هەستانەوەی چین،

گەڕانەوەی روسیا‌ و كۆتاییهاتنی بیرۆكەی هەناردەكردنی دیموكراسیی ئەمریكی

پرۆفیسۆر جۆن میرشایمەر
لە عەرەبییەوە: ئیسماعیل كوردە

جۆن میرشایمەر
زانایەكی سیاسی ئەمریكییە، مامۆستای زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی شیكاگۆ، لە ساڵی 1947 لە برۆكلین-نیۆیۆرك لەدایك بووە، دەرچووی كۆلێژی سەربازی «وێست پۆینت»ە، لە ساڵی 1970، بۆ ماوەی 5 ساڵ بە پلەی ئەفسەری هێزی ئاسمانی ئەمریكی لە سوپادا خزمەتی كردووە، لە ساڵی 1975 لە زانكۆی كۆڕنێڵ خوێندویەتی‌ و لە ساڵی  1980 بڕوانامەی دكتۆرای بەدەست هێناوە. هەروەها بڕوانامەی ماستەری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی باشووری كالیفۆرنیا بەدەست هێناوە. ئەندامی ئەكادیمیای ئەمریكایە بۆ هونەر و زانستەكان. لە بەردەستی «سامۆئیل هنتگتۆن» خوێندوێتی. چەندین كتێبی هەیە، لەوانە: «ئەمریكای رفێندراو- لۆبی ئیسرائیلی ‌و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا»، «بەربەستی ئەتۆمی‌ و ئەخلاقی ستراتیژی»،»تیراژیدیای سیاسەتی زلهێزەكان»‌و چەندین توێژنەوەی ئەكادیمی‌ و كتێبی تریشی هەن.

ئەو بیرۆكەیەی دەڵێت پێویستە ئەمریكا لە هەموو جیهاندا بوونی هەبێت‌ و سەروەری وڵاتانی دیكە پێشێل بكات‌ و داگیریان بكات‌ و دوای ئاڕاستەكردنی تفەنگاكانیشی هەوڵ بدات»بونیادی كۆمەڵاتیان»سەرلەنوێ‌ داڕێژێتەوە، ئەمە باسكردنی كێشەیەكی گەورەیە، چونكە ئەگەر زیرەك بیت دەبێت لە وڵاتانی وەك عیراق ‌و ئەفغانستان دووربكەویتەوە. 

جەنگی ڤێتنام
كاتێك گەنج بووم، لە ساڵانی نێوان 1965 بۆ 1975 لە ریزەكانی سوپای ئەمریكادا خۆبەخش بووم. ئەو كاتە سەردەمی جەنگی ڤێتنام بوو. ئەو سەردەمە دەمدیت ئەمریکا لە ڤێتنام توشی لێدان دەبێتەوەو شكست دەهێنێت، دواجار لە جەنگی ڤێتنام شكستمان خوارد. تاقیكردنەوەكەش بۆ ئەمریكییەكان زۆر ناخۆش بوو. ئەوەی لەو جەنگەدا فێری بووم، ئەوەبوو كە پێویست نییە سەركێشی بكەیت‌ و بچیتە ئەو ناوچانەی وەك ڤێتنام.  ئەمە مانای راستەقینەی بە تەڵەوە بوونە. فەرەنسییەكان بەر لە ئێمە چووبوونە ئەوێ‌، ئەوان لە ساڵی 1954 لە «دیان بیان فو» توشی شكست ببوون. لە ساڵی 1954‌و 1965 دیگۆل پێی گوتین نەچنە ئەوێ، گوتی ئێمە لەوێ بووین‌ و  بارودۆخەكە بە باشی كۆتایی نەهات، بۆ ئێوەش باش نابێت، بەراستیش دۆخەكە بۆ ئێمە باش نەبوو. 
بیرمە لە ساڵی 1979ش چین بەوپەڕی گێلییەوە باكووری ڤێتنامی داگیر كرد. ئەگەرچی ئەو كاتە ڤێتنام یەكگرتوو بوو، كەچی بەشێكی خاكەكەی داگیركردن، بەڵام رووبەڕووی بەرپەرچدانەوە بووەوە.

ئەفغانستان
 یەكێتی سۆڤیەتیش لە ساڵی 1979 ئەفغانستانی داگیر كرد. ئەو كات زۆربەی هاوەڵەكانم پێیانوابوو ئەمە بابەتی ئاسایشی نەتەوەییە، هەر كە سۆڤیەت پێشڕەوی كردن بووە كۆتایی جیهان، گوترا دەبێت هێزەكانی بەرگریمان بەهێز بكەین ‌و وابكەین ‌و بەو كارە هەڵبسین. پێم گوتن ئێوە زۆر هەڵەن ‌و خۆتان خستە نێو زەلكاوێکی گەورەوە! ئەگەر لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەت لە پێشبڕكێی خۆپڕچەككردندان، ئەو شتەی دەیكەن لە باشترین دۆخیدا داگیركردنی وڵاتێكی وەك ئەفغانستانە، ئێوەش بینیتان چی لەوێ‌ روویدا؟ 
ئەوە بۆ 14 ساڵە لەوێ گیرمان خواردووە. هەر 14 ساڵ نا، بەڵكو 18 ساڵە! ئەمەش درێژترین جەنگە لە مێژووی ئەمریكادا. بۆیە پێمانوایە پێویستە لەو شوێنانە دووربكەوینەوە. خەڵك لە وڵاتانی وەك عیراق‌ و ئەفغانستان‌ و چەندین وڵاتی دیكە، نایانەوێت ئەمریکا داگیریان بكات‌ و پیشانیان بدات چۆن سیاسەتەكانیان دادەڕێژن. دواجار ئەوەی روودەدات تەنها ئەوەیە ئێمە دەبینە وڵاتی داگیركەر، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی بەرەنگاریی ‌و دواتر دەبێتە ئاژاوەیەكی بێكۆتایی. بۆیە پێویستە لێی دووركەویتەوە، چونكە تووشی رووبەڕووبوونەوە دەبیتەوە، بەو بۆنەیەشەوە، بابەتی نەتەوەیی بۆ «روسیا و چین»یش هەمان شتە.

دیموکراسی لە  روسیا و چین
 ئێوە دەزانن ئەمریكا دەیەوێت‌ و بەو هیوایەیە دیموكراسی لە مۆسكۆ و پەكین بڵاوبكاتەوە، هیچ گفتوگۆیەكیش لەو بارەیەوە نییە. بەڵام ئەكەر بچیتە مۆسكو و پەكین ‌و لەگەڵ دەستەبژێری سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتانە قسە بكەیت‌ و پێیان بڵێی، ئایا بۆچوونیان لەو بارەیەوە چییە؟ ئەوانیش بەهەمان شێوەی ئێمە، بیر لە دەستخستنە ناوەوەی سیاسەتە ناوخۆییەكانیان دەكەنەوە، ئای لەو سوپرایزە. ئەوەیە كە لەكاتی مندڵیمدا  باوكم‌ و دایكم فێریان دەكردم‌ و دەیانگوت «ئەوەی قازەكە دەیخوات، دەیخوات، ئایا توش ئەوەت هەیە بیخۆیت!»
بۆیە ئەگەر ئێمە حەزمان لێنەبێت روسەكان دەستبخەنە نێو سیاسەتەكانمان، ئەوا نابێ بە لاتانەوە سەیر بێت، ئەگەر ئەوانیش حەز نەكەن دەستبخەینە سیاسەتەكانیانەوە. هەمان شتیش بۆ چین راستە. ئەمەش كاریگەری «هێزی» نەتەوەییە. دەبێ ئەوەشتان باش بیر بێت: چوونە نێو وڵاتانی دیكە و هەوڵدان بۆ سەرلەنوی بونیادنانەوەی پێكهاتەی كۆمەڵایەتییان، بەرەو كێشەی گەورەترت راپێچ دەكات. ئەمەش هێزی واقیعیە.

ناتۆ
 بابچمە سەر نموونەی ناتۆ، چونكە نموونەیەكی باشە بۆ روونكردنەوەی ئەو خاڵە. بیرۆكەی وەرگرتنی ناتۆ وەك نموونەیەك بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ناتۆ دوژمنی باوەكوشتەی یەكێتی سۆڤیەت بووە و روسیای هاوچەرخیش پاشماوەی ئەو یەكێتی سۆڤیەتەیە. روسیا ئەو دەوڵەتە گەورەیەیە كە لە دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت، بۆتە میراتگری سەنگ‌ و قورسایی یەكێتی سۆڤیەت. بیرۆكەی ئەوەی ناتۆ مانۆرە راستەوخۆكانی بباتە بەردەم سنوری روسیا‌ و وا بزانێت روسیا هیچ ناكات؟ ئەوە شێتیە، ئەوە شێتیە! 

پڕەنسیپی مۆرنرۆ
با نموونەیەكی ئەمریكی لەو بارەیەوە وەربگرین، ئەمریكییەكان پڕەنسیپی «مۆرنرۆ»یان هەیە، ئەزانم ئەو مەسەلەیەتان بەدڵ نابێت، بەڵام وەك خۆی باسی دەكەم، ئەمریكییەكان بەپێی ئەو پڕەنسیپە دەڵێن: ئێمە لای خۆرئاوای هەسارەكەمان هەیە‌ و ئێرە حەوشەی پشتەوەی ئێمەیە، رێگەش بە هیچ هێزێكی ئەوروپی یان ئاسیایی نادەین هاوپەیمانی لەگەڵ هیچ هێزێكی سەربازی، یان هیچ دەوڵەتێك لەو ناوچە خۆرئاواییەمان ببەستێت. هەروەها رێگە نادەین هیچ هێزێكی سەربازیش بێتە ئەو ناوچەیەی خۆرئاوامان. لەو بارەیەشەوە رووداوی موشەكەكانی كوبام بیرە، ئەو كاتە گەنج بووم، یەكێتی سۆڤیەت موشەكەكانی لە كوبا جێگیر كردن، سەرتاپای ئەو بابەتە بۆ ئەمریکا رەتكراوە بوو. سۆڤیەت ئەوەی پیشان داین ‌و ئێمەش ناچارمان كردن موشەكەكانیان لە كوبا بكێشنەوە، دواتر باسی دروستكردنی بنكەیەكی دەریایان لە سیینفۆیگۆسی كوبا كرد، سەرلەنوێ ئەمریکا پێی گوتن ئەمەش قبوڵكراو نییە. ئەوەیە پڕەنسیپی مۆنرۆ. بۆتان نییە هێزی سۆڤیەتی بنێرنە دەورووبەری خۆرئاوامان.

با بیر لە شتێك بكەینەوە، باوای دابنێین دوای پەنجا ساڵ چین دەبێتە دەوڵەتێكی زۆر بەهێز و هاوپەیمانی سەربازیش لەگەڵ كەنەدا و مەكسیك دروست دەبێت ‌و دەست بە ناردنی سەربازەكانی بۆ تۆرێنتۆ و شاری مەكسیكۆ دەكات، ئایا لەو باوەڕەدان ئەمریكییەكان ئەو هەنگاوەیان لا ئاسایی دەبێت‌ و دادەنیشن‌ و تەماشای رووداوەكە دەكەن؟ دواتر باڵیۆزی چین ‌و مەكسیك دێنە ئەمریکا تا بە سەرۆك بڵێن: پێویست بە نارەحەتی ناكات ئێمە زلهێزێكی ئاشتیخوازین؟! یان بوونی ئێمە لێرە نابێتە هەڕەشە بەسەرتانەوە، ئایا پێتانوایە سەرۆك باوەڕ بەمە دەكات؟ ئایا لەو باوەڕەدان ئێمە لەگەڵ بوونی هێزی سەربازی چین لە كەندا و مەكسیك هەڵبكەین؟ دەتوانم بڵێم، بێگومان ئەمە ناكەین. روسەكانیش لەو خاڵەدا هەمان بۆچوونی ئەمریكییەكانیان هەیە‌ و ئەوە رەتدەكەنەوە ئۆكرانیا و جۆرجیا لەبەردەمیاندا قوت ببنەوەو ببنە ناوچەی هەژموونی خۆرئاوایی، شتەكە بەو شێوەیەیە!

سوریا
بەو بۆنەیەوە با باس لە سوریا بكەین. ئێوە دەزانن لە سوریا چی روویدا، لە ساڵی 2011 كاتێك بەشار ئەسەد لە تەنگەژەدا بوو، ئەمریكییەكان‌ و تورك‌ و سعودیی ‌و قەتەرییەكان دەستیان بە جمووجۆڵ كرد‌ و پشتیوانیان لە هەندێك گروپ كرد و هانی هەندێك لایەنی شەڕكەریان داو هەوڵیاندا ئەسەد بڕوخێنن، بەڵام لە ساڵی 2015 بینیمان كە ئەسەد بەسەر بارودۆخەكەدا زاڵ دەبێت، چی روویدا؟ روسەكان هاتنەناو كێشەكەوە. روسەكان هەم پەیوەندی دوو قۆڵیان لەگەڵ سوریا هەبوو، هەمیش بنكەیەكی دەریاییان لەوێ بوو» مەبەستی بنكەی سەربازی تەڕتوسە لە لازقیە-وەرگێر». ئەمەش سوپڕایزی سوپرایزەكان بوو! روسەكان بڕیاریان دا پشتیوانی لە بەشار ئەسەد بكەن. ئەمەیە پڕەنسیپی سیاسەتی واقیعییانە! كێش سەركەوت! بێگومان روسەكان سەركەوتن! ئەمریكییەكانیش دۆڕاندیان، چونكە ئەسەد لە دەسەڵات دەمێنێتەوە. دوا خاڵی كۆتایی، زێدەڕۆیكردنە لە بابەتی مافە تاكە كەسیەكان.

سیستمی لیبڕاڵی
سەیركەن ئەگەر چاوێك بە جیهاندا بگێڕن، بێگومان گرنگیدان بە بابەتی مافە تاكە كەسییەكان دەبینن. دەتوانین بڵێین لە هەموو شوێنێك ئەم باسە هەیە، خەڵك گرنگی بە مافەكانیان دەدەن، ناتوانم نكۆڵی لەوە بكەم، بەڵام لە زۆر شوێن، ئەو گرنگییە زۆر و لە رادەبەدەرەی پێنادەن، زۆریش گرنگی بە دیموكراسیی لیبراڵی نادەن، لە زۆر ناوچە و شوێندا ئاسان نییە باوەڕ بە دیموكراسیی لیبراڵی بكەن، بۆ نمونە بچۆرە روسیا، لەگەڵ هەركەسێك قسە دەكەیت كە خوێندەوارییەكی مامناوەندی باشی هەبێت، یان لەوانەی كە دەستەبژێری سیاسەتی دەرەوەی روسیان، پێیان بڵێ‌ ئەوەی پێویستتانە دیموكراسیی لیبراڵییە، بەشێوەیەكی گوماناوی سەیرت دەكەن‌ و پێتدەڵێن ئێمە لە نەوەدەكاندا دیموكراسیی لیبراڵیمان تاقیكردۆتەوە، بابەتەكە لە شێوەی خۆرئاوایی دڕندە بوو، بۆیە نامانەوێت بۆ نەوەدەكان بگەڕێینەوە و پێویستیمان بە دیموكراسیی لیبراڵی نییە، سوپاست دەكەین.  ئێمە هەموو جارێك لە بەرامبەر دیموكراسیی لیبراڵیدا، دەسەڵاتدارێتیە نەرمەكەی پوتین هەڵدەبژێرین. 
بە كورتییەكەی ئەوەیە، كە تۆ ئایدیۆلۆژیایەك، یان سیستمێكی سیاسی حكومەتداری وا پێشكەش ناكەیت كە بەشێوەیەك بێت لەسەر ئاستی جیهاندا قبوڵكراو و سەرنجڕاكێش بێت. بۆیەش ئەستەمە لە هەموو شوێنێكدا باوەڕی پێبكەن. كاتێك وڵاتێكی دیاریكراو داگیر دەكەیت ‌و سیستمە سیاسیەكەی دەڕوخێنیت، لەناو ئەو ئاژاوەیەی روودەدات، خەڵك زیاتر گرنگی بە ئاسایش‌ و ئارامی دەدەن، نەك بە مافە كەسییەكانیان.

ئایندەی هەژموونی لیبراڵیزم
زۆر چاكە دێمە سەر ئایندەی هەژموونی لیبراڵیزم، لێرەدا كۆتایی بە باسەكەم دەهێنم، بە بۆچوونی من لەبەر دوو هۆكار هەژموونی لیبراڵیزم كۆتایی هاتووە.

دۆناڵد ترەمپ
 یەكەمیان: هۆكارێكی كەمتر گرنگە ئەویش: دۆناڵد ترەمپە. ترەمپ هەوڵیدا دژ بە هەژموونی لیبراڵیزم بێت، تەنها بیر لە بابەتەكە بكەنەوە، ترەمپ گوتی من گرنگی بەوە نادەم كە دەبێ ئەمریکا دیموكراسی لە تەواوی جیهاندا بڵاوبكاتەوە. وەك دەزانن، ترەمپ نەیدەزانی جۆری دەسەڵاتدارییەكان، یان دیكتاتۆریەتەكانی وڵاتەكان چین، تەنها هەوڵیدەدا لێیان نزیك بێتەوە! هیچ شوێنێك بۆ سیستمە دیموكراتییە لیبراڵەكان لەنێو دڵیدا نەبوو. گرنگیشی بە بڵاوكردنەوەی دیموكراسیی لیبراڵی لە جیهان نەدەدا. ئەوە بوو كە سەبارەت بە جیهانی كراوە، خۆپارێز بوو! ئەو پێیوابوو ئەمریكا بە هۆی ئابووری ئازادی جیهانییەوە زیانی زۆری كردووە. ئەو دەیویست باج نەك بەسەر ركابەرەكانی ئێمە، لە نمونەی چین، بەڵكو بەسەر هاوپەیمانەكانیشماندا بسەپێنێت! 
لە بارەی دامەزراوە نێودەوڵەتیەكانییشەوە، ئەو پیاوە هیچ دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتی بەدڵ نەبوو. رقی لە ناتۆ و یەكێتی ئابووری ئۆراسیایی ‌و نافتا و سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی ‌و رێكخراوی بازرگانی جیهانی ‌و بانكی نێودەوڵەتی بوو. هەر كە دەسەڵاتیشی گرتەدەست، یەكەم شت كە كردی رەتكردنەوەی رێككەوتنامەی هاوبەشی هاموشۆی رێڕەوی زەریای هێمن بوو. لەراستیدا ئەمە هەنگاوێكی بوێرانە بوو، بەڵام رەنگدانەوەی رقەكەی بوو بەرامبەر دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان. ئایا دەتانەوێت بزانن بۆچی دامەزراوەكانی داڕشتنی بڕیاری سیاسیەتی دەرەوەی ئەمریكا دژ بە دۆناڵد ترەمپ وەستانەوە؟ چونكە ترەمپ دژ بە هەموو شتێك بوو كە ئەوان دەیانكرد، لەگەڵ ئەوەشدا هەڵبژێردرا، ئایا دەزانن بۆ هەڵبژێردرا؟ چونكە سەلماندی كە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا شكستخواردوو بووە. لێرەدا ناكۆكییەكانی لەگەڵ دەستەبژێری داڕێژەرانی بڕیاری سیاسی سەریهەڵدا، چونكە ئەوان دەیانویست تا هەتایە بەو شێوەیەیەی كە هەبوو لەسەر سیاسەتی دەرەوە بڕۆن. بەو بۆنەیەشەوە لێرەدا ترەمپ بە تەنها نەبوو، باراك ئۆباماش لە ساڵی 2008 لەسەر بنەمای ئەو قسەیە، بە سەرۆك هەڵبژێردرا كە گوتی: دەستبەرداری سیاسەتی بونیادنانەوەی نەتەوەكان لە دەرەوە دەبین. 
ئۆباما بە وردی گوتی:»پێویستە لەسەرمان سیاسەتی بونیادنانەوەی نەتەوەكان لە ناو ماڵەكانمانەوە جێبەجێبكەین، ماوەیەكی كەم پێش تەواوبوونی سەردەمەكەشی، گفتوگۆیەكی بەناوبانگی لەگەڵ «جێفری گۆلبیرگ» كردو لە گۆڤاری «ئەتلانتیك» بڵاوبوەوە، لەوێدا لەبارەی دامەزراوەی سیاسەتی دەرەكی، گوتی هەندێكجار ئێمە ئەو دامەزراوەیە بە چەتری ئەمریکا ناو دەبەین، بەڵام ئەوان رووبەڕووی بوونەوە! بەوردیش گوتی بە ناچاری خۆم وابینیەوە كە دەبێ بەپێی شێوازو سیاسەتی واشنتۆن یارییەكە بكەم. بەڵام ئەبێ ئەوەش بزانین سەرەڕای بوونی سیاسیەتی دەرەكیش، لە هەندێك رووەوە ئۆباما زۆر لەگەڵ ترەمپ جیاواز نەبوو،تەنها جیاوازیەكە ئەوە بوو «دامەزراوەی سیاسەتی دەرەوە» رووبەڕووی ترەمپ دەبوونەوە. 
بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە، هەژموونی لیبراڵیزم بەهۆی هەستانەوەی چین‌ و بەهێزبوونەوەی روسیا كۆتایی هات. 

دەرەنجام
وەك پێشتر پێم گوتن، زۆر گرنگە لەو خاڵە تێبگەن، لەیەك حاڵەتدا هەژموونی لیبراڵیزم لە ئارادا دەبێت، یان تەنها لەیەك حاڵەتدا دەتوانی ئەو رێچكەیە لە سیاسیەتی دەرەوەدا جێبەجێبكەیت: كە جیهانی یەك جەمسەری بوونی هەبێت، یەك جەمسەریش ئەوكاتە دەبێت، كە داواكارییەكانت بە پەرێزەوە لە بەرامبەر هێزە مەزنە ركابەرەكانی دیكە ناخەیتەڕوو. ئێستاش كە چین ‌و روسیا وەك هێزی مەزن لە قەڵەم دەدرێن، كەواتە ئێمە قسە لەسەر سیاسەتی هێزە مەزنەكان دەكەین، قسە لەسەر جیهانێكی فرە جەمسەر دەكەین، كێبڕكێیەكی توندیش لەڕووی ئاسایشەوە هەیە، ئەمەش بۆتە هۆی دوورخستنەوەی هەژموونی لیبراڵیزم، بۆیە ئەگەر «پێمانخۆش بێت یان نا» وا باشتر بێت، یان خراپتر، هەژموونی لیبراڵیزم بۆتە رابردوو.