گەڕانەوەی زەمەن

مێجەر سۆن، ناوێكی گەورە بەڵام فیتنەیەكی گەورەتر !

49

مێجەر سۆن، ئەو ناوەی هەرگیز بە بێ‌ باسكردنی ناتوانرێت باس لە رۆڵی ئینگلیزەكان لە عیراق و بەتایبەتی لە سلێمانی بكرێت، لە سەردەمانێكدا ئێمە مەلیكی كوردستانمان هەبوو، ئینگلیزەكان مێجەر سۆن-یان هەبوو، شیكردنەوەو قسەكردن لەسەر ئەم زاتە ئینگلیزە زۆر كراوە، چونكە پێش ئەوەی ناوە ئەسڵیەكەی خۆی ئاشكرا بكات، بە ناوی (غوڵام حسێن شیرازی) وەكو جاسوسێك یان راپۆرتنووسێك  بە ناوی گەشتەوە ئەم وڵاتەی ئێمەی هەموو رووماڵكردووە بۆ ئینگلیزەكان بەتایبەت (سلێمانی و هەڵەبجە).پیاوێكی مامەڵەتوند و قسەڕەق و لە زۆر كاتیشدا (بێ‌ رێز) بووەو هەردەم ئەوەی لەناخیا هەبووە كە ئەو ئینگلیزەو ئینگلیزیش (گەورەی جیهانن). مێجەر سۆن پێشتر دۆستایەتی لەگەڵ شێخ مەحمود و كۆمەڵێك كەسایەتی كورد هەبووەو وەكو چۆن فارسی باش زانیوە، كوردیشی زانیوە، وەكو ئینگلیزێك هەردەم بەرژەوەندی وڵاتەکەی لە پێش هەموو شتێكەوە بووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەركردنی هەردوو رۆژنامەی (تێگەیشتنی راستی) و پاشان (پێشكەوتن) بە زمانی كوردیی كارێكی ئێجگار مەزن بووە، بۆ ئێمەی كورد كە نە دەوڵەت و نە زمانێكی بەهێزمان لەو سەردەمەدا هەبووە.

كاتێك شێخ مەحمود رێكەوتن لەگەڵ حاكمی باڵای ئینگلیزەكان لە عیراق (ویلسن) دەكات، خەڵك بە گشتیی پێیان خۆشە بۆ ئەوەی كوردستان ئیستقراری خۆی وەربگرێت بەتایبەت لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەم، بۆیە ئینگلیزەكان حاكمی عەسكەری بۆ ناوچەكەكانی عیراق دادەنێن و بە پەلەش بروسكەیەك بۆ شێخ مەحمودی حەفید دەنێرن، كە ئامادەكاری بكات بۆ پێشوازیكردن لە حاكمی نوێی ئینگلیزەكان.
بێ‌ رێزییەكەی (سۆن) 
بەرامبەر (حوكمدار)
رەوانشاد ئەحمەد خواجە، لە كتێبی (چیم دی)، بەمشێوەیە ئامادەكارییەكان و هاتنەكەی (سۆن) بۆ سلێمانی دەگێڕێتەوە:
 ((پیاوێكی سیاسی، زیرەك، لە فارسی و كوردی زمانزان و لەپێش جەنگی یەكەمدا بەناوی میرزا غولام حسین لە هەڵەبجە و سلێمانی دا ماوەیەكی تەواو ژیاوە. لەگەڵ زۆر چینی پیاوانی كورددا ناسیاوی و دۆستایەتیی هەبووە و بەتایبەتیی لەگەڵ شێخ مەحموود. ویلسن، مێجەر سۆنی فوو دا و بەبێ لێپرسینەوە ناردی بۆ سلێمانی و هەموو كاروباری دایە دەست.
جا، لەپێش هاتنی سۆن و بەچەند رۆژێك بۆ هاتنی ئەم حاكمە سیاسییە تازەیە و پێكهێنانی پێویستیی بەپیرەوەچوون، گرینهاوس شێخ مەحموودی حوكمداری ئاگادار كرد، بۆ پێشوازی چی پێویست بوو كرا. پتر لە 500 سوار و 1000 پیادە ریزبەستەی بە خۆش هاتن بوون و چادری زۆریش لە (دەشتی موشیرئاوا) هەڵدرا، چاوەڕێی حاكمی تازە و بەختیاری بوون. حاكم گەیشت، لە فڕۆكە دابەزی، رووی كردە چادرەكان، لەگەڵ هەموو یەكە یەكە دەست گوشینی تەواوكرد، بە هیچ جۆرێك رووی نەكردە حوكمدار. بەڵام حوكمدار شێخ مەحموودیش دەست بەجێ ئەوی ناسییەوە. ئیتر چادر و میوانی بەجێ هێشت و گەڕایەوە بۆ سلێمانی، بێجگە لە ئینگلیزەكان كەس نەما.
لە كردەوەی سۆن، شێخ مەحموود زۆر دڵتەنگ و ئازوردە بوو. هەر بۆ رۆژی دوایی مێجەر سۆن كەوتە كارهەڵسووڕاندن، وردە وردە هەموو بیر و كردەوەی خۆی بەست بە پێچەوانەی كار و ویستنی حوكمدارەوە. رۆژ بە رۆژ ناكۆكی لە پتربووندا بوو، تا هێمنی و ساردی لە حوكمدارا ئەبینی، سۆن توندو تیژتر ئەبوو وە هەرگیز دیدەنیی حوكمداری نەكرد. جا، ئەمجارە لە سلێمانیدا هێز كەوتە كار:
1-مێجەر سۆن، بۆ شڵەقاندنی كار و شكاندنی شێخ مەحموود.
2-گرینهاوس، لەسەر خووەكەی خۆی بە فڕوفێڵ بۆ ئاگرخۆشكردنی ناكۆكی.
3-شێخ مەحموود بەناوی حوكمداری كوردستانەوە بەهیوای ئازادی، ئەو 3 هێزە وەكوو برووسكە لە یەكتریان ئەدا.
شێخ مەحموود تێ نەئەگەیشت بۆچی سۆن بە پێچەوانی پرۆغرامی حكوومەتەكەی كە ئازادیی كوردە ئەبزوێتەوە. سۆن و گرینهاوس بەدكاری و ناپەسەندییان گەیاندە ئەوپەڕی ناشایستەیی. ئەمجارەش شێخ مەحموود دایچڵەكاندن، بۆ ویلسن و سۆنی نووسی: 
كورد داوای ئازادی ئەكات، ئەگەر بە زوویەكی زوو ئەو مافەو، حەقەیان نەدرێتێ، من ناتوانم بەڵێنی بەربەستنیان بدەم! جا، بەناوی خۆم و هەموو كوردەوە، تكا ئەكەم كە رەوشی سیاسەتە ناڕەواكەتان ، ئەم پیاوە سیاسیانەی ئێستاتان بە پیاوی ژیر و تێگەیشتوو بگۆڕن
_ شوباتی 1919.
بەم نووسینە شێخ مەحموود، مێجەر سۆنی تێگەیاند ئەگەر رەوشت و خووی بە باشی نەگۆڕێت، دەرئەكەوێت، بەڵام سۆن بە تەنیا ئەمە پرۆغرانی خۆی نەبوو، بە ئامۆژگاری ویلسن بوو. جا بۆ ئەوەی بیری رەخنەگرەكان بۆ رێگەی راست  بگۆڕێن و تەواوی تێبگەن كە ئینگلیز بەبیریا نەهاتووە ئیستیقلال بدات بە كورد، تەنیا بۆ كارسازیی خۆیان بوو كوردیان تەفرەدا و شێخ مەحموودیان پێ خەڵەتاند، كە دەرگای كوردستانیان بۆ بكاتەوە. 

لەشكرە ئازاكەی مەحمود خانی دزڵی
حاكمە ئینگلیزەكەی سلێمانی، رۆژ دوای رۆژ (شێخ مەحمود)ی زیاتر توڕە دەكردو حسابی بۆ نەدەكرد، بۆیە شێخیش بۆ ئەوەی وەڵامێكی جەرگبڕی مێجەر سۆن بداتەوە بۆیە نامەیەكی خێرای بۆ (مەحمود خانی دزڵی) نووسیی، كە یەكێك بوو لە فەرماندەو پیاوە ئازاكانی كورد لەو سەردەمە، تا خۆی و سوپاكەی بێن بۆ سلێمانی و میوانیی شێخ بن و وەكو نمایشێكی سەربازیی  نیشانی ئینگلیزەكان بدرێتەوە، بەڵام پێش ئەوەی دزڵی و هێزەكەی لە رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بگەنە سلێمانی كە گەیشتنە شارباژێڕ ، مێجەر سۆن بەم مەسەلەیەی زانی و نامەیەكی بۆ شێخ مەحمود نووسی و  وتی:
((وەكوو بیستوومە مەحموود خانی دزڵی بە لەشكرێكی زۆری چەكداری هەورامییەوە گەیشتۆتە شارباژێڕ، دێت بۆ دیدەنیتان. تكایە تێی بگەیەنن، پێویستە تەنیا خۆی و دە كەس زیاتر نابێت بێتە ناو شار و بەبێ چەك. ئەگەر چەكیان پێ بێت، ئەبێت هەر لە رێوە چەكەكانیان ببەنە پۆلیسخانە و خۆیان بێ چەك بكەن.
حاكمی سیاسیی سلێمانی
مێجەر سۆن
18ی مایسی 1919
ئەحمەد خواجە لە یاداشتەكانی خۆیدا، هەڵوێستی شێخ مەحمود لە نامەكەی مێجەر سۆن ئاوها دەگێڕێتەوە:
((شێخ مەحموود، ئەم نامە و فەرمانەی مێجەر سۆنی زۆر بەلاوە سەخت و گران بوو، چەند هەوڵیدا بۆ خاوكردنەوە و لەو بیرە گێڕانەوە، بێ سوود بوو. هیچ چارەیەكیش نەبوو كە بتوانێت پەشیمان بێتەوە و خانی دزڵی بگێڕێتەوە یان نەیەتە ناو سلێمانی.
مێجەرسۆن، بەبێ لێكدانەوە بەپەلە فەرمانی جەنگی و بەربەستیی دا بە مێجەر دانلیس. لەو كاتەدا پیادەی لیڤی لە فەرماندەیی رەچا بەگ و سوارەی لیڤی لە فەرماندەیی جەمال عیرفان دا لە بناری گۆیژە و سەركارێزی حسێنە جۆڵا لە چادرا بوون. بەڵام مێجەر سۆن، شێرەكەی ویلسن، شەوی 20/21ی مایسی 1919 سەری خۆی دەركرد و چوو بۆ كەركووك، دانلیس و هێزەكەی كرد بە تەڵەی مەرگەوە.
لەگەڵ سپێدەی رۆژی 21دا سوپای ئینگلیز، لیڤی روو بە چیای گۆیژە و بەرامبەر بە خانی دزڵی كەوتە جەنگەوە. شێخ مەحموود، لە رۆژی 21ی مایسی 1919دا بەرامبەر بە بەریتانیای گەورە شۆڕشی كوردی دەست پێكرد. هەموو گەلە ژێردەست و یەخسیرەكانی ئینگلیزی تێگەیاند كە ئادەمیزاد نابێت یەخسیر بێت، بانگی ئازادیی نەك بۆ كورد، بۆ گەلانی رووی زەمین بڵاوكردەوە.
لە بناری گۆیژەوە سوارە و پیادەی ئینگلیز بەرامبەر بە مەحموود خانی دزڵی و لەشكری هەورامی وێستا، تا نزیكەی ئێوارە جەنگ درێژەی بەست. سوپای لیڤی لەوە زیاتر خۆگیریی پێ نەكرا، گەڕایەوە و خۆیان گەیاندە بەر دیواری حوكمدار. سوارە و پیادە چەكیان دانا و وتیان كورد، كورد، ناكوژێت!! هاواریان ئەكرد.
جەمال عیرفان، لەگەڵ سوارەكە گەڕایەوە. بەڵام رەچا بەگ بە نزیكەی سەد چەكدارێكی پیادەوە مایەوە، تا نیوەشەو ئەجەنگا، گیرا و هێنرایەوە. هەر لەگەڵ دامەزراندنی جەنگ هەموو ئینگلیزەكان زۆر بە رێزەوە كۆكرانەوە و لە كۆشكی حوكمداریدا دانران و مەئموور و پیاوە بێگانەكانیشیان لە دەبۆكەدا دانران.
حوكمدار ئەم تەلەگرافەشی بۆ ویلسن نووسی: ((كورد لە وزەیدا نەما ئیتر بە قسەی ئێوە تەفرە بخوات، بۆ ئازادی دەست درایە چەك. گیانی هەموو پیاوەكانتان لە داڵڵە (داڵدە)ی خۆمدایە. بۆ ئەوەی خوێن نەڕژێت، حەقی خۆمان بدەنێ كە ئازادیی كوردە، وەعدتان بەجێ بێنن)). 
بۆیە من پێم وایە مێجەر سۆن ئەگەر رۆژنامەی بە كوردیی دەركردبێت و یەكەم كەس بووبێت ئۆتۆمبێلی هێنابێت بۆ سلێمانی و بە یاداشت و نووسینەكانی باسی ئازایی و قارەمانێتی كوردی كردبێت، هیچی ناكاتە ئەوەی كە سەبەبكاری سەرەكی شەڕی نێوان مەلیكی كوردستان و ئینگلیزەكان بوو بە فیتی ویلسن، چونكە بێ‌ رێزییەكەی بەرامبەر بە شێخ مەحمود هەر لەگەڵ یەكەم رۆژی هاتنی بۆ سلێمانی موژدەی خێری پێوە نەبووە.

مێجەر سۆن