شوان ئەحمەد
(كتێبی ئایین و سیاسەت لە فەلسەفەی مۆدێرن)دا، توێژینەوەیەكی ئەكادیمیست و لێكۆڵیاری میسری د.فریال حەسەنە و لە سێ لێكۆڵینەوە (كە بەسەر سێ بەشی دورودرێژدا دابەشبووە) پێكدێت.
یەكەم: مافی سروشتی لای جۆن لۆك
دووەم: ئاینیی مەدەنی لای جۆن لۆك و جان جاك رۆسۆ
سێیەم: ئایین و شۆڕش لای كارل ماركس
پرسی ئایین و سیاسەت یاخود دین و دەوڵەت، مێژوویەكی درێژە بابەتێكی گەرمی كایەی فەلسەفەی سیاسی و فەلسەفەی مۆدێرنە. شەڕی درێژخایەن و پڕنەهامەتی ئاینیی لە ئەوروپا، بیرمەند و فەیلەسوفانی ئەو كیشوەری هێنایە سەر كەڵكەڵەی بیركردنەوە، لە چارەسەرێكی ریشەیی كێشەكە و كۆتاییهێنان بەو كوشتو بڕەی، هەڕەشەیەكی جدی بوو بۆسەرهەموان.
سێكۆلاریزم
سەرەنجامیش لەسەر سێكۆلاریزم گیرسایەوە، نەك بە چەمكە شێواوەكەی وەك ئاڕاستەیەك دژ بەدین و پایەماڵكردنی ئایین، بەڵكو بەو مانایەی ئایین لە كایەی گشتی دووربخرێتەوەو دامەزراوەی دەوڵەتیش لەدامەزراوەی ئایین جیابكرێتەوە. واتا سیكۆلاریزم كە دێت هەوڵدەدات ئایین، وەك یەكێك لە كایەكان لە چوارچێوەی كۆمەڵگادا رێكبخاتەوە، نەك خۆی ببێتە ئەلتەرناتیڤی ئایین.
بە كورتی هەوڵی لێبڕاوانەی سیكولاریزم بەدرێژایی مێژووی خۆی (بەتایبەتی لەخۆرئاوادا) بۆئەوە نەبووە ئایین فەرامۆش بكات و وەك دەرەتانێكی رۆحی لە پێگەی كەمبكاتەوە، بەڵكو ویستویەتی سنوری كاركردنی لەكۆمەڵگادا دیاریی بكات، كە بە دروستی كاركردنە لە چوارچێوەی بیروباروەڕو قەناعەتی تایبەتی تاكە كەسیدا.
ئەم بابەتە لەم كتێبەدا لە ڕوانگەی ئەم سێ بیرمەندەوە (جۆن لۆك، جان جاك رۆسۆ، كارل ماكس ) گەنگەشە دەكرێت. رەنگە هەڵوێست و دیدو بۆچونی لۆك و رۆسۆ، نزیكتربێت لە یەكەوەو هێندەی ماركس لە بەرامبەر ئایین دا توند نەبووبن و رەخنەی رادیكال و هەڵتەكێنەریان ئاڕاستەی دین نەكردبێت.
كەم تاكورتێك و لە چوارچێوەی وتارێكی رۆژنامەوانیدا، هەوڵدەدەم لە سێیەم بەشی كتێبەكە نزیك ببمەوە كە تایبەتە بە ئایین و شۆڕش لای ماركس و دیدگای ئەو بیرمەندە رەخنەگر و رادیكاڵەمان پێ دەناسێنێ كە لەسەر ئایین هەیبووە. بەڵام لە نێو ئەو چوارچێوەگشتیەشدا، دەمەوێت بەتایبەتتر قسە دەربارەی هەڵوێستی ماركس بكەین لە بزوتنەوەی ریفرمی ئاینیی، بەوجۆرەی كە لەلایەن مارتین لۆتەرەوە راگەیاندراو بوو بە سەرەتایەكی گرنگ بۆ چوونە نێو دنیای مۆدێرنەوە.
مارکس
ئاشكرایە ماركس وەك كارکردێكی كۆمەڵایەتی لە دین دەڕوانێت، واتە شتێكە وەك (سیاسەت و هونەر و مۆڕاڵ و یاسا ...هتد) و فۆرمێكە لە فۆڕمەكانی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی. واتە بە بڕوای ئەو، ئایین كایەیەك نیە لە دەرەوەی مێژوو قوت بێتەوە، یان بە رەهایی وەكوخۆی بمێنێتەوە. بەو پێیەی كاركردێكی كۆمەڵایەتییە و دەرگیری بوونی كۆمەڵایەتی ئینسانەكانە، ئەوا هەر لە مێژوودا دەڕسكێت و گەشە دەكات و دەگۆڕێت و دواجاریش، هەر لەناو مێژوودا كۆتایی دێت.
لەو بۆچوونانەی مارکس دەرهەق بە مارتین لۆتەر و بزوتنەوەی ریفۆرمی ئاینیی بەیانیان دەكات، جۆرێك لە ناهەقی پێوە دیارە
قسەوباسی دیكەی ماركس لەسەر رۆڵ و پێگەی دین، لە مانیفێست و نووسینەكانی دیكەشدا بەدیدەكرێت. ئەو پێیوایە هەرچی جارێك ئایین وەرگۆڕا بۆ دامەزراوە و دەستەڵات، ئیدی رۆڵی شۆڕشگێرانەی خۆی بزر دەكات. پشت ئەستور بەم بۆچوونەشی، دیدگایەكی نەرێنی دەرهەق بە مارتین لۆتەر و بزوتنەوەی چاكسازی ئاینیی فۆرمەلا دەكات و پێیوایە، ریفۆرم سەرلەنوێ دەستپێدا هێنانەوەو سەرپێخستنەوەی دژبەری و ناكۆكییەكانە كە هەبووە و ئەوش ئەوەندەی خزمەت بە بۆرژوازیەت و دەستەڵاتداران دەكات، ئەوەندە بەقازانجی بەشمەنیەت و چەوساوەكان ناشكێتەوە.
لێرەوەیە كە رەخنە لە هەڵوێستی مارتین لۆتەر دەگرێت، لە شەڕی جوتیاران (1524-1525) و پاڵپشتیكردنی لە چینی خانەدانەكان و سەرەنجامیش شەڕەكە بەهۆی تێولۆژیاوە خراپ كۆتایی هات.
مارتین لۆتەر
ئاخر مارتین لۆتەر لەو بڕوایەدا بوو كە شۆڕشی جوتیاران دژی بنەماكانی ئینجل بوون، چونكە دەستیان بۆتوندوتیژیی و خوێنڕشتن برد و دەستبەرداری ڕێگەچارەی ئاشتیانەبوون. هەربۆیە ئەوە شۆڕشێك بوو دژبە یەزدان، بەرلەوەی دژ بە دەرەبەگ و خانەدانەكان بێت. لەپای ئەم هەڵوێستەدا، ماركس پێی وایە ئایین لە بەرامبەر لەباربردنی شۆڕشی جوتیاران دا بەرپرسیارە.
راستییەكەی رەخنە و گازندەكانی ماركس لە ئایین و متیافیزیك، بڕێكی زۆر راستیان تێدایە و هیچی لەو رەخنانە كەمتر نییە كە ئاڕاستەی سیستمی سەرمایەداری دەكات، لێ لەو بۆچوونانەی دەرهەق بە مارتین لۆتەر و بزوتنەوەی ریفۆرمی ئاینیی بەیانیان دەكات، جۆرێك لە ناهەقی پێوە دیارە .
وەك ئەوەی ئەو بزوتنەوەیە هیچ شتێكی لە واقعی حاڵی كۆمەڵگەی ئەوروپی ئەو قۆناغە نەگۆڕیبێ و وەك ئەوە وابێ كارەكەی لۆتەر، گوزارشت نەبووبێ لە خواستی بزاوتێكی كۆمەڵایەتی، یاخود ریفۆرم هیچ رۆڵێكی لە نوێكردنەوەو بەرەو پێشبردنی ئاینیی مەسیحیدا نەبووبێت كە بووە رێخۆشكەر، بۆ رێنسانسی و رۆشنگەری و مۆدێرنەی ئەوروپی.
مارتین لۆتەر ئیمانداران هاندەدات، متمانە بە ئاوەزی خۆیان بكەن و ئەو بكەنە تەنها چاوگێك بۆپشكنین و كنەكردنی، بیروباوەڕی ئاینیی
ئەم بزاوتانە توانیان فۆڕمی بیركردنەوەی كۆن وەلابنێن و دابڕانێكی ئیپستمۆلۆژی، لەكایەی ژیان و بیركردنەوەدا لەتەك رابردوودا دروست بكەن و لە پاشماوەكانی، خۆیان رزگار بكەن. ئەنجامدانی ئەو كارانەش، بەبێ روودانی ریفۆرمی ئاینیی كاری نەكردەبووە. ئاخر مارتین لۆتەر ئیمانداران هاندەدات، متمانە بە ئاوەزی خۆیان بكەن و ئەو بكەنە تەنها چاوگێك بۆپشكنین و كنەكردنی، بیروباوەڕی ئاینیی. هەرشتێ ئاوەز پەسەندی كرد وەریبگرین و هەرچیش ئەو ڕەتیكردوە، وازی لێبێنین. ئەم دیدە لۆژیكییە وایكرد، دەستەڵاتی ئەقڵ لە دەستەڵاتی دەقی ئاینیی باڵاتربێت. هاوكات ئەوە هەر لۆتەر بوو داوایكرد پاپا و تەواوی پیاوانی ئاینی، ملكەچ و پابەندی یاسا مەدەنییەكان بن.
سەرەنجام ئەو پڕۆسەیەی مارتین لۆتەر لە رێی بزوتنەوەی چاكسازی ئاینییەوە دەستی پێكرد، سەری كێشا بۆ پلورالیستی ئاینیی و سێكۆلاریزم و ئەوانەش رۆڵیان لە دروستكردنی كۆمەڵگە و بۆرژوازی دا هەبوو كە دواتر لە سەدەی نۆزدەهەمدا، ماركس بە شێوەیەكی رادیكاڵانە كەوتە رەخنەلێگرتنی.
وەك چۆن ماركس لە پێشبینیكردنی بۆ داهاتووی ئایین و سیستمی سەرمایەداری نەیپێكا و بۆچوونەكانی وادەرنەچوو، لە هەڵسەنگاندنیشدا بۆ بزوتنەوەی چاكسازی ئاینیی مارتین لۆتەردا ناهەقی كرد وەك پێویست، بایەخ و گرنگی ئەو بزاوتەی بۆداهاتووی مرۆڤایەتی نەزانی، بەو جۆرەی بیرمەندانی دیكە وەك (ماركس ڤیبەر و فردریك نیتشە)، باسیان لێكرد.
