تێڕوانینە جیاوازەکان بۆ چەمکی حکومەت

ئا: لاوین کەریم

 حكومەت؛ دامەزراوەی ئیداری و دەوڵەت

دەستەواژەی حكومەت یەكێكە لە نزیكترین ئەو دەستەواژانەی كە لە رووی ماناوە لە دەسەڵاتدارییەوە نزیكە و لە رووی مێژووییشەوە حكومەت لە دەوڵەت و دەزگاكانی ئیداری كۆنترە. ئەم دەستەواژەیە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا بەمانای فەرماندان یان فەرمان دەركردن بەكاردەهات و رەگی وشەكە لە وشەی لاتینی gubernatio (شۆفێر) و   gubernator(لێخوڕین)  وەرگیراوە. وا دەردەكەوێت وشەی حكومەت لە زمانی كۆنی فەرەنسییەوە (gouvernment) لەسەرەتای سەدەی شانزەیەمەوە تێكەڵ بە زمانی ئینگلیزی بووبێت.
چەمكی حكومەت دەكرێت بەچەند مانایەك لێكبدرێتەوە، یەكەم: ئەم دەستەواژەیە لەوانەیە ئاماژە بێت بۆ كەسێك یان چەند كەسێك كە كاری (حوكمڕانی) لەكاتێكی دیاریكراودا دەکەن. لێرەدا حكومەت لەگەڵ دەسەڵاتدار و ئەو كەسانەی كە یاسا رادەگەیەنن بەرامبەرە. لە رابردوودا لە بەریتانیا ئەم وشەیە بۆ پاشا و پەرلەمان بەكاردەهات یان بەتایبەت ماناكەی بەرامبەر ئەوان بوو. 
دووەم: لەگەڵ فراوانبوونی بوارەكانی کاری حكومەت، دەستەواژەی دەسەڵاتی بەڕێوەبردن لەبەرامبەر دەسەڵاتی یاسادانان بە حكومەت بەخشرا كە هەتا ئێستاش بەردەوامە و لەو گۆڕانی مانایەی بەسەریدا هاتووە ئیتر حكومەت كەسەكان نین، بەڵكو ئەو پۆستانەن كە لێپرسراو و دابینكەری جێبەجێكردنی یاساكانن.
مانایەكی تری حكومەت: ئەو گروپانەی داڕێژەری سیاسەتن كە یاساكان دەردەكەن و جێبەجێشی دەكەن. 
لە بەریتانیا پەرلەمان ئەم كارەی كردووە و بە وتەی (جۆن ستیوارت میل) حكومەتی نوێنەران بووە. ئەم چەمكە لەوەوە هاتبوو كە تەنیا گروپێكی بچووكی ناو پەرلەمان یان ئەنجومەنی نوێنەران ئەو رۆڵەیان دەبینی. كە بە تێپەڕبوونی كات سەرۆك وەزیران لەبری پاشا رۆڵ دەبینێ و جێبەجێكار دەبێت. لێرەوە دەكرێت بوترێت حكومەت هەموو دەزگا و ناوەندەكانی دەسەڵاتدارییە، لەوانەش پۆست و رۆڵە جیاوازەكان، بەڵام ئەو خاڵەی كە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت ئەوەیە كە ئەو مانا جیاوازانەی حكومەت پەیوەندییان بە فەرمانڕەواییەوە نییە.
لەفەرەنسا و ئەڵمانیا وشەكانی gouvernment, regierung  لەڕووی ماناوە زۆر سنووردار و تایبەتمەندترە لەوشەی حكومەت لەزمانی ئینگلیزیدا. لەفەرەنسا هەروەك لەكۆماری پێنجەمیدا دەركەوت حكومەت دەسەڵاتی جێبەجێكردن بووە و دەسەڵاتەكانی دیاریكراو و جیاواز بووە لە پەرلەمان. لە ئەڵمانیا وشەی Regierung خودی كەسی دەسەڵاتدار دەگرێتەوە، بەڵام لەبەریتانیا ماناكانی فراوانترە و هەوڵدراوە حكومەت وەك دەزگا و دەسەڵات و تێكەڵكردنی  هەموو ماناكانی ناو چوارچێوەیەكی جوگرافیایی تەماشا بكرێت.
یەكێكیتر لە جیاوازییەكان یان چەمكێكیتر كە چەمكی حكومەت لە چەمكی دەوڵەت جیادەكاتەوە، چەمكی دەزگای ئیدارییە Administration  لەگەڵ ئەوەی لەهەندێ وڵات (وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا) لەبری وشەی حكومەت، دەزگای ئیداریی كۆن یا نوێ بەكاردەهێنن، بەڵام ئەم وشەیەش مانای جیاوازی هەیە. لەڕووی مێژووییەوە ئەم دەستەواژەیە یەكەمجار لەدوای بەهێزبوونی دەسەڵاتە پاشاییە رەهاكان سەریهەڵدا. كاتێ سیستمی دەرەبەگایەتی كەوتە ژێر دەست یان ناو سیستمی پاشاییەوە هەمان ئەوانەی كە خزمەتكاری فیوداڵەكان بوون، بوون بە خزمەتكاری سیستمی تازە بەرامبەر بەو ئەرك و وەفادارییەی پێشكەشیان دەكرد ئەم رەوتە بووە هۆی ئەوەی خاوەن دەسەڵاتەكان بیر لە فراوانكردن و بەدامەزراوەكردنی یاساكان و سیستمی نوێتر بۆ كۆكردنەوەی داهات و پاراستنی دەسەڵاتەكانیان بكەنەوە. بێگومان كۆكردنەوەی داهات پێویستی بە خاوەن پۆست و كارمەند هەبوو، بۆیە دەتوانرێت بوترێت دەزگای ئیداری: كۆمەڵە كەس و دامەزراوەیەكە لەژێر چاودێری حكومەتدا بۆ جێبەجێكردنی خزمەتگوزاری گشتی سەرقاڵن، كە لەبەرامبەر هەر ئەرك و مافێكدا خزمەتێك هەیە. لەبەرئەوە وشەی دەزگای ئیداری وەك مانایەكی چەمكی حكومەت لەمانای دەزگای جێبەجێكردنی سیاسەتەوە نزیك بێت. لە پراكتیكدا دەزگای ئیداری لەوانەیە رۆڵی چالاكتری لە رێكخستنی سیاسەتەكاندا هەبێت، بەڵام ئەمە ئەركی سەرەكی ئەو دەزگایانە نییە.
دوا پرسیار كە دەبێت بكرێت ئەوەیە كە بۆچی زۆرێك لە نووسەرانی چەمكی فەرمانڕەوایی و حكومەت، هەردووكیان بۆ یەك مانا بەكاردەهێنن؟ جەی ئێچ. كول دەوڵەت وەك دەزگای حكومەتی نیشتمانی پێناسە دەكات و ئێچ. جەی لاسكی لەو باوەڕەدا بوو كە ئیشی دەوڵەت هەمان ئیشی حكومەتە. هەروەك جەی. سی. ریس دەڵێت: وشەی دەوڵەت بەمانای حكومەت وەك دامەزراوەیەك دێت. هەروەها هەمان بیروبۆچوون لە زۆر بەرهەمی نووسەرانی ئانارشیست و دەسەڵاتخواز و شیوعییەكاندا دەبینرێت. لەراستیشدا هەندێ بەڵگەی هاومانابوونی دەوڵەت و حكومەت پشتڕاست دەكەنەوە. جیاوازی نێوان ئەم دوو وشە، هەروەك لاسكی دەڵێ، بەزۆری تیۆرین، نەك پراکتیکی. بەزۆری خەڵك (كەسانی دەسەڵاتدار) بەهۆكاری سیاسەتكردن دەزانن، نەك حكومەت. ئەم وشەیە زۆر هەستپێكراو نییە لەلایەن خەڵكەوە، ئەنارشیستەكان دەڵێن؛ ئەم قسەوباسە زۆرانەی لەسەر دەوڵەت تەنها بۆ پاراستنی ئەو كەسانەیە كە حكومەتیان لەدەستدایە. بەڵگەیەكی تری گرنگ بۆ وەك یەكی دەوڵەت و حكومەت لەسەرەتای پاشاییە رەهاكاندا دەردەكەوێت. دەسەڵاتدار یان كەسی یەكەم بە وریاییەوە خۆیان بەرامبەر حكومەتدا دادەنا. تەنها رێگەش بۆ رزگاربوون لەم حاڵەتە جیاكردنەوەی پۆستەكەیە لە كەسی دەسەڵاتدار یان جیاكردنەوەی كەسی حەقیقی لە پۆستی یاساییە. لەم حاڵەتەوە بوو دەوترا پاشا دوو كەسایەتی هەیە.
سەرەڕای ئەو خاڵانەی باسكران، بەچەند بەڵگەیەك دەبێت جیاوازی نێوان هەردوو چەمكی دەوڵەت و حكومەت بپارێزین. ئاشكرایە لەڕووی ئاركۆلۆژی و ئەنسرۆپۆلۆجییەوە حكومەت لەڕووی تیۆری و پراكتیكیشەوە، پێش دەوڵەت دروست بووە. حكومەت دەتوانێت بەبێ دەوڵەتیش هەبێت، تەنها لەم كاتەدا دەتوانرێت حكومەت وەك دەوڵەت تەماشا بكرێت، بۆیە دەتوانرێت بوترێت شێوەی نا دەوڵەتی حكومەت هەیە. لەڕووی یاساییەوە بیرمەندان لەسەر ئەوە كۆكن كە دەوڵەت وەك هێزێكی گشتی وایە و  شان و  شەوكەت بە حكومەت دەدات. حكومەت جێبەجێكار و هەڵگری توانای دەوڵەتە و ئەم توانایە بەردەوام، زیاتر و لەپێشترە لەو كەسانەی پۆست وەردەگرن و جۆرێك لە بەردەوامی و پێكەوەیی دامەزراوە سیاسییەكانی دەدات. یەكێكیتر لەخاڵەکانی جیاكردنەوەی حكومەت و دەوڵەت ئەوەیە لەكاتی گۆڕانی حكومەتەكاندا شەرعییەتی سیستمی سیاسی و كۆمەڵایەتی پارێزراو دەبێت. ئەگەر دەوڵەت وەك حكومەت یان بە پێچەوانەوە تەماشا بكرێت، لەهەر گۆڕانێكی حكومەتدا كێشە و قەیران سەریهەڵدەدا، ئەمەش وادەكات كە دەبێت بە تەواوی ئەركەكانی حكومەت لە دەوڵەت جیابكەینەوە.

سەرچاوە:
كتێبی نظریە های دولت- اندرو وینسسنت- ل55-58 وەرگێڕانی بۆ فارسی: دكتر حسین بشیریە.

حکومەت؛ لەڕووی زمان و یاساوە

لەزمانەوانیدا حكومەت واتای فەرمانڕەوایی و حوكمڕانییە، بۆیە پەیوەندی توندوتۆڵی نێوان فەرماندەر و فەرمانگوزار زۆر پێویستە. لەسیاسەتدا بە مانای دامەزراوەی فەرمانڕەوایە لەوڵاتدا، بۆیە دەوڵەتیشی لەبەرامبەری بەكاردێت (هەندێكجار)، بەڵام لە زانستی سیاسەت و یاسادا جیاوازی لەنێوان حكومەت و دەوڵەت یا وڵات دادەنرێت. لە سیستمە یاساییە نوێیەكاندا كە دەسەڵاتەكان لەیەكتر جیاكراونەتەوە و بنەمای دەستوور و یاسا هەیە، حكومەت واتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن، واتە كۆی دەزگای ئیداری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، سەربازی و ئەمنی وڵات كە لەسەروویانەوە كابینە یان سەرۆكایەتی وەزیران هەیە و بەپێی یاساكان وڵات بەڕێوەدەبات. لەهەندێ وڵاتیش سەرۆك وەزیران و سەرۆك كۆمار یەك پۆستە و لەبەرامبەر پەرلەماندا وەڵامدەرەوەی كێشەكان و رێوشوێنەكانی ئیدارییە بۆ چارەسەر و باشتركردنی بارودۆخی ژیانی خەڵك.
وشەی حكومەت ئەگەر وەك سیفەت بەكاربهێنرێت، بۆ دیاریكردنی جۆری سیستمە سیاسییەكەیە. وەك ئەوەی كە دەوترێ حكومەتی پەرلەمانی، حكومەتی دیموكراسی و حكومەتی یاسا. بەپێی پێناسەکانیش حكومەت نوێنەری خواست و داواكاری هەموانە و دەبێت خواست و داواكارییەكانیان بەو جۆرەی لە دەستوور و یاسادا هاتووە جێبەجێ بكات، واتە كردەوەی حكومەت لەگەڵ خواستی زۆرینە بگونجێت، لەمە ترازا حكومەتەكە بە دیكتاتۆر دەناسرێت.
لەڕووی یاسای نێودەوڵەتی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی نێوان وڵاتانەوە، واقیعێتی فەرمانڕوایی، واتە ئەوەی  دەسەڵاتی سیاسی بە دەستی چ كەسێك یان گروپێكەوەیە مۆری ناسینەوەی حكومەتەكەیە لە ئاستی واقیعی خۆیدا، نەك یاساییبوونی حكومەتەكە. هەتا ئێستا مرۆڤایەتی شەش جۆر حكومەتداری بەخۆوە بینییووە، حكومەتی دیكتاتۆری، حكومەتی پیاوماقوڵان، حكومەتی زۆرینە، حكومەتی پەرلەمانی، حكومەتی چین و توێژ (تەکنۆکرات) و حكومەتی یاسا.

سەرچاوە:
دانشنامە سیاسی (فرهنگ اصطلاحات و مكتبهای سیاسی) - چاپ سی و یكم -داریوش أشوری ل141-142.

حكومەت؛ دەوڵەت

1.كۆمەڵێك دامەزراوەی كۆمەڵایەتییە كە پەیوەندی توێژە كۆمەڵایەتییەكان و سیستمی سیاسی فەراهەم دەكات و دەیانپارێزێت. 
2.بەكارهێنانی نفوز و كۆنترۆڵ لەرێگای یاسا و ناچاركردنی گروپێكی دیاریكراوی خەڵك لە وڵاتێكدا.
3.كۆمەڵە رێوشوێنێكی ئیداری وڵاتێك.
4.دامەزراوەی سیاسی و ئیداری وڵاتێك و چۆنێتی شێوازی ئیدارەی وڵاتێك.
5.دامەزراوەی وڵاتێك سەرەڕای فەرمانبەرانی جێبەجێكردن، بەشێوەیەكی گشتی لە سێ دەسەڵات، جێبەجێكردن، یاسادانان و دادوەری پێكدێت.
6.كۆمەڵە پێكهاتەیەكی سیاسی، یاسا و دابونەریت لەرێگەیانەوە بەسەر خەڵکدا دەسەپێنرێت.
7.بەڕێوەبردن، رێنوێنی و كۆنترۆڵی كاروباری گشتی یەكەیەكی سیاسی.
8.گروپی ئەندامانی دەستەی حكومەت (كابینە) كە جێبەجێكاری كاروباری وڵاتن، پێچەوانەی دەوڵەت، هەمیشە دەگۆڕدرێت.
حكومەت كۆڵەكەی سەرەكی دەوڵەتە، بەڵام خودی دەوڵەتەكە  نییە. مەبەست لەوەیە ئەو كەسانەی كە دەستەواژەی كابینەی فڵان كەس، ئەنجومەنی وەزیران یان سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بەكاردەهێنن، واتە سەرۆكایەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەكە كە یەكێكە لە سێ دەسەڵاتەكەی فەرمانڕەوایی دەوڵەت یان وڵات. 
هەندێكجار حكومەت بەمانای دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش بەكاردێت. كە مانای دەوڵەت نییە و هەندێكجار خودی حكومەت مانای تێكهەڵكێشكردنی هەر سێ دەسەڵاتەكەی وڵاتە. لەمكاتەدا مانای حكومەت و دەوڵەت زۆر لەیەك نزیكدەبنەوە و هەندێكجار یەكێكن. لەگەڵ ئەمانەشدا هەریەك لەم دوو دەستەواژەیە (حكومەت Government  و دەوڵەتState) لە جێگەی خۆیان بەكاربهێنرێت.

سەرچاوە:
فرهنگ علوم سیاسی ، علی اقابخشی-مینو افشاری راد، ل276-275.