51
ئەوەندەی من لە زەمەنی رابردوو رادەمێنم، كورد كەڵە پیاوی گەورەی زۆر هەبووە، بەتایبەت لە بواری زمان و ئەدەب و رووناكبیریی بە شێوەیەكی گشتیی، بەڵام زۆربەیان وەك پێویست باسیان نەكراوە، تەنیا بەشێكی كەمیان نەبێت باس و خواسیان لەسەر نووسراوەو وتراوە.
یەكێكە لەو قەڵەم و خاوەن بیرو هزرو كەسایەتیی و خاوەن زمانێكی پاراو، مامۆستا (نوری عەلی ئەمین)ە. ئەم زاتە لە ساڵی 1956-ەوە سێ كتێبی گەورەو سەنگین لە بارەی زمان و رێزمانی كوردیی دەنووسێت بەناوی (قەواعیدی زمانی كوردی لە سەرف و نەحودا) كە بە سێ بەرگ تا ساڵی 1958 بڵاویان دەكاتەوە.
جگە لەمەش یەكێك بووە لە مامۆستا دیارو كوردیی زان و بلیمەتەكانی ئەو سەردەمە لە سلێمانی و تەنانەت لە هەندێك بە تەمەنیی سلێمانیم بیستووە، كاتی خۆی وتویانە هەر تەڵەبەیەك مامۆستا نوری عەلی ئەمین دەرسی پێوتبێت، ئەوا زیرەك دەردەچێت !.
نوری عەلی ئەمین جگە لەم سێ كتێبە چەند كتێبێكی تریشی هەیە لە بواری زمان، بەناوەكانی: گرتنی كەلێنێكی تر لە ڕێزمانی كوردی (1958)، ڕێزمانی كوردی (1960)، رابەری بە ئیملای كوردی (1966). (ئەرك و شوێنی ڕاناوە كەسیەكان لە ئاخاوتنی كوردی (1986). ئەمە جگە لەوەی لە كتێبی (رێزمانی كوردی) زۆربەی قۆناغەكانی سەرەتایی و ناوەندی یەكێك بووە لە دانەرە سەرەكییەكانی تەنانەت ناوی پێش (شێخ محەمەدی خاڵ) لە كتێبەكان هاتووە.
ئەگەر تۆ رۆژنامەنووس بیت، یان خوێنەرێكی باش بیت، كاتێك سەرچاوەو گۆڤارو رۆژنامە كۆنەكان دەخوێنیتەوە، بە دەگمەن بوونی ناوی سەرچاوەو رەچاوی پەراوێزت بەرچاو دەكەوێت، كەچی یەكێك لەو بابەتانەی كە من دەمەوێت لەو نووسینەی ئەمجارەم قسەی لەسەر بكەم، بابەتێكی بڵاوكراوەی نوری عەلی ئەمینە بە ناونیشانی (رۆژنامەگەری لە كوردستاندا) كە 63 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ لە گۆڤاری نەورۆز بە دووردرێژی بڵاوی كردۆتەوە.
یەكەم سەرنجم لەسەر بابەتەكە، ئەوەیە زۆر بە پرۆفیشناڵانەو بە رەچاوكردنی بنەماكانی نووسین و توێژینەوە نووسراوە، هەر لە لاپەڕەی یەكەمی بابەتەكە، كە خۆی (11) لاپەڕەی گۆڤارەكەی گرتووە، لە بەشی خوارەوەی لاپەڕەكە نووسراوە:
بۆ ئەم ووتارە تەماشای ئەم سەرچاوانە كراوە:
1- مێژووی ئەدەبیاتی كوردی (مامۆستا علاالدین سجادی).
2- جواە فی كردستان الجنوبیة (علی سید والگورانی).
3- القضیة الكردیة (دوكتور بلەچ شیركو)
4- گۆڤاری (گەلاوێژ).
5- گۆڤاری (دەنگی گیتی تازە).
واتە، هەموو سەرچاوەكانی نووسیوە كە سوودی لێبینیون، ئەمەش وەكو باسم كرد زۆر دەگمەنە لە گۆڤارو رۆژنامە كۆنەكان هەبووبێت، جگە لەمەش زاراوەی (تەماشا)ی بەكارهێناوە، لە جیاتی سوود وەرگرتن، واتە دەڵێت تەماشای ئەم سەرچاوانە كراوە، ئەمەش بۆ من جێگای سەرنج و جگە لەمەش خۆشترە لە وشەی سوودم وەرگرتووە، بەڵام تەماشاكردن هەست دەكەم ماناكە زیاتر دەدات بەدەستەوە، چونكە تۆ كاتێك سەرچاوەیەك تەماشا دەكەیت، مەرج نییە وەكو خۆی شتەكانی لێوەربگریت، بەڵكو قابیلی ئەوەیە بە تێگەیشتنی خۆت دایبڕێژیتەوە، یان تەنیا زانیاریی یارمەتیدەری لێوەربگریت.
مامۆستا نوری عەلی ئەمین، جگە لە سەرچاوەكان، سێ زاراوەشی شیكردۆتەوە بۆ خوێنەر چونكە لە بابەتەكەی زۆر بەكاردێن، بۆیە لە خوار سەرچاوەكان ئەمەی نوسیوە:
رۆژنامە= جریدە، صحیفە، رۆژنامەگەر، رۆژنامەنووس= صحفی، رۆژنامەگەری= صحافە.
لەتوێژینەوە رۆژنامەوانییەكەیدا بەناوی (رۆژنامەگەری لە كوردستاندا) بەر لە 63 ساڵ، نوری عەلی ئەمین پۆلێنێكی مێژوویی رۆژنامە كوردییەكانی كردووە، بەڵام سەرەتا بە رەخنە دەستپێدەكات، كە رۆژنامەوانیی وەكو پێویست نەیتوانیوە گۆڕانكاریی و وەچەرخان بكات لە كوردستان، لە كاتێكدا رۆژنامەوانیی پێشەوای میللەتانە، بۆیە راشكاوانە لە پێشەكی توێژینەوەكەیدا دەنووسێت:
بەڕاستی ڕۆژنامە و ڕۆژنامەنووس دەستێکی باڵایان هەیە لە ڕاپەڕاندنی میللەت و هۆشیارکردنەوەی ڕێگای ڕاست خستنە بەر میللەت بوو بۆ تێکۆشان لە پێناوی ئازادی و بەختیاری و سەربەخۆییدا.
بەڵام بەداخەوە ئەڵێم: ڕۆژنامەگەری لە ناو کوردەواریدا هەتا ئێستا هەر دواکەوتوە و کەم توانا بوە لە بەجێهێنانی ئەو ئەرکە پیرۆزانەی کە خراوەتە سەر شانیان، وە پێی نەکراوە ببێتە داردەستی ئەم میللەتە و رای بکێشێتە سەر رای ڕاستی، وە بە وردی و ژیرانە بچێتە دڵ و دەرونی میللەتی کوردەوەو چارەسەری ئەو دەرد و ئازارانە بکات کە نەتەوەی کورد دوچاری بونەتەوە لە ژێریا نکە نکیەتی و پەلە قاژەیەتی کە خۆی لە چنگ ڕابپرسکێنێ و لێی ڕزگار بێ.
دواتر بەر لەوەی پۆلێنی رۆژنامەكەمان بكات، نووسیویەتی:
ئەی خوێندەواری خۆشەویست ئەوا بەرە بەرە لەو ڕۆژنامەو گۆڤارانە ئەدوێم کە لە کۆنەوە هەتا ئەمڕۆ لە کوردستانا دەرچووە، هەتا تێبگەی کە میللەتی کورد لەم کۆڕەدا چەند بە سستی جوڵاوەتەوەو ئەجوڵێتەوە.
ڕۆژنامەکانیش ئەمانەن:
1- ڕۆژنامەی (کوردستان ). ڕۆژنامەی کوردستان یەکەم ڕۆژنامەیە کە بە زمانی کوردی (مدحت بەگ) نەوەی (بەدرخان بەگ) لە ساڵی (1897 زایین) دا لە ئەستەمبوڵ دەری کردووە، بەڵام کە مدحەت بەگ نەخۆش کەوت، عبدالرحمان بەگی برای ئەرکی دەرهێنان و بەڕێوەبردنی هاویشتە سەر شانی خۆی، لە پێشدا لە قاهیرەو لە دواییدا لە جنێف و فۆلکستۆن و لەندەن لە چاپی ئەدا، هەر کە دەستوری عوسمانی بڵاوکرایەوە گەڕێنرایەوە ئەستەمول و لەلایەن (پریا بەگ) ەوە، هەم دەرئەهێنراو هەم ئەبرا بەڕێوە.
ئەم ڕۆژنامەیە زمان حاڵی ئەو نیشتمانپەروەرە کوردانە بوو کە لە حکومەتی عوسمانیدا تێدەکۆشان بۆ ئازادی و سەربەخۆیی و یەکێتی کوردستانی گەورە.
ئەگەر سەرنج بدەن، مامۆستا نوری عەلی ئەمین، دەڵێت، رۆژنامەی كوردستان لە ساڵی (1897) دەرچووە، لە كاتێكدا ئێستا لای خۆمان دەوترێت لە 1898 دەرچووە، واتە مامۆستا پێی وایە ساڵێك زووتر لەو مێژووە دەرچووەو بە پێی قسەی ئەو بێت ئەمساڵ كە 2022 زاینییە، رۆژنامەی كوردستان تەمەنی 125 ساڵە، نەك 124 ساڵ.
لە توێژینەوەكەیدا، دووەم رۆژنامەی تەرخانكردووە بۆ رۆژنامەی (كوردستان) ئەم رۆژنامەیە لە شاری ورمێ دەرچووە و جیا بووە لە رۆژنامەی كوردستان-ی بەدرخانییەكان، بەڵام ئەویش هەر لەلایەن عەبدولرەزاق بەگ بەدرخان-ەوە دەرچووەو ماوەیەك وەستاوە، بەڵام كە سكمۆی شكاك ورمێ رزگار دەكات، جارێكی تر بە هەمان ناو دەردەچێتەوە.
بەمشێوەیە بەردەوام دەبێت و كە لە ژمارە سێ-ەوە لەم رۆژنامە و گۆڤارانە دەدوێت: گۆڤاری كوردستان، رۆژنامەی كورد، گۆڤاری رۆژی كورد، گۆڤاری هەتاوی كورد، گۆڤاری بانگی كورد، رۆژنامەی تێگەیشتنی راستی، رۆژنامەی كوردستان كە ئەمەیان لە ئەستەمبوڵ لەلایەن محەمەد میهرییەوە دەرچووە، رۆژنامەی پێشكەوتن، رۆژنامەی كورد،و لە ژمارە 12 و 13 و 14ی توێژینەوەكەی لەبارەی ئەو رۆژنامانە دەدوێت كە لەسەردەمی مەلیك مەحمود دەرچوونە، بۆیە وەكو خۆی دەینووسمەوە:
12- رۆژنامەی(بانکی کوردستان) . ڕۆژنامەیەکی ئەدەبی و زانیاری حەفتەیی بووە بە زمانی کوردی لە لایەن نیشتمانپەروەری کوردەوە(حاجی مستەفا پاشا) وە لە شاری سلێمانی لە ساڵی 1922 زایین دا، دەرئەچوو، بەڵام لە ساڵی 1925 دا برایە بەغدا.
13-رۆژنامەی(رۆژی کوردستان) . ڕۆژنامەیەکی هەفتەیی بووە لە شاری سلێمانی لە ساڵی 1922 زایین دا، لە لایەن (محەمەد نوری ئەفەندی) وە دەرئەهێنرا، وە زمانحاڵی حکومەتی قارەمانی نەمری کورد (شێخ مەحمود) بوو، بەڵام لە دوای 15 ژمارە لە (3 مایس 1923) دا پەکی کەوت.
14-رۆژنامەی (بانگی حەق) ڕۆژنامەیەکی هەفتەیی بوو لە ساڵی 1923 دا لە شاری سلێمانی دەردەچوو بەڵام تەنیا (3) ژمارەی لێ دەرچوو، پەکی کەوت.
نوری عەلی ئەمین، بە پێی ئەو پۆلێنەی كردوویەتی، 48 رۆژنامەو گۆڤاری نووسیوە، كە هەریەكەیان پێناسەی پێویستی بۆ كراوە، تەنانەت دوو بڵاوكراوەی كۆتاییان رۆژنامەی (خەبات) و (گۆڤاری كوردستان)ە، كە لەو سەردەمە بەردەوام بوونە لە دەرچوون و بۆیە دەنووسێت:
47- رۆژنامەی خەبات، رۆژنامەیەكی سیاسییەو بە زمانی كوردی و عەرەبی لەشاری بەغدا لەلایەن (ئیبراهیم ئەحمەد)ەوە دەرئەچێ.
48-گۆڤاری كوردستان، بە زمانی عەرەبی و ئینگلیزی و كوردی لە لایەن كۆمەڵی خوێندكارانی كوردەوە لە ئەوروپا دەرئەچێ.
بە مشێوەیە كۆتایی بە توێژینەوەكەی دێنێت و لە هەر شوێنێكیش پێویستی بە پەراوێز و روونكردنەوە بێت، بە ژمارە كردوویەتی و بە راستی بۆ من جێگای سەرنجی زۆر بوو، كە 63 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ بابەتێكی وا تێروتەسەل لە بارەی رۆژنامەوانیی كوردیی نووسرابێت و پشتی بە چەندین سەرچاوە بەستبێت.
نوری عەلی ئەمین
