جیهانی سایبرانی و پاراستنی ژێرخانی ئابووریی كریتیكی

فەیسەڵ عەلی*

ئەو ناونیشانەی سەرەوەمان، جیهانی سایبرانی Cybersecurity و ژێرخانی ئابووریی كریتیك بەیەكەوە كۆدەكاتەوە، ئەمەش دەرئەنجامی ئەو پەیوەندییە گرنگەی لە نێوانیاندا هەیە، پەیوەندیی ئەو دووانەش بە شاری زیرەكەوە. بۆ ئەوەی پرسەكە بە باشی روون ببێتەوە، پێویستە پێكهاتەكانی ئەو دیمەنە گشتییەی ئەم پرسەی لێرەدا خراوەتەڕوو، بناسین.
سەرەتا بە پێناسەی ژێرخانی كریتیك دەست پێدەكەین، بەڵگەنامەی یەكێتیی نێودەوڵەتیی پەیوەندییەكان، كە لە 2018 دەرچوێنراوە و ناونیشانەكەی: «رێنیشاندەری پەرەپێدانی ستراتیجیەتیی نیشتمانیی ئاسایشی سایبرانی»یە، پێناسەی ژێرخانی ئابووریی كریتیكی بەمجۆرە كردووە: «ئەو بنەچە سەرەكییانەیە كە بۆ جێبەجێكردنی ئەرك و خزمەتگوزارییە ئەمنییەكانی كۆمەڵگە و چالاكییە ئابوورییەكانی دەوڵەتێكی دیاریكراو پێویستن». بەڵگەنامەكە پێناسەیەكی تری تەواوكار بۆ ژێرخانی زانیاریی كریتیكی زیاد دەكات، كە دەڵێ: «تەكنیكی زانیاری و پەیوەندیی و ئەو سیستمەیە، كە كار بۆ بەگەڕخستنی ئەرك و خزمەتگوزاری و چالاكییە تایبەتییەكانی ژێرخانی ئابووری دەكات». لە روانگەی ئەو دوو پێناسەیەوە، دەبینرێت كە تەكنیكەكانی جیهانی سایبرانی دەكەوێتە ناواخنی ژێرخانی ئابوورییەوە، زیاد لەوەش كۆنترۆڵی ئەرك و چالاكی و خزمەتگوزارییەكانیشی دەكات.

شاری زیرەك بەدیار دەكەوێت
بەڵگەنامەكە لە باسكردنی ئەوانەی سەرەوەدا، پێكهاتەكانی بنەچە سەرەكییەكانی ژێرخانی ئابووریی كریتیكی روون دەكاتەوە، ئەو پێكهاتانە ئەمانە دەگرێتەوە: ئەوەی بە كاروباری وزەوە پەیوەستن، وزەی كارەبا و نەوت و غاز، ئەوەی بە كەرتی گواستنەوەوە پەیوەستن، چ زەمینی بێ یان ئاوی بێ یان ئاسمانی. ئەوەی بە بازرگانی و تەمویلی دارایی و چالاكییە هەمەجۆرەكانی بانكییەوە پەیوەستن، خزمەتگوزارییەكانی ئاو و ئاوی خواردنەوە، خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەكان بەوەی كە خزمەتگوزاریی پەیوەندیی و تەكنیكە هەمەجۆرەكانی زانیاری دەگرێتەوە، چاودێریی تەندروستی و خزمەتگوزارییەكانی پڕۆسەی خوێندن، هەروەها پێكهاتەی ئەو بنەچە سەرەكییانەی كە كۆمەڵگەكانی ناوچە جیاوازەكانی جیهان پێویستیان پێی هەیە و دەبێت.
 لە چوارچێوەی ئەوەی لەسەرەوە باسكران، شاری زیرەك بەدیار دەكەوێت، كە تێیدا جەخت لەسەر بەكارهێنانی كارای تەكنیكی زانیاری و پەیوەندییەكان لە چالاككردنی ژێرخانی ئابووریی كریتیكی دەكاتەوە. یەكێتیی نێودەوڵەتیی پەیوەندییەكان، لە بەڵگەنامەیەكی تایبەت بە شاری زیرەك، بەمجۆرە پێناسەی دەكات، كە دەڵێ: «شاری پەرەسەندوون، تەكنیكی زانیاری و پەیوەندییەكان بەكاردەهێنن، وێڕای ئامرازە تەكنیكییەكانی تر، تا كوالێتیی ژیان تێیدا باشتر بێت، تواناكانی كار و خزمەتگوزارییەكانی شارەكان پەرەپێبدەن، توانای كێبڕكێیان بەهێزتر بكەن»، هاوكات جەخت لەسەر كارایی وەڵامدانەوەی پێداویستییەكانی نەوەی ئێستا و نەوەكانی ئایندە لە پرسەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ژینگە و كەلتوری دەكاتەوە.

حوكمڕانی دروست
ئەوەی لەم پێناسەیەدا روون دەبێتەوە، پێداگیریی رۆڵی ژێرخانی كریتیكی زانیارییە لە ئیدارەی ژێرخانی ئابووریی كریتكیدایە، تا تواناكانی كارەكان و كوالێتیی ژیان و بەردەوامی پێدانی باشتر بكات. ئەم پێناسەیە بەشێوەیەكی گشتیی بێت یان بەشەكی بەسەر زۆربەی شارەكانی جیهاندا پراكتیزە دەبێت، بەوەی پێناسەیەكی پەرەسەندووە و لەگەڵ پێشكەوتنی بەردەوامی هەموو تەكنیكەكانی هەردوو بونیادەكەدا دێتەوە.
بەو جۆرە دەردەكەوێت، كە پاراستنی تەكنیكە تایبەتییەكانی جیهانی سایبرانی تایبەت بە ژێرخانی زانیاریی كریتیكی، پاراستنی ژێرخانی زانیاریی كریتیكی، بەوەی سوودی تەواو و كارا لە پێدراوەكانی دەبینێت، هەر هەڕەشەیەك لە یەكەم هەڕەشەیە لە دووەمیشیان. لەسەر ئەم بنەمایەوە، بەڵگەنامەی یەكێتیی نێودەوڵەتیی پەیوەندییەكان، پێنج مومارەسەی وەك راسپاردە بۆ پاراستنی ئەو بونیادانە داناوە. ئەوانەش بە بەشێك لە ستراتیجیەتیی ئاسایشی سایبرانیی دەوڵەتە جیاوازەكانی جیهان داناوە، لێرەدا هەندێك تیشك دەخەینەسەر ئەو مومارەسەتانە.
یەكەمیان: پەیڕەوكردنی شێوازی ئیدارەدانی مەترسییەكانی سەر هەردوو بونیادە كریتیكەكەیە، وێڕای هەڵسان بە جێبەجێكردنی ئەو شێوازە و مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو مەترسییانە و پاراستنی ئەو دوو بونیادە. بەڵگەنامەی تری نێودەوڵەتی و نیشتمانی هەن كە ئەم پرسەیان خستۆتەڕوو، دیاریترینیان، بەڵگەنامەی مواسەفاتی پێوەریی نێودەوڵەتییە ISO كە نیشانەی ISO 27005 هەڵگرتووە.
دووەمیان: جەخت لەسەر پەیڕەوكردنی مۆدێلی حوكمڕانی دروست دەكاتەوە، كە تێیدا بەرپرسیاریتییەكان Clear Responsibilities روونن، كە لە چوارچێوەی ئەو دوو بونیادە كریتیكەدا، بەرپرسیارێتیی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان لەلایەنی حكومی و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت و تاكەكەسەكان دەگرێتەوە. بۆ ئەوەی هەموان بتوانن بە شێوازیكی باش و تەواوكار بەرپرسیارێتییەكانیان بەجێبهێنن، پێویستە كەناڵی كارای پەیوەندیی لە نێوانیان دابین بكرێت.
سێیەمیان: بایەخ بە دانانی لانیكەمی پاراستنی ئاسایشی سایبرانی دەدات، كە لێوەی مامەڵە لەگەڵ پێكهاتە هەمەجۆرەكانی ئەو دوو بونیادە و ئەو خزمەتگوزارییانەی پێشكەشی دەكەن، دەكرێت. لێرەدا جێی ئاماژە پێكردنە، دانانی نزمترین ئاست دەشێ پێویستی بە یاسایەك هەبێت كە رێگە بە ئەفسەرێكی حكومی بدات ئەركەكانی جێبەجێ بكات، هەروەها دەستوەردانی كەرتێكی دیاریكراویشی دەوێت، بۆ ئەوەی نزمترین ئاستی كەرتەكەی خۆی دیاری بكات، ئەوەش بەپێی سروشتی پێكهاتەكەی و ئەو خزمەتگوزارییانەی پێشكەشی دەكات.
چوارەم: مكوڕبوونە لەسەر وەڵامدانەوەی فرەیی لایەنە پەیوەندیدارەكانی تایبەت بە ژێرخانی ئابووریی كریتیكی، لەبەر ئەوە لێرەدا پێویستە، پانتاییەكی فراوانی باڵەكانی بازاڕ Wide Range of Market Levers Utilizea بەكار بهێنرێت. مەبەست لێی، بەكارهێنانی سیاسەتی گونجاوی ئاسایشی ژێرخانی ئابووریی كریتیكییە، تا هەموو دامەزراوەكانی پەیوەندیدار بە پێداویستیی و ئەولەویاتە هەمەجۆرەكانیانەوە بگرێتەوە.

هەموو دەوڵەتانی جیهان لە خۆدەگرێت
پێنجەم: تایبەتە بە شەراكەتی نێوان هەردوو كەرتی گشتی و تایبەت، بەوەی لە بەرژەوەندیی هەردوولایان دەشكێتەوە، بەدوایدا بۆ كۆی كۆمەڵگە سوودبەخش دەبێت. ئەم شەراكەتەی نێوان ئەم دوو كەرتە بە چوار خاڵەكەی سەرەوەشەوە پەیوەستە، هەروەها بە ئامانجەكانی پاراستن و ئاراستە ستراتیجییەكان، لەگەڵیشیدا، دەبێ پێداویستییەكانی لایەنە جیاوازەكان لەبەرچاو بگیرێن.
بەوجۆرە دەبینین، كە پاراستنی ژێرخانی ئابووریی و زانیاریی كریتیكی لە جیهانی سایبرانیدا، لە دەوڵەتان دەخوازێت، كە ستراتیجیەتی ئاسایشی سایبرانی خۆیان دابڕێژن، كە ئەو مومارەسانەی لەسەرەوە ئاماژەیان پێكرا كە تایبەتن بەو بونیادە لە خۆبگرێت. 
لێرەدا جێی خۆیەتی ئاماژە بكەین بەوەی جیهانی سایبرانیی دەوڵەتێك لە جیهانی سایبرانیی دەوڵەتێكی تری دەوڵەتانی جیهان دابڕاو نییە، بەڵكو ئەم جیهانی سایبرانییە هەموو دەوڵەتانی جیهان لە خۆدەگرێت. لایەنی ئەرێنی لە میانی ئەو سوودەی زۆرەیەتی كە پەیوەندییەكی فراوانی هەیە و هەموو دەوڵەتانی لە خۆگرتووە، لایەنە نەرێنییەكەشی لە سەرچاوەكانی ئاڵنگارییە هاوبەشە زۆرەكەی و پەرت و بڵاویەكەیەتی بە هەموو جیهاندا. لەمەوە بوونی ستراتیجیەتیی پاراستنی ئاسایشی سایبرانی، بەتایبەتیش پاراستنی ژێرخانی ئابووریی كریتیكی لەسەر ئاستی هەر دەوڵەتێك، كارێكی ئێجگار زەرور و بەسوودە، بەڵام لەگەڵیشدا دەبێ ستراتیجیەتێكیی نێودەوڵەتیی بۆ ئاسایشی سایبرانی و ژێرخانی ئابووری و زانیاریی كریتیكی هەبێت، كە بنچینەیەكی نێودەوڵەتی و مومارەساتی گشتی هەبێت و وابكات هەموو دەوڵەتان پێوەی پابەند بن، تا هەموان بە ئارامی تێیدا بژین.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان