسایی بەریتانیا بکاتەوە لە چوونە دەرەوە لە یەکێتیی ئەوروپا و ناتۆش، هەروەک تا ئەوپەڕی دژی بێگانە و هاووڵاتیانی بە رەچەڵەک نا فەرەنسییە، ئەوەش کاریگەریی زۆری دەبێت لەسەر سیماکانی پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی لە فەرەنسادا.
راستە خولی دووەمی هەڵبژاردن لە 24/4/2022 چارەنووسی کۆشکی سەرۆکایەتی فەرەنسا یەکلایی دەکاتەوە لەنێوان ئەو دوو کاندیدەدا و تائێستا ماکرۆن لەپێشەوەیە، بەڵام گرفتەکە بۆ ئەو وڵاتە و گەلەکەی ئەوەیە رێژەی دەنگەکانی لۆپین ئاماژەی ئەوەن کە دیدگایەکی نادیموکراتانە لە کۆمەڵگەی فەرەنسای باوکی رێنیسانسدا سەری هەڵداوە، کە ئەگەری ئەوەی لێدەکرێت خودی دیموکراسی بخاتە ژێر پرسیاری یار و نەیارەکانی ئەو سیستمەوە.
