تـەڵـەی هـەڵـئاوســان

09:26 - 2022-07-17
ئابووری
851 جار خوێندراوەتەوە

فەیسەڵ عەلی*

لەو كاتەوەی جەنگی روسیا و  ئۆكرانیا دەستیپێكردووە، ئابووریی جیهان سەراو ژوور بۆتەوە، دوای هیوایەكی زۆر بە گەشەیەكی بەهێزی ئابووریی جیهان، ئێستا جیهان هەموو هەوڵەكانی بۆ رێگرتن لە پوكانەوە و هەڵئاوسان (الركود التضخمي) خستۆتەگەڕ، لەوەش خراپتر كاریگەرییەكانی لەسەر ئابووریی دەوڵەتان جیاوازە، كە هەر دەوڵەتە بە رێگەی تایبەتی خۆی، دەیەوێت چارەی هەڵئاوسانەكەی بكات.
هەڵئاوسان بۆتە واقعێكی نەرێنیی ئابووریی جیهان بە هەموو ئەو دڵەڕاوكێ و ترسەی لەگەڵ خۆی هەڵیگرتووە، رێك لە بەرزبوونی فشاری خوێنی مرۆڤ دەچێت، ئەگەر بەبێ چاودێری بەجێتهێشت، دەشێ بەرەو جەڵتەی دڵ بتبات، ئەگەر چاودێریشی بكەیت، چۆن دەتوانی لەگەڵی بژیت و چۆن دەتوانی بەپێی هەلومەرجەكان بڕیار بدەیت؟
نەخۆشێكی ناو قاوشی چاودێریی
لە كاتی هەڵئاوساندا، بڕیارەكان بەپێی پرسەكانی ماكرۆ و مایكرۆ ئابووری پەرت دەبن، لە ئاستی بەكاربردنی خێزانەكان بڕیارەكان لە نێوان پێویستی بە بەنزین تا بەرەو شوێنی كارەكەت بڕۆیت و نێوان خەرجیی خواردن و كرێی خانوو پەرت دەبن، لەسەر ئاستی ماكرۆئابوورییش، بانكە ناوەندییەكان ناتوانن بڕیاری روون سەبارەت بە بەرزكردنی نرخی سوود بدەن، چونكە دەبێت بڕیارەكانیان پێشوەختە بێت نەك پەرچەكردار، دەبێت بانكەكان بە دوای ئەندیكەیتەرەكانی خستنەڕووی پارەوە بن، بەدواداچوون بۆ رەوشی خواستی هەموەكی و ئەندیكەیتەری بەكاربەران بكەن، دەبێت نمونەی هاوشێوەیان لەبەردەست بێت، تا لە ئاڕاستەی سبەی تێبگەن و پاشان بەپێی ئەو نمونانە، گۆڕانكاریی لە نرخی سوود بكەن، تا لێوەی لە ئایندەدا بتوانن هاوسەنگیی پێویست دەستەبەر بكەن، بەوجۆرە دەتوانرێ كۆنترۆڵی ئاستی گشتیی نرخ بكەن و خۆیان لە پوكانەوەی هەڵئاوساوی درێژ مەودا بەدوور بگرن.
ئابووریی جیهان لە قۆناغی نەخۆشێكی ناو قاوشی چاودێریی وردە، دەبێ بەردەوام بەدواداچوون بۆ هەموو ئەندیكەیتەرەكانی بكرێت و بڕیاری خۆپارێزی بەپێی پەرەسەندنی حاڵەت و ئاستی وەڵامدانەوەی بۆ چارەسەرییەكانی بدرێت، ئەوەی جێی دڵەڕاوكێیە، زۆری پزیشك و سەرپەرشتیارانی حاڵەتی نەخۆشەكەیە، وەك دەردەكەوێ جیهان لە حاڵەتی شڵەژاوییەكی بە كۆمەڵە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی بانكی فیدراڵی ئەمریكا نرخی سوودی بەرزكردەوە. ئەو شڵەژاوییە بە روونی بە لێدوانەكانی بانكی ناوەندیی ئەوروپاوە دیار بوو، كە بەرپرسە لە مامەڵەكردن لەگەڵ پەرەسەندنەكانی نرخی ناوچەی یۆرۆ، بانكی ناوەندیی ئەوروپا بڕیاری بەرزكردنی نرخی سوود بە واقیعی 25 خاڵی بنەڕەت دا، رەنگە ئەم سیاسەتە تا كۆتایی مانگی ئەیلولی 2022 درێژەی هەبێت، بەڵام سەرۆكی بانكی ناوەندیی ئەوروپا زۆر لەم هەنگاوەیان دڵنیا نییە، بەوەی دووپاتی كردەوە كە قەبارەی هەنگاوی دووەمیان بەندە بە پەرەسەندنەكانی رێژەی هەڵئاوسانەوە، دەشێ لەوەی بڕیاریان لێداوە گەورەتر بێت، ئەوەی شڵەژاوییەكەی زیاتر كرد، لێدوانی ئەندامێكی پارێزگاری بانكی ناوەندیی ئەوروپا بوو، كاتێك وتی «لەم مانگانەی دادێت دەبێت نرخی سوود بە واقیعی 125 خاڵی بنەڕەت بەرز بكرێتەوە، ئەو زیادەی ئەم مانگی تەمموزە دەبێ 50 خاڵی بنەڕەت بێت، بۆئەوەی وەك هەنگاوی پێشوەختە ئابووری بەرەو رەوشێكی ئارام بەرین»، هۆكارەكانی پشت ئەم شڵەژاوییە، ئەوەیە كە بانكە ناوەندییەكانی تری دەوڵەتانی جیهان، بەرچاویان روون نییە و هەموو پەلەیانە لە توندكردنی سیاسەتی نەختینەیان.
ئاڕاستەی نرخی سوود
لەگەڵ ئەو ئەزموونە ئابوورییە دورودرێژەی كە ئەوروپا هەیەتی، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمڕۆ ئەوروپا ناجێگیرە، قسەكەرانی بانكی ناوەندیی ئەوروپا رایانوایە، ئەم قۆناغەی ئێستا بێپێشینەیە، هەڵئاوسانی ئێستای نرخی خۆراك و بەرهەمە پیشەسازییەكان لە ئاستێكدایە، كە لە ناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە تێبینی نەكراوە، بەرزبوونی نرخی وزە لەو ئاستە بەرزەی كە شۆكی نەوت لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا تۆمار كراوە بەرزترە. لە رەوشێكی لەم جۆرە و لێدوانە ناكۆكەكان سەبارەت بە ئاڕاستەی نرخی سوود، دڵەڕاوكێی روون سەبارەت بە ئاڕاستەی نرخ، نرخی گۆڕینەوەی یۆرۆی بەرامبەر بە دۆلار بەشێوەیەكی پێوانەیی و مێژوویی دابەزاند، هەموو دوودڵن لەوەی ئەوروپا بتوانێ مامەڵە لەگەڵ ئەم حاڵەتەی ئێستادا بكات، هۆكارەكەشی بۆ ئەوەیە هێشتا حاڵەتی لەم شێوەیە رووی نەداوە.
ناوچەی یۆرۆ وەك هەندێك وەسفی دەكەن، بە زنجیرەیەك رووداودا تێدەپەڕێت، كە جیهان لە فەوزادایە، جەنگی روسیا و ئۆكرانیا، لە سایەی هەڵكشانی نرخی خۆراك و وزە، هەڵئاوسانی لە ئەوروپا و جیهان باز پێدا، هەروەها هەڵگرتنی كۆتوبەندی تەندروستی دوای كەمبوونی كۆرۆنا، خەرجیی خێزانەكانی لەسەر خزمەتگوزارییەكان بەرزكردەوە. ئەمەش بە روونی بە بووژانەوەی چالاكیی گەشتیاری و رابواردنەوە دیارە، ئەمەش لای خۆیەوە هەڵئاوسان بەرز دەكاتەوە، لە ئایاری ئەمساڵدا نرخی خزمەتگوزاریی بە رێژەی (%3.5) بەرزبۆتەوە، كە لە ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە بەرزبوونی وای بەخۆیەوە نەدیوە، رێژەی هەڵئاوسانی 19 دەوڵەتەكەی ناوچەی یۆرۆ، لە مانگی نیساندا (7.4) و ئایار (8.1) و حوزەیران (8.6)، ئەم رێژانە بەرزترینن دوای ئەوەی ئەندیكەیتەرەكە لە 1997 دەرچوێنراوە.
گەشەی ئابوورییەكەی لێڵ و نادیارە
لەگەڵ ئەمانەشدا، شڵەژاویی ناوچەی یۆرۆ سەبارەت بە هەڵئاوسان لەم هۆكارانەدا ناوەستێت، بەڵكو كێشەكە زۆر لەوە قووڵترە، هاوپەیمانیی ئەتڵەسی هۆشداریدا بەوەی دەشێ جەنگی  ئۆكرانیا چەند ساڵێك درێژە بكێشێت، پاشەكشێی بەئاسان گەیشتنی وزە، بۆ ماوەیەكی درێژ نرخەكەی بە بەرزی دەهێڵێتەوە، لە حاڵەتێكی لەم جۆرەدا، كارمەندانی كۆمپانیاكان داوای مووچەی زیاتر دەكەن، تا بتوانن پاشەكشێی توانای كڕینیان قەرەبوو بكەنەوە، ئەمەش بە رۆڵی خۆی هەڵئاوسان بەرز دەكاتەوە. هەروەها نێوەنجی بێكاری لە بازاڕی كار لاوازە، لە بەرامبەریشدا ئاڕاستەی تەوزیفكردن بەرزە، ئەمەش زیادبوونی كرێی لێدەكەوێتەوە، واتە بەرزبوونی هەڵئاوسان. 
رەوشی ئابووریی دەوڵەتانی ئەندامی ناوچەی یۆرۆ لێكتر جیاوازن، دەشێ هۆكاری ناوخۆیی هەر دەوڵەتێك لەسەر هەڵئاوسان كاریگەریی بەردەوامی لەسەر هەڵئاوسانی ناوچەی یۆرۆ ببێت. پرسەكە لەوەدا نییە، كە ئایا نرخ لەگەڵ هەمواركردنی نرخی سوود روو لە داشكان دەكات، بەڵكو زانینی ئەوەیە ئایا گەشەی ئابووری بەرەو كوێ دەچێت، هەندێك بە رەوشی حەفتاكانی دەچوێنێت. ئەگەر هەڵئاوسانی بەرز هاوكاتی گەشەیەكی نزمی ئابووری بوو، ئەوا مەترسی پووكانەوەی هەڵئاوساو هەیە. 
كورتییەكەی، ئابووریی دەوڵەتانی ئەوروپا بە رەوشێكی مەترسیدار و ترسناكدا تێپەڕ دەبێت، رەوشی گەشەی ئابوورییەكەی لێڵ و نادیارە، بەتایبەتی لە سایەی پاشەكشێی مێژوویی نرخی گۆڕینەوەی یۆرۆ بەرامبەر بە دۆلار.
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان

بابەتە پەیوەندیدارەکان