«جووڵەی بازاڕەكان كز بووە»

بەرزبوونەوەی نرخ؛ گیرفانی هاووڵاتیانی هەڵتەكاندووە

ئا: رێزە حسێن

بەرزبوونەوەی نرخی كاڵا و شمەك لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستاندا، مووچەخۆران و كاسبكارانی نیگەران كردووە. مووچەخۆرێك بە گلەییەوە دەڵێت: «ئێستا وەك ئەوە وایە مانگانە چارەكە مووچە وەربگرین، چونكە لە بەرامبەر بەرزبوونەوەی نرخی هەموو جۆرە شمەكێكدا، بڕی مووچەی مانگانەی فەرمانبەران، وەك خۆیەتی و زیاد نەبووە».
زیاتر لە ساڵێكە بەرزبوونەوەی نرخی كاڵا و خزمەتگوزارییەكان بەرە و هەڵكشانی بەردەوام دەچێت، بە جۆرێك بۆتە مایەی نیگەرانی هاووڵاتیان بەگشتی و چینی هەژاران بەتایبەتی.
توێژەرانی بواری ئابووریش، بە دووریدەزانن كە لە بارودۆخی ئێستادا نرخەكان دابەزن، بەپێچەوانەوە ئەوان پێیانوایە: «ئاڕاستەی نرخ بەرەو بەرزبوونەوەی زیاتر دەچێت».

بارودۆخەكە بۆ هەرێم و عیراق خراپترە
ئەگەر لە دوو ساڵی رابردوودا، بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا تاكە هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخ بوو لەسەر ئاستی جیهاندا، ئەوە ئێستا چەندین هۆكاری هەمەلایەنی دیكە هەن كە وایكردووە ئاڕاستەی نرخی كاڵا و خزمەتگوزارییەكان بەردەوام لە بەرزبوونەوەدا بن لەوانە: (گۆڕانی كەشوهەوا و بە بیابانبوونی هەزاران دۆنم زەوی كشتوكاڵی، بەرزبوونەوەی نرخی وزە و كاردانەوەكانی شەڕی روسیا و ئۆكرانیا كە بۆتە رێگری لە هەناردەكردنی دەیان ملیۆن تۆن خۆراك بە گشتی و گەنم و دانەوێڵە بەتایبەت).
بۆ عیراق و هەرێمی كوردستان، بارودۆخەكە خراپترە و جگە لەو هۆكارە جیهانییانە، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دیناریش، فاكتەرن بۆ بەرزبوونەوەی نرخ، بەشێوەیەك كۆی هۆكارەكان بوونەتە هۆی دروستبوونی هەڵاوسان لە بازاڕەكاندا، سەرئەنجام جووڵەی بازرگانی و خەرجیی هاووڵاتیان كەمیكردووە.

كاسبكاران چی دەڵێن؟
زانستی ئابووریی روونیدەكاتەوە كە هەر كاتێك نرخ بەرزدەبێتەوە و هەڵاوسان لە بازاڕەكاندا دروست دەبێت، هاووڵاتیان و مووچەخۆران زەرەرمەندیی یەكەم، بەوپێیەی نرخ و هەڵاوسان كاریگەریی خراپ لەسەر داهات و خەرجی و پاشەكەوتیان بەجێدەهێڵێت.
بەشێك لە كاسبكارانی ناو بازاڕی سلێمانی، جگە لەوەی پشتگیری لەو بۆچوونە دەكەن، هاوكات بارودۆخی ئێستا ناو بازاڕ رووندەكەنەوە و دەڵێن: «جووڵەی بازاڕ لە پەكەوتندایە، چونكە خواستی كڕینی كاڵا و شمەك تا قەبارەیەكی زۆر كەمیكردووە».
ئاماژە بەوەشدەكەن: هاووڵاتیان كە دێنە بازاڕ، هێندەی پرسیار لەبارەی نرخەوە دەكەن، هێندە خواستی كڕینی شمەكیان نییە ! بۆیە زۆربەی خاوەن دوكانەكان، ناتوانن كرێی مانگانەی شوێنەكانیان و رۆژانە و هەفتانەی شاگردەكانیان بدەن، ئەمە جگە لەوەی هەندێك لە كاسبكار و بازرگانەكان بەهۆی بێ بازاڕییەوە، تووشی مایەپوچبوون هاتوون و بە ناچاری دوكانەكانیان داخستووە. 
ئەم دۆخەی دروستبووە، كاریگەرییەكەی بۆ مووچەخۆران بە زەقی دەركەوتووە، ئەوەتا نیاز كەریم كە مووچەخۆرێكی شاری سلێمانییە، باس لەوە دەكات كە بەرزبوونەوەی نرخ وایكردووە مووچەكەی تەنیا بەشی 15 رۆژ بكات.

״چارەكە مووچە وەردەگرین!״
ئەو وتی: «بەهای پارە هێندە كەمبۆتەوە، كە بەردەوام لە ناوەڕاستی مانگدا دەست بە قەرزكردن دەكەم، بۆ ئەوەی پێداویستییە سەرەكییەكانی خێزانەكەم پەیدا بكەم، ئێستا وەك ئەوە وایە مووچەخۆران مانگانە تەنیا چارەكە مووچەیەك وەربگرن، چونكە لە بەرامبەر بەرزبوونەوەی نرخی هەموو جۆرە شمەك و پێداویستییەكان، بڕی مووچەی مانگانەی فەرمانبەران وەك خۆیەتی زیادی نەكردووە».
لای خۆیەوە، هاوڕێ جەلال كە خاوەنی پێشانگەی كەلوپەلە كارەباییەكانە، روونیدەكاتەوە: زیاتر لە دوو ساڵە، بەهای كڕین نزیكەی (%75) دابەزیووە. وتیشی: «پێشتر بە دەیان كۆنتێنەر كاڵا و شمەكەیان بۆ كۆمپانیاكەیان هاوردە دەكرد و بە زوویی لە بازاڕەكاندا ساغ دەكرایەوە، بەڵام ئێستا ئاستی قەبارەی بازرگانی و هاوردەكردن تاڕادەیەك وەستاوە، بەشێوەیەك ناچارین بەپێی داواكاری خەڵك شمەك هاوردە بكەین».

نرخ بە بەرزی دەمێنێتەوە
لە روانگەی ئابوورییەوە، هەڵاوسان بریتییە لە بەرزبوونەوەی ئاستی گشتیی نرخەكان، بە جۆرێك نیوەی بەهای داهات یان پارەی پاشكەوتكراو یان مووچە لە دەست دەچێت، بەوپێیە، ئەگەر هەڵاوسان بە نزیكەیی (%50) بێت، ئەوە راستەوخۆ بەهای نیوەی پارەی نەختینە، داهات و مووچە لە دەست دەدرێت.
لەوبارەیەوە، ئومێد قەرەداغی توێژەر و مامۆستای ئابووری لە زانكۆی سلێمانی، بۆ كوردستانی نوێ وتی: «ئەگەری دابەزاندنی نرخەكان چاوەڕوانكراو نییە و بەدوور دەزانرێت، هاوكات بەرزبوونەی ئاستی گشتیی نرخەكان، بەرە و ئاڕاستەیەكی بەرزبوونەوەی زیاتر دەچێت، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نرخی سوود لە بانكی فیدراڵیی ئەمریكا بەردەوام بەرز دەكرێتەوە، ئەوەش كاردانەوەی لەسەر ئەو بارودۆخە هەیە».
وتیشی: «تا ئێستا حكومەتی عیراق ویستی نییە نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار دابەزێنێت، چەند جارێك بانكی ناوەندیی عیراق جەختیكردۆتەوە كە لە ئێستادا نایانەوێت جارێكی دیكە بەهای دینار بەرامبەر بە دۆلار بەرزبكەنەوە، بۆیە پێشبینی ناكرێت لە ئایندەیەكی نزیكدا نرخی شمەك و خزمەتگوزارییەكان لە عیراق و هەرێمی كوردستان دابەزێت».
بەوتەی ئەو توێژەرەی بواری ئابووری، تا ئێستاش لە هەرێمی كوردستان رێوشوێنی گومركی و باج و دەرامەت لە چوارچێوەی باج لەسەر كارگەكانی بەرهەمهێنان و هاوردەكرنی كاڵاكان بۆ ناوچەكە، وەكو خۆیەتی، ئەمەش هۆكارە بۆ ئەوەی جارێكی تر نرخی كاڵا و خزمەتگوزارییەكان، روو لە دابەزین نەكاتەوە.

ئابووریی عیراق گەشە دەكات
بەپێی داتا و زانیاریی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی ئابووری، لە ساڵی 2022دا ئابووریی (10) وڵات لە جیهاندا گەشەی كردووە، بە گوێرەی ریزبەندییەكیش، عیراق لە پلەی دووەمدا دێت و تا نیوەی ئەمساڵ ئاستی گەشەی ئابوورییەكەی گەیشتۆتە (%9.5).
لەو چوارچێوەیەدا، ئومێد قەرەداغی روونكردنەوەی زیاتر دەدات و رایدەگەیەنێت: گەشەكردنی ئابووریی عیراق، بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەگەڕێتەوە، چونكە ئابووریی عیراق ئابوورییەكی تاك سەرچاوەیە و نەوت بە نزیكەیی (%95)ی بودجەی ساڵانەی پێكدەهێنێت، بۆیە كاتێك نرخی نەوت بەرزدەبێتەوە، داهات زیاد دەكات.
وتیشی: «لە هەرێمی كوردستانیش بەهەمان شێوە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت كاری كردۆتە سەر زیادبوونی داهات و گەشەی ئابوورییەكەی، بەڵام بە رێژەیەكی كەمتر لە عیراق، چونكە رێكارەكانی خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێم جیاوازە لە بەغدا و تێچووی زۆرترە».

بەهۆی بەرزیی نرخەوە، هاووڵاتیان كەمترین پارە خەرج دەكەن