هێڤار محەمەد عومەر*
بێگومان زۆرن چەشنی ئەو تاوانانەی کە بە درێژایی مێژوو دژبە مرۆڤایەتی کراوە لە چوارچێوەی شەریعەتی دارستاندا (شريعة الغاب) لەلایەن ستەمکاران و سیستمە سیاسییە کۆن و نوێکانەوە، کە رەنگە بتوانرێت بڵێین تا ئێستا لە هەندێک جوگرافیای سیاسیدا بە شێوەیەک لە شێوەکان لە ئارادایە و بەردەوامە و هەمیشە هەوڵدەدرێت بۆ کەمکردنەوەی ئەم جۆرە تاوانانە نەک بنبڕکردنی، چونکە خواست و کەلتوری زاڵبوون و خۆسەپاندن و قۆرخکردن و بە کۆیلەکردن و لەناوبردنی کۆمەڵگە بەشێوازێکی جینۆساید خەونێکی بەردەوامی ستەمکارانە، لەبەرئەوەی سایکۆلۆژیای تاک و گروپ بۆ جێبەجێکردنی ئەم جۆرە تاوانانە بەمجۆرە پەیڕەو کراوەوە، بۆیە دەکرێت لەڕووی سایکۆلۆژی و سۆسیۆلۆژییەوە بەگرێ دەرونییەکان و نەخۆشییە دەرونییە بۆماوەییەکان پێناسە بکرێت.
بەداخەوە هەتا ئێستا سیستمی جیهانی و سیستمی سیاسیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانیوە لە ئاستی پێویستدا بێت بۆ راگرتنی ئەم زنجیرە تاوانانە کە دووبارە دەبنەوە بەبەردەوامی ، بەتایبەتی لەو وڵاتە دواکەوتوو و بێهێز و هەژارەکانەوە یان ئەو وڵاتەنەی کە حوکمی دیکتاتۆریی و عەسکەرتاریی و چەکداری بەڕێوەی دەبات دوور لە بنەماکانی ماف مرۆڤ و پڕەنسیپەکانی دیموکراسی و بەها مرۆڤایەتیەکان و بنچینەکانی دادپەروەری و یەکسانیی و سەربەخۆیی یاسا.
چەمکی جینۆساید
تێرم و چەمکی (Genocide) بابەتێک نەبیستراو بوو لەپێش ساڵی 1944 لەرووی تیۆرییەوە، هەرچەندە لە رووی مێژووی کۆنی مرۆڤایەتییەوە لە ئارادابووە، بەڵام لە رووی پراکتیکی و لەسەر ئەرزی واقيع بابەتێکی مێژووییە، سەرەڕای ئەوەی کە ئەم تاوانە لە بنەمادا زاراوەیەکی (یۆنانیە _لاتینی) یە،(الابادة الجماعیة) یاخود (Genocide)، تاوانێکی کۆمەڵکوژی دژ بە خەڵکانێک یاخود گەلێک یاخود تایفەیەک لەلایەن هەر دەسەڵاتێکی ستەمکارەوە.
هەر بۆیە لە هەوڵدانێکدا لەلایەن پارێزەرێکی پۆڵەندییەوە کە ناوی (رافائیل یمیلنە) بوو (1900-1950) بۆ ئامادەکردنی توێژینەوەیەک لەسەر سیستمی نازی سەبارەت بە کوشتنی ئامادەکراو و رێکخراو (القتل المنظم) سەبارەت بە کۆمەڵکوژی گەلانی جوو لە ئەوروپا کە دژیان بەڕێوەچوو لەژێر ناونیشان و پاساوو بیانووی جیاجیا، هەربۆیە دوای هەوڵ و چەند قۆناغێکی زۆر توانرا لە(9) کانوونی یەکەمی ساڵی 1948 وەکو تاوانێکی دژبە مرۆڤایەتی بناسرێت وەکو (هۆلۆکۆست) (Holocaust) لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە و بەم شێوەیە پێناسەکرا:
هەر کردارێک لەم کردارانەی لای خوارەوە بەمەبەستی نەهێشتنی (الابادة) تەواو یان جزئی بۆ سەر کۆمەڵێک خەڵک و دژیان بکرێت، لەلایەن کەسانی ترەوە لەسەر بنەمای رەگەز و رەچەڵەک و ئایین و نەتەوە ئەم کردارانەش بریتییە لەم جۆرانەی لای خوارەوە بە نموونە:
1-کوشتنی ئەندامانی ئەو کۆمەڵە خەڵکە.
2-گەیاندنی ژیانی جەستەیی و دەروونی ترسناک دژبە کۆمەڵێک خەڵک.
3-گەیاندنی زیان بە دۆخی ژیان و گوزەرانی خەڵک بەشێوەی ئەنقەست (عەمدی) ئامانجی لەناوبردنی ئەو خەڵکەبێت بەشێوەیەکی گشتی یانە دیاریکراو (جوزئی).
4-سەپاندنی رێوشوێنی تایبەتمەند بەشێوەیەکی ستەمکارییە بۆ راگرتنی لەدایکبووانی نوێ لەنێو ئەو کۆمەڵە خەڵکە بەمەبەستی کەمکردن، یاخود لەناوبردنیان لە مەودایەکی زەمیندا.
5-گواستنەوەی منداڵان بەشێوەیەکی زۆرەملێ لە کۆمەڵێک خەڵکەوە بۆ کۆمەڵێکی تر.
ئەمجۆرە تاوانە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەبارەت بە چەند رووداوێک ناسراوە وەکو جینۆساید و تاوان، هۆلۆکۆست بۆ نموونە تاوانەکانی نازییەکان دژبە خەڵکی سڤیلی جووی ئەوروپا و تاوانی دەوڵەتی عوسمانی دژبە ئەرمەنییەکان و چەند تاوانێکی تر کە لە سەرایڤۆ و بۆسنە و هەرسک و رواندا کراوە، بەڵام هێشتا چەندین رووداوی لەو جۆرە ماوە، تائێستا کۆمەڵی نێودەوڵەتی هەنگاوی پێویستی نەناوە بۆ ناساندنی ئەم بابەتە، بەتایبەتی جینۆسایدکردن و تاوانی دژ بە هەڵەبجە و کیمیابارانی گەلی کورد لە باشووری کوردستان و ئەنفالکردن.
جینۆسایدی گەلی کورد
لە شاڵاوی دژبە ئەنفالدا کە تائێستا بە شێوەیەک لە شێوەکان لە پارچەکانی دیکەی کوردستانیش بەردەوامە و رۆژانە دیمەنی ترسناک بە بەرچاوی کۆمەڵی نێودەوڵەتییەوە دەبینرێت و دەبیسترێت و بێ هەڵوێستییەکی بەرچاو لەو بارەیەوە هەیە، کە ئەمەش لاوازیی و سستیی مرۆڤایەتی و بەرپرسیارێتی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەردەخات، هەربۆیە جێگەی داخە کە تا ئێستا ئێمە وەکو گەلی کوردستان و حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دوای راپەڕینە مەزنەکەی ئازاری 1991ەوە و پاشان لەدوای پڕۆسەی ئازادکردنی عیراقەوە لە 9/4/2003 نەمانتوانیووە لە رووی سیاسی و دەستووریی و مێژووییەوە و کاری بەردەوام و کاریگەر بکەین و ئەم پرسە هەستیارە جگە لەوەی بە شێوەیەکی رووکەشانە لە دەستووری ساڵی 2005 کە لە دیباجەکەدا هاتووە، لە رووی پراکتیکییەوە هیچمان بەدەست نەهێناوە لەو بارەیەوە و تائێستا پرسێکی بێ ئەنجام بووە.
جێگەی ئاماژەیە کە لە چوارچێوەی ئەو تاوانە دژبە مرۆڤایەتییەدا کە جارێکی تر لە مێژووی گەلی کورددا ئەم پرسە دووبارە بۆوە لە ساڵی2014 دا لەلایەن رێکخراوی تیرۆریستی داعش لە شەنگال و کە بەدووری نازانین هەمیشە دووبارە ببێتەوە ئەگەربێت و چارەسەری نەکەین و رێگریی لێ نەکەین و بەردەوام هەوڵ بدەین بە بەردەوامی لە رێگەی سیاسی و یاساییەوە ئەم پرسە بناسێنرێت بە دونیای دەرەوە و لە کۆمەڵی نێودەوڵەتیدا وەک تاوانێکی دژبە مرۆڤایتی بچەسپێنرێت، لەبەرئەوەی بارودۆخی سیاسی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکە و عیراق و هەرێمی کوردستان و بەشەکانی دیکەی ئەم جەستە بریندارە، لەبارە بۆ دوژمنانی گەلی کورد و ئەگەری هەیە کە لەهەر ساتێکی تردا ئەم دیمەنە تراژیدییانە دووبارە ببنەوە دژبە گەلی کوردستان، بۆیە پێویستە کە هەمیشە کار بکەین بۆ ناساندنی ئەم شوناسە نەتەوەییە لەوەی ئەو جینۆسایدە لەدژمان کراوە و بەردەوام بین لە رێگریکردن لەم جۆرە تاوانانە لە چوارچێوەی پەروەردە و چەسپاندن و ناساندن و ناساندنی پێناسەی نەتەوەیی و گەیاندنی ئەم تاوانانە بە نەوەکانی ئاییندە و ناوەندەکانی بڕیاری نێودەوڵەتی، لەرێگەی دروستکردنی تیمی شارەزاو بەتوانا و پسپۆڕ و پرۆفیشناڵ لەو بوارەدا و دابینکردنی پانتاییەکی دەستووری فراوان لە بڕیارە تەشریعییەکان و دەستووری هەرێمی کوردستان لە ئایندەدا و پتەوکردنی پەیوەندیی دۆستانە لەگەڵ وڵاتانی جیهان بۆ رێگرتن لە ئەگەری دووبارەبوونەوە و پاراستنی بەرژەوەندیی خۆمان و تەواوی وڵاتانی تر لە رووی زانستی و سیاسی و نێودەوڵەتییەوە.
*پارێزەر
