ریشەی فەلسەفیی دیالۆگ و دەوڵەتداریی

11:03 - 2022-06-30
ڕاپۆرت
478 جار خوێندراوەتەوە
یەکێک لە چالاکییەکانی مەکتەبی رێکخراوە دیموکراتییەکان لە دەڤەری راپەڕین

قادر حەسەن

ئەگەر خوێندنەوەیەکی بابەتییانەی سیاسی - کۆمەڵایەتی بکەین، لە رووی مێژوییەوە، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ یۆنان. بەر لە مێژووی ئەو وڵاتە، سەدان سیستمی ئابووریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتی تاقیکراونەتەوە، بەڵام هیچ کام لەو سیستمانە جگە لە پارێزبەندیی بەرژەوەندی چینێک شتێکی تری تێدا لەبەرچاو نەگیراوە.

سیستمی ئابووریی و سیاسیی یۆنان
بەهۆی نەبوونی هیچ خوێندنەوەیەکەوە بۆ چینی خوارەوەی کۆمەڵگە و هیچ جۆرە گفتوگۆ و دانوستاندنێک لە نێوانیاندا و سەپاندنی ئیرادەی کەمینەیەکی کەم بەسەر چینەکەی دیکەدا کە زۆرینەن، ئەوەش وایدەکرد کە بەردەوام نائارامی ئابووریی و سیاسی لە هەڵچوون و داچووندا بێت، لە سیستمی ئابووری و یاسایی یۆناندا کار گەیشتە ئەوەی لە هەر 18کەس 17یان کرابوونە کۆیلە و تەنانەت وەک مرۆڤیش مامەڵەیان لەگەڵدا نەدەکرا.
دیارە جوگرافیا و کەشوهەوا رۆڵێکی سەرەکی دەبینن لە کرانەوە و گۆڕانکارییە سیاسییەکاندا، هەڵکەوتەی یۆنانیش لەو ژینگە لە بارانەیە کە هەموو ئامادەییەکی تێدایە بۆ ئەم گۆڕانکارییانە، هەندێک ناوچەی شاخاوی و لوتکەی بەرز و دۆڵ و دارستانی چڕ، هەندێک ناوچەش تەخت و دەشت و خاکێکی بەپیت، بەڵام بەگشتی وڵاتێکی سەر دەریایە، هەڵکەوتە جوگرافییەکەی بە جۆرێکە کە دوورترین خاڵی لە دەریاوە لە 40 میل تێپەڕ ناکات، ئەوەش وایکردووە بەگشتی ژیان لەو ژینگەیەدا زۆر تاقەت پڕوکێن نەبێت.
لە کۆمەڵگەی یۆناندا بەهۆی ئاسانیی دەستکەوتنی بژێویی ژیان و ‌ئاسودەیی مێشکەوە، کاتێکی زۆریان بۆ بیرکردنەوە بۆ رەخسابوو،  ئەوەش وایکردووە لای یۆنانییەکان چەندین پرسیار لە بوارە سروشتی و زانستییەکاندا دروست ببێت، هەموو ئەو پرسیارانەش پێویسیان بە وەڵامدانەوەیەکی زانستییانە بووە، ئەم بیرکردنەوانە و دواجار پێویستی وەڵامەکان، چەندین فەیلەسوفی لە بوارە جیایاکاندا بەرهەمهێناوە، بەتایبەتی لە بواری پەروەردەی زانستی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا.
ئەم فەیلەسوفانە بوون بە هەوێنی گۆڕان و بازنەی پەیوەندیی نێوان تاکەکان، دواجار دروستکردنی رایەڵەیەکی کۆمەڵایەتی نوێی جیاواز لە کۆمەڵگەی کلاسیکی، ئەم رایەڵە کۆمەڵایەتییەش پێویستی بەوەبوو کە پێکەوە کۆببنەوە و گفتوگۆ بکەن و بیروڕا ئاڵوگۆڕ بکەن.
دوای دەرکەوتنی ئەو فەیلەسوفانە چەندین قوتابخانە و رێبازی جیاوازی فەلسەفی پەروەردەیی و دروستکردنی تاکی پیشەیی و پسپۆڕ لە بوارە جیاجیاکاندا سەریان هەڵدا.
توێژینەوەکان باس لەوە دەکەن کە خەڵکی یۆنان زۆر ئالوودەی خۆشگوزەرانی و ژیانی هاوسەریی و بەرژەوەندیی تایبەت نەبوون هێندەی ئەوەی کە بەرژەوەندیی گشتییان لەبەرچاو گرتووە، ئەم بەرژەوەندییە گشتییەش خۆی لە دامەزراوەی دەوڵەتدا بەرجەستە کردووە.
لەم کێڵگە فەلسەفییەدا دەوڵەتی مەدەنی ریشە دادەکوتێت و دەوڵەتیش دەستدەکات بە دروستکردنی ستەیج و کۆڕبەند و  گفتوگۆی فیکری و سیاسی و دەبنە بنەمای فەرهەنگی یونانییەکان.
شەپۆلەکانی ئەم فەرهەنگە دوای پەرەسەندن لە رێگەی ئیمپراتۆریەتی ئەسکەندەرەوە لە چوارچێوە لۆکاڵییەکە دەردەچێت و روو لە خۆرهەڵات دەکات و بەشێوەیەکی خێرا بڵاودەبێتەوە، بەڵام دوای چەندین سەدە و سەرهەڵدانی ئایدیای نیمچە دوورگەی عەرەبی، ئەم فەلسەفە و فەیلەسوفانە رەتدەکرێنەوە و بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان بابەتە ئەدەبی و فەلسەفییەکانی بەرهەمی ئەو فەیلەسوفانە کۆدەکەنەوە و دەیانکەن بە گوتاری سیاسی و لەسەر مینبەرەکانەوە بە گوێی خەڵکیدا دەدەن، بەڵام رێگەیان بە خەڵک نەدەدا نە پرسیارێک بووروژێنن و نە بۆچونێک دەرببڕن.
سەرەنجام شەپۆلە فەلسەفییەکە رووی لە ئەوروپا کرد و دیالۆگ و پەروەردە و دروستکردنی تاکی داهێنەر بوون بە زانستی کۆمەڵایەتی و ئەوەی ئێستا دەیبینین لە رۆشنگەریی و زانستە جیاوازەکاندا بەرهەمی ئەو شەپۆلە فەلسەفییە بوون کە خۆرهەڵات رەتی دەکردنەوە. 

شۆڕشی فەرەنسا و هۆشیاریی سیاسی
جووەکان لە دوای سەرکەوتنی شۆڕشی مەزنی فەڕەنسا، کە دەرهاویشتەی ئەو شەپۆلە فەلسەفییە بوو، جووڵانەوەیەکی بەهێزی رۆشنگەرییان دەستپێکرد و ئاکامی ئەو بزووتنەوەیەش هۆشیاریی سیاسی و دواجار کۆنگرەی ساڵی 1898ی لێکەوتەوە و بۆ یەکەمجار لە مێژووی ئەو جووانەدا رێکخراوێکی سیاسی ناسیۆنالیستی لێکەوتەوە و دوای 50 ساڵ ئەو رێکخراوە سیاسییە توانیی بە ئامانج بگات و بەو هەموو دژایەتیکردنەی دنیای عەرەبی و ئیسلامیشەوە توانیان دەوڵەتێکی بەهێز و هاوچەرخ بەراورد بە دەورەبەرەکەیان دروست بکەن.
70 ساڵی تەواوە وڵاتانی حەرەبی و ئیسلامی بەتایبەتی ئیسلامی سیاسی بارگاوی بە هزری توندڕەویی، شەڕی ئەو دەوڵەتە دەکات کە لەسەر  بنەمای فەلسەفی و رۆشنگەری بنیاتنراوە، سەرەڕای نابەرامبەرییش لە رووی ژمارەوە، رۆژ بە رۆژ ئەو دەوڵەتە لە پەرەسەندندایە دیارە بە بوونی تێبینییەوە لە هەندێک لایەنی رەگەزیی و ئایینیدا، بەڵام لەهەموو خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەوڵەتی ئیسرا‌ئیل تاکە دەوڵەتە لە سەر بنچینەیەکی فەلسەفی مەدەنیانە بنیات نرابێت، هەرئەوەش وایکردوە ببێتە دەوڵەتێکی بەهێز لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
لە ژێر رۆشنایی و کاریگەڕی هەموو ئەو پەرەسەندنە سیاسی و زانستییانە کە سەرچاوەیان لە دیالۆگی رۆشنگەرییەوە وەرگرتووە، ناوەندی رێکخراوە دیموکراتییەکانی راپەڕینی «یەکێتی نیشتمانی کوردستان» زیاتر لە شەش ساڵە سەرەڕای کارە حزبی و ریکخراوەییەکانیش، لە سۆنگەی هۆشیاربوونەوە و هەستکردن بە گرنگی قۆناغەکە و ئەو گۆڕانکارییانەی جیهان بە گشتی و گۆڕانە چاوەڕوانکراوانەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی، وەک ئەرکێکی نیشتمانی و پێشکەوتنخوازی، شانی داوەتە بەر ئەم پڕۆسەی رۆشنگەرییە و جگە لە بارودۆخە تایبەتییەکان، بەردەوام هەفتانە و لە رۆژانی شەممەدا کۆڕ و سیمینار و دیالۆگی رۆشنگەری لەسەر بابەتە فیکری، فەلسەفی، سیاسی، ئابووری، مێژوویی، پەروەردەیی و...هتد، سازدەکات، ئەوە جگە لە دیداری تایبەت و کردنەوەی خولی پەرەپێدان و پەروەردەیی جۆراوجۆر لە بۆنە نیشتمانی و حزبییەکاندا، هەروەها ناساندنی کتێبی بەسوود و بەخشینی کتێب بێ بەرامبەر بە بەشداربوانی دیالۆگەکان، لەو رووەشەوە تا ئێستا 121 دیالۆگ لە بارەگای ناوەندەکە پێشکەشکراوە، هەرچەندە دەبوو ئەم جۆرە دیالۆگە رۆشنگەرییانە لە دوای راپەڕینەوە لەلایەن هەمو حزب و رەوت و رێکخراوە مەدەنییەکانەوە لە سەرتاسەری کوردستاندا پێشکەش بکرابایە، دانیشتوانی کوردستان بەهەستێکی نەتەوەیی و نیشتمانی لەسەر بنەما زانستی و هاوچەرخەکان هۆشیارییان پێ بدرایە و پەروەردە بکرانایە، چونکە دواجار تەنها هۆشیاریی تاک و سەرخانی کۆمەڵایەتییە و دەبێتە بەردی بناغەی  هۆشیاریی گشتیی و بیرکردنەوە لە بنیاتی دەوڵەت وەک ژێرخانی ئابووری و پڕۆژەی ئاوەدانی، چونکە ئەگەر سەرخانی کۆمەڵگە پێشکەوتوو نەبوو، هۆشیاریی کۆمەڵایەتی هاوچەرخ نەبوو، پایەکانی چەتری نیشتمان لە پۆڵاش بێت دواجار هەرەس دەهێنێت.

تاکی هۆشیاری داهێنەر و بنیاتنەر
گەورەترین سەروەتی نیشتمانی تاکی هۆشیاری داهێنەر و بنیاتنەرە، «ماو» پێش دەستپێکردنی شۆڕشی چەکداری، شۆڕشی رۆشنگەریی کرد، پێش ئەو شۆڕشە رۆشنگەرییە بەرێتانیا لە رێگەی بازرگانیکردن بە مادە هۆشبەرەکان و هەناردەکردنی بۆ  ناو چین، گەنجانی ئەو وڵاتەی ئالوودە کردبوو و لەسەر شۆستە و شەقامی شارەکاندا بەسەر یەکدا پاڵ دەکەوتن، ئیسرائیل و چین دوو نموونەی زیندووی بەرهەمی بزووتنەوە و شۆڕشی رۆشنگەرین.
 ئێمەی کورد دەبوایە لە سەرەتای سەدەی رابردوەوە رێچکەی ئێستای ناوەندی راپەڕین-مان بگرتبایە، بۆئەوەی ئێستا لەژێر هەژموونی هۆزگەرایی رزگارمان ببێت، هەرچەندە «داود ئۆغڵۆ»ی ئەندازیار و داڕێژەری پێشووی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا دەڵێت: «تاڵەبانی لەسەر بنەمای گوتاری رۆشنبیری و شۆڕشێگێڕی دەستی بە شۆڕش کردووە. کە جیاوازە لەوانی دیکە.
هەموومان دەزانین لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی رابردوودا ی.ن.ک، حزبێکی نیشتمانی پێشکەوتنخوازی هاوچەرخ و لە ناو خۆیدا وەک حزبێکی کۆنگرەیی فرە مینبەر و دژی تیرەگەری بووە و کورەی کوژاوەی خەباتی جۆشداوەتە، ناوەند و کادرەکانی پەوەردەی ئەم فەلسەفە سیاسییەن و هەر لەسەر ئەو رێبازەش برەو بەچالاکییە فکری و سیاسەکانییان دەدەن.
دواجار بە سوپاسەوە پێویستە رۆڵی زانکۆی راپەڕینیش بە سەرۆک و پڕۆفیسۆر و زۆربەی مامۆستا بەرێزەکانی ئەم زانکۆیە بەرز بنرخێنین، کە زیاد لە پێویست پشتیوانی مەعنەویمان بوون و بە بابەتی جۆراو جۆر و بەپێی تایبەتمەندیەکانیان لە دیالۆگەکاندا لەگاڵماندا بەشدار بوون، 

*لە چوارچێوەی چالاکییە رۆشنگەرییەکانی دەڤەری راپەڕینی مەکتەبی رێکخراوە دیموکراتییەکاندا پێشکەش کراوە.

بابەتە پەیوەندیدارەکان