ئاسایشی ژینگە

10:25 - 2022-08-20
دووتوێ
1089 جار خوێندراوەتەوە

پ.د.جەزا تۆفیق تالیب

مەترسییە ژینگەییەكان بوونەتە هەڕەشەی راستەوخۆ و مرۆڤایەتییان خستۆتە دۆخێكەوە كە لەم دوو سەدەیەی دواییدا مەترسییەكی لەم شێوەیەی بەخۆوە نەبینیووە.

 ئێستا وڵاتانی جیهان بە گەشەسەندو و پێشكەوتووشەوە بەدەست كاریگەرییە مەترسیدارەكانی ژینگەوە دەناڵێنن و هەڕەشەكانی ئێستای جیهان، نەك بە تەنها سیستمی ئیكۆلۆجی جیهان، بەڵكو سیستمە ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانیشی بەرەو گۆڕانكاریی نێگەتیڤانە بردووە و لە دەرەنجامیشدا مرۆڤایەتی دووچاری تێكچوونی شیرازە و ئەو سەقامگیرییەش دەبێتەوە کە هەیەتی.
 لەم سۆنگەیەوە و لە روانگەی هەستكردن بە مەترسی وەك هەنگاوێكی پێشوەختە وڵاتانی جیهان و رێكخراوە ناحكومی و حكومی و نێودەوڵەتییە ژینگەییەكان، چەمكی ((ئاسایشی ژینگە)) یان هێناوەتە ئاراوە، بە مەبەستی پارێزگاریكردن لە ژینگەی سروشتی و مانەوەی وەك لانەیەك بۆ بەردەوامبوونی ژیان و پاراستنی مرۆڤایەتی و دوورخستنەوەی لە كێشە و قەیران و مەینەتی و ترس و دڵەڕاوكێ.
لێرەدا هەوڵدەدەین بەشێوەیەكی خێرا و ساكار و لە چوارچێوەی مەودای مێژووییدا چەمكەكانی ئاسایش و ئاسایشی نەتەوەیی و پاشانیش ئاسایشی ژینگەیی روونبكەینەوە و بخەینەڕوو، بەو پێیەی ئێستا ژینگە و پاراستنی ژینگە چۆتە چوارچێوەی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتانەوە و پێویستە هاوشێوەی بنەماكانی دیكەی ئاسایشی نەتەوەیی بەهەند وەربگرێت و پارێزگاریی لێبكرێت و  هاوشێوەی ئاسایشی ئابووریی و سەربازی و دیمۆگرافی و ...هتد  لێی بڕوانرێت.
چەمكی ئاسایش
 لەگەڵ ئەوەی زاراوەی ئاسایش بە زۆر مانا لێكدەدرێتەوە، بەڵام مانای دڵئارامی و پشووی دەروون و هەستكردن بە رازیبوون و بەرقەراربوون و نەترسان دەبەخشێت، هەروەها ئاسایش وا پێناسە دەكرێت كە رزگاربوونە لە ترس و دڵەڕاوكێ(1) و هێنانەكایەی دڵنیایی و دوورخستنەوەی مەترسی و خراپە، هەروەها ئینسكلۆپیدیای زانستە كۆمەڵایەتییەكان، بەم شێوەیە پێناسەی ئاسایش دەكات و دەڵێت (توانای وڵاتە لە پاراستنی بەهاكانی لەو مەترسییە دەرەكییانەی كە رووبەڕووی دەبێتەوە)(2)، 
لەلایەكی دیکەشەوە تیمی شارەزا حكومییەكان، كە سکرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان پاڵپشت بە بڕیاری كۆمەڵەی گشتی ژمارە (188) لە خولی 38ی ساڵی 1986 پێكهێنابوو، بەم شێوەیە پێناسەی ئاسایش دەكات (ئاسایش لە رووی پرەنسیپەوە بریتییە لەو دۆخەی كە وڵات تیایدا هەست بەوە نەكات كە هێرشی سەربازیی یان گوشاری سیاسی و ئابووری زۆری لەسەرە، بەشێوەیەك بتوانێت بە بەردەوامی كاری خۆی بە ئازادی بكات و ئامانجەكانی لە بواری گەشەسەندن و پێشكەوتندا بهێنێتەدی) (3). واتە هەركاتێك وڵات لە مەترسییەوە دووربێت، ئاسایش بەرقەرار دەبێت و ژیانێكی ئارام بۆ هاووڵاتیان دێتە ئاراوە.
 لەم بارەیەوە (رۆبەرت مەكنمارا) وەزیری بەرگریی پێشووتری ئەمریكا لە كتێبەكەیدا بەناوی (گەوهەری ئاشایش)دا دەڵێت (ئاسایشی راستەقینەی دەوڵەت كاتێك مسۆگەر دەبێت كە بە شێوەیەكی ریشەیی ئەو سەرچاوانە دەستنیشان بكرێت كە دەبنە مایەی پەكخستنی تواناكانی وڵات و پاشان رووبەڕوویان ببێتەوە، تا ئەوکاتەی هەلی پەرەپێدان بۆ ئەو توانایانە لە سەرجەم بوارەكاندا زامن بكرێت لە ئێستا و ئایندەشدا)(4). 
جەختكردنەوەی مەكنمارا لە پەرەپێدان و بەهێزكردنی خاڵە لاوازەكان، مەبەست لێی دوورخستنەوەی وڵاتە لە گێژاو و قۆناغی مەترسیدار و مسۆگەركردنی دۆخی ئاسایشە بۆ وڵات، ئەم بۆچوونەش لەگەڵ بۆچوونەكەی (باری بوزان) دا یەكدەگرێتەوە كە دەڵێت: ئاسایش بریتییە لە: «كاركردن لەپێناوی رزگاربوون لە مەترسی)(5)، بەواتای پەرەپێدان و خۆبەهێزكردنە لە پێناوی بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكان.
 ئەوەی جێگەی تێرڕامانە زۆربەی راڤەكان بۆ چەمكی ئاسایش لە چوارچێوەی خۆڕزگاركردن و دوورخستنەوەدا دێت لەو مەترسییانەی كە دەكرێت لە ئێستا و ئایندەدا دەوڵەت رووبەڕووی ببێتەوە.
چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی: 
بۆ یەكەمین جار زاراوەی ئاسایشی نەتەوەیی National Security لەلایەن (واڵتەر لیپمان) Walter Lippman ی ئەمریكییەوە و لە سەروبەندی جەنگی سارددا و لە ساڵی 1943دا بەكارهات، كە لەو سەردەمەدا جیهان دابەش ببوو بەسەر هەردوو جەمسەری سەرمایەداریی و شۆشیالیستیدا و هەردوو جەمسەرەكە لایان مەبەست بوو ئاسایشی سەرتاسەرییان (گشتگیریان) زامنبكرێت.
 لەوبارەیەوە (لیپمان) دەڵێت: (نەتەوە لە دۆخێكی پارێزراودا دەبێت، كاتێك رووبەڕووی مەترسی قوربانیدان نابێتەوە بە بەها بنچینەییەكانییەوە، ئەویش لە رێگەی خۆدوورخستنەوە  لە جەنگ و بەتواناش دەمێنێتەوە كاتێك بتوانێت لە رێگەی سەركەوتنەكانییەوە لە جەنگدا پارێزگاریی لە بەها بنچینەییەكانی بكات) (6).
 ئەم بۆچوونەی لیپمان جەخت لەسەر رەهەندی سەربازیی ئاسایش دەكاتەوە، وەك بنەمایەكی سەرەكی بۆ پاراستنی سەروەریی وڵات، هەروەها (فریدریك هارتمان فێری - Frederick Hartman Ferry  زیاتر جەخت  لە لایەنی سەربازی ئاسایش دەكاتەوە و دەڵێت: (ئاسایش گەورهەری بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانە و وڵات لە پێناویدا دەستبەجێ یان لەكاتێكی دیكەدا دەچێتە جەنگەوە)(7)، وەك دەریشدەكەوێت چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی مۆركێكی سەربازیی و سیاسی وەرگرتووە و بۆن و بەرامی ماوەی جەنگی ساردی پێوە دیارە و وەك (باری بوزان) دەڵێت: (ئاسایش بریتییە لە توانای وڵاتان بۆ پارێزگاریكردن لە شوناسی  تایبەتی)(8).
لەم سۆنگەیەوە و بە درێژایی  ماوەی جەنگی سارد هەردوو جەمسەری ركابەری جیهان تا كۆتایی هەشتاکانی سەدەی رابردوو بە بەردەوامی بیرۆكەی زامنكردن و پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی بە چەمكە كلاسیكییەكەیەوە لەلایان تەوەرەی هزری ستراتیژییان بوو، كە ئەم رەهەندانەیان لە ئاسایش دەگرتەخۆ:
1- ئاسایشی سەربازی.
2-ئاسایشی ئابووری.
3- ئاسایشی سیاسی.
4-ئاسایشی جیۆپۆلەتیكی.
5-ئاسایشی ئایدۆلۆژی و رۆشنبیری.
بەم پێیەش كێشەی ئاسایش بەم چەمكە كلاسیكییەی وەك زنجیرەیەكی یەك بەدوای یەكی لێهاتبوو و بەردەوامیش دەبوو، لەبەرئەوەی وڵاتان لە هەوڵی بەدەستهێنانی هێزی زیاتر بوون، بەمەبەستی دووركەوتنەوە لە هەژموونی هێز گەلی دیكە، بەمەش وڵاتانی زیاتر دووچاری دڵەڕاوكێ و هەستكردنیان بە نائارامی دەكرد و دەیخستنە دۆخی ئامادەباشی بۆ خراپترین دۆخ (9).
گۆڕانكاری بەسەر چەمكی ئاسایشی كلاسیكیدا:
لە دەرەنجامی ئەو گۆڕانكارییە خێرایانەی لە بوارە جیاوازەكانی سیاسی و ئابووری و زانستیدا هاتنە ئاراوە، چەمكی ئاسایشی نەتەوەییش گۆڕانی گەورەی بەخۆوە بینی و لە چوارچێوە سەربازیی و سیاسییەكەی هاتە دەرەوەوە و بواری لێكدانەوە بۆ ئەم چەمكە بەرفراوانتر بوو. ئەویش بەهۆی بەدەركەوتن و هاتنەكایەی سەرچاوەی مەترسیداری نوێوە، كە دەبێت وەك هەڕەشە لە ئاسایشی نەتەوەیی سەیر بكرێن و بەهەند وەربگیرێن، بۆ نموونە  ئەو سەرچاوانەی هەڕەشە كە مەودایەكی جیهانییان هەیە و دەتوانین بڵێین زادەی جیهانگیریی و دەرەنجامەكانێتی و سنووری سیاسی ناناسن و وەك سنووربڕێكی مەترسیدار دەناسرێن و سەرتاپای جیهان دەخەنە مەترسییەوە، وەك زیاد بەكارهێنانی سەرچاوەكانی وزەی (كلۆر و فلۆر و كاربۆنەكان) كە دەبنە هۆی دەركەوتنی دیاردەی قەتیسبوونی گەرمی و لە دەرەنجامیشدا دیاردەی گۆڕانكاریی ئاووهەوای لێدەكەوێتەوە و سەرتاپای مرۆڤایەتی دووچاری چەندین كێشەی ژینگەیی و ئابووری و جیۆسیاسی دەكەنەوە، بەبێ ئەوەی گوێ بدرێتە سنووری نێودەوڵەتی، هەر لەبەرئەوە (رۆبەرت ماكنمارا) پێیوایە (ئاسایش تەنها كەرەستەی سەربازی لەخۆناگرێت، هەرچەندە چەك و بواری پیشەسازیش لەخۆدەگرێت، بەڵام ئاسایش بریتییە لە پەرەپێدان و ناكرێت ئاسایش زامن بكرێت بەبێ پەرەپێدان و وڵاتانی گەشەسەندوو كە گەشە ناكەن و ناتوانن بە ئاسانی ئاسایشیان زامن بكەن)(10).
ئاسایشی نەرم: 
لەگەڵ پێشكەوتنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیدا، میكانیزمی پەیوەندیی نێودەوڵەتی و جۆری ململانێ و سەرچاوەی هەڕەشە نێودەوڵەتییەكانیش گۆڕانکارییان بەسەردا هات و زیاتر مەترسی و هەڕەشەكان خەسڵەتێكی ناسەربازییان لەخۆگرتووە، كە لە ئەدەبیاتی ئاسایش و سیاسیدا پێی دەوترێت ئاسایشی نەرم (Soft Security)، كە سەرجەم ئەو هەڕەشە و مەترسییانە دەگرێتەخۆ كە رووبەڕووی وڵاتان دەبنەوە، لە نموونەی تاوانە مەدەنی و تیرۆریستییەكان و هەڕەشە ژینگەییەكان و ...هتد، دەكرێت ئاسایشی نەرم بگۆڕدرێت بۆ ئاسایشی زبر، ئەگەر بە میكانیزمی سەربازی چارەسەر بكرێت و مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بە پێچەوانەوەشەوە دەكرێت ئاسایشی زبریش بگۆڕدرێت بۆ ئاسایشی نەرم، ئەگەر بە میكانیزمی دیپلۆماسی چارەسەر بكرێت و مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت(11).
ئاسایشی ژینگە: 
ئاسایشی ژینگە كۆكەرەوەی هەردوو چەمكی (ئاسایش) و (ژینگە)یە و ئاماژەیە بۆ ئەو كێشە و دەستدرێژیكردنە زۆرانەی كە لەلایەن كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییەوە دەكرێنە سەر ژینگە و كاریگەریی مەترسیدار لەسەر ژینگە بەجێدەهێڵن و دۆخی ژینگە  بە هەموو پێكهاتەكانییەوە دەئاڵۆزێنن و دەیخەنە دۆخێكی مەترسیدارەوە.
 بەمانایەیكی دیكە (ئاسایشی ژینگەی سروشتی دەخەنە مەترسییەوە)، هەروەها ئاماژەشە بۆ ئەو قەیران و كارەساتانەی كە لە ژینگەوە پەیدا دەبن و دروستدەبن و شوێنەوارەکانی بە شێوەیەكی نێگەتیڤانە بەسەر كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییەوە دەردەكەون، بەمەش پەیوەندییەكی كارلێكەر لەنێوان (ژینگە) و (كۆمەڵگە) دا دێتە ئاراوە، كە دەتوانین بە پەیوەندیی (هۆكاری) نێوان ژینگە و كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی ناوی لێبنێین، لەبەرئەوە كاتێك باس لە ئاسایشی ژینگە دەكرێت مەبەست لێی پاراستنی ئاسایشی هەردوو جەمسەری هاوكێشەكەیە، واتە (ژینگە) و (مرۆڤ)، بەڵام ئەوەی زانراوە كاولكاری و دەستدرێژییەكانی مرۆڤ بۆ سەر ژینگە زۆر زیاترە، لەبەرئەوە هەوڵەكان زیاتر بۆ بەرەنگاربوونەوەی رەفتارە نابەجێكانی مرۆڤە دژی ژینگە.
بایەخدان بە ئاسایشی ژینگە: 
سەرەتای بایەخدان بە بواری ئاسایشی ژینگە وەك بابەتێكی زانستی و ئەكادیمی دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی هەشتاكانی سەدەی رابردوو، لە نموونەی هەوڵ و كۆششەكانی مرۆڤ و رێكخراوە مرۆییەكان دژی ئەو مەترسییانەی دەهاتنە پێشەوە، وەك گوشار و دەستدرێژیكردنە سەر ژینگە و دەرامەتی سروشتی كە بەرەو لەناوبردنیان دەبردن، (12). لەوبارەیەوە (باری بوزان) دەڵێت ئاسایشی ژینگە (مانای پارێزگاریكردنە لە دۆخی ژینگە بەشێوەیەك پاڵپشتی لە پەرەپێدانی چالاكییە مرۆییەكان بكات)، بەمەش (بوزان) ئاسایش دەبەستێتەوە بە ترس لەوەی كە مەرجە سەرەكییەكانی پارێزگاریكردن لە بوونی ژیان لەدەست بچێت(13).
بەلای نیڵز پیتەر- Nils Peter -ەوە کە لە پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ لێكۆڵینەوەی ئاشتییە، ئاسایشی ژینگە بریتییە لە (رزگاربوون لە وێرانكردنی ژینگە و كەمیی دەرامەت)، بەڵام بەلای ئیلزابێس چالسكی Elizabeth Chaleciki)  -ەوە ئاسایشی ژینگە بریتییە لە توانای نەتەوەیەك یان گەلێك لە خۆڕاگری بەرامبەر بە كەمیی دەرامەت و مەترسییە ژینگەییەكان، یان گۆڕانكارییە دژەكان، یان ئەو قەیران و ململانێیانەی پەیوەستن بە ژینگەوە(14). لێرەدا چالسكی جەخت لەسەر كەمیی دەرامەتە سروشتییەكان دەكاتەوە و بە هۆكاری هەڵگیرسانی ململانێ و جەنگەكانی دادەنێت.
چەمك و پێناسەی گشتگیر بۆ ئاسایشی ژینگە:
پاش ئەوەی پێناسەی ئاسایشی ژینگەیمان بەشێوەیەكی ورد و زانستی خستەڕوو دەتوانین بڵێین بەمانا گشتگیرەكەی ئاسایشی ژینگە بریتییە لە سەرجەم ئەو هەوڵ و كۆششانەی كە لەلایەن وڵاتان و تاكەكانەوە دەگیرێنەبەر لەپێناوی هێنانەكایەی  خۆشگوزەرانی و پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و پاراستنی هاووڵاتیان لە مەترسییەكان، ئەمەش بەو مانایەی كاركردنە لەپێناوی پاراستنی ئەو چوارچێوەیەی كە مرۆڤی تێدا دەژی.
هەروەها دەكرێت ئاماژە بەوە بدەین كە ئاسایشی ژینگە بریتیە لەو میكانیزمە سیاسی و تەكنیكی و رەفتارییانەی كە دەگیرێنەبەر، بەمەبەستی پارێزگاریكردن لە دروستیی ژینگە و دەرامەتەكەی و سیستمەكەی لە ئێستا و ئایندەشدا، بەمەبەستی پارێزگاریكردن لەو چوارچێوە ژینگەییەی كە مرۆڤی تێدادەژی و پێداویستییەكانیشی زامنبكرێت بەبێ كاریگەریی خستنە سەر عەمباری سروشتی ژینگە.

بەشەكانی ئاسایشی ژینگە و میكانیزمی بەدیهێنانیان: 
بەشەكانی ئاسایشی ژینگە لە چەند بوارێكدا خۆیان دەبیننەوە و بوونی مەترسی و كاریگەریی نێگەتیڤانە بۆ سەر هەر بەشێكیان دەبێتە مایەی تێكچوون و شێواندنی سیستمی ژینگەیی بەشێوەیەكی بەرفراوان و لە دەرەنجامیشدا ئەو چوارچێوە ژینگەییەی كە بۆ ژیانی مرۆڤ رەخساوە، دووچاری تێكچوون دەبێتەوە و ئەوەی پێی دەوترێت ئاسایشی ژینگە و دۆخێكی هێمن و لەبار، دووچاری چەندین مەترسی  هەڕەشە دەبێتەوە، بەڵام میكانیزمی روبەڕوبوونەوەی ئەو مەترسییانە دەبنە رێگەچارە و ئەو ئامانجەی كە پێی دەوترێت (ئاسایشی ژینگە).
 بڕوانە خشتەی ژمارە (1) .
 خشتەی ژمارە (1) ئەوەی تێدا بەدیدەكرێت، كاتێك مەترسی و كەلێن دەكەوێتە نێو هەر بەشێكی ئاسایشی ژینگەوە، ئەوا ئاسایشی نەتەوەیی بەمانا گشتی و بەرفراوانەكەی دەکەوێتە مەترسییەوە، بۆ نموونە كاتێك ئاسایشی ژینگەی تەندروستی یان ئاسایشی خۆراك دووچاری مەترسی دەبنەوە، برسێتی و نەخۆشی سەرتاپای وڵات دەگرێتەوە، ئەوا ئاسایشی سیاسی و سەروەریی وڵات رووبەڕووی داكەوتن و بێ سەرووبەریی دەبێتەوە و سیستمی سیاسی و یاسایی هیچ رۆڵێكی ئەوتۆیان نامێنێت و وڵات دەبێتە قەوارەیەكی شكستخواردوو.
ئاسایشی ژینگە پاڵپشتی پەرەپێدانی بەردەوامە:
وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد ئاسایشی ژینگە مەبەست لێی پاراستنی ژینگەی گۆی زەوییە بە مانا بەرفراوانەكەی، هەروەها پاراستنی مرۆڤایەتییە لە مەترسییەكانی ژینگە، بەڵام ئەوەی تێبینیدەكرێت هەڕەشە و مەترسییەكانی مرۆڤ بۆ سەر ژینگە زۆر زیاترە و ئێستا هەڕەشەی خودی مرۆڤ بۆ ئەو لانكە و نیشتمانەی كە تیایدا دەژی بە مەترسیدارترین هەڕەشە دەژمێردرێت. بەمانایەكی دیكە هەڕەشەكە لە خودی مرۆڤەوە دەردەچێت و ئاراستە دەكرێت دژبە خودی مرۆڤ خۆی.
پەرەپێدانی بەردەوام وەك رێگەچارەیەك: 
پەرەپێدانی بەردەوام (التنمیة المستدامة) چەمكێكی نوێیە و مەبەست لێی تێپەڕاندنی ئەو كەموكوڕییانەیە كە لە تیۆرە پراكتیزەكراوەكانی پەرەپێداندا بەدەركەوتوون و بوونەتە هۆی دەركەوتن و سەرهەڵدانی چەندین كێشە و قەیران بەبێ ئەوەی چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە. لەوبارەیەوە چەمكی پەرەپێدان دان بەو راستییەدا دەنێت كە چەمكی پەرەپێدان لە قۆناغەكانی سەرەتاییدا بریتیبوو لە پەرەپێدانێكی بێ سەروبەر و كاتی و بێبەشبووە لە رەگەزی ((بەردەوامبوون))، بەمەش چەندین كێشە و قەیرانی چارەسەرنەكراوی بە میرات بۆ مرۆڤایەتی بەجێهێشت، لەو كێشانەش كێشەگەلی زۆر مەترسیدار لەبواری ژینگەدا، كە ئێستا هەسارەی زەوییان خستۆتە لێواری هەڕەشەی زۆر جدییەوە، كە هەرگیز مرۆڤایەتی كێشەی لەم شێوەیەی بەخۆیەوە نەبینیووە.
گەوهەری پەرەپێدانی بەردەوام:
گەوهەری پەرەپێدانی بەردەوام، بریتییە لە پارێزگاریكردن لە ژینگە و راوەستاندنی تێكدان و وێرانكردنی رەگەزەكانی و رادەستكردنی ئەو ژینگەیەی كە تیایدا دەژین بەشێوەیەكی خاوێن و شیاو بۆ نەوەكانی ئایندە.
لەمباریەوە ئەنجومەنی رێكخراوی خۆراک و كشتوكاڵی نێودەوڵەتی ((FAO)) دەڵێت: ((پەرەپێدانی بەردەوام بریتییە لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی دەرامەتە سروشتییەكان و پاراستنیان و كاركردن لەپێناوی ئاراستەكرنی گۆڕانكارییە تەكنۆلۆژی و دامەزراوەكان، كە بە شێوەیەك زامنی پێداویستییە مرۆییەكانی ئێستا و ئایندە بكات بەشێوەیەكی بەردەوام(16). ئەم چەمكەش لە ساڵی 1991دا پەرەی پێدرا و لەلایەن بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگەوە بەم شێوەیە پێناسەی پەرەپێدانی بەردەوام كرا كە بریتییە لە ((چاككردنی مەرجەكانی بوونی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لەگەڵ هێشتنەوەی سنوورێك بۆ توانای سیستمە ژینگەییەكان))، پەرەسەندنی ئەم چەمكە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لە كۆنفرانسی ژینگە و پەرەپێداندا لە ساڵی 1991 لە بەرازیل بووە مایەی بەستنەوەی راستەوخۆی چەمكی پەرەپێدانی بەردەوام راستەوخۆ بە ژینگەوە.
پەرەپێدانی مرۆیی و ئاسایش: 
راپۆرتی پەرەپێدانی مرۆیی ساڵی 1994 ئاماژە بەو كێشە و هەڕەشە نوێیانە دەكات كە مەترسی دەخەنە سەر ئاسایش بە گشتی. راپۆرتەكە ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی لە پێنج خاڵدا كۆكردۆتەوە و پۆلێنكردووە كە بریتین لە: 
1- گەشەی دانیشتوان.
2- كۆچە گشتییەكانی دانیشتوان.
3- جیاوازیی گەشەی ئابووری.
4- خراپبوونی ژینگە.
5- بازرگانی تلیاك و تیرۆری نێودەوڵەتی.
ئەوەی لە راپۆرتەكەوە دەردەكەوێت ئەوەیە كە هەڕەشەكان نا سەربازین و بوونەتە لیستی یەكەمی هەڕەشەكان وەك كارەساتە لەپێشینەكان کە ئێستا وەک مەترسی لێیان دەڕوانرێت(17).
ئاسایشی ژینگە و پەرەپێدانی بەردەوام وەك دوو چەمكی تەواوكەری یەكتر:
پەرەپێدانی بەردەوام و ئاسایشی ژینگە لەسەر یەك ئاراستە كاردەكەن و یەك ئامانجی ستراتیژیش كۆیان دەكاتەوە، كە ئەویش پاراستن و پارێزگاریكردنە لە ژینگە لەكاتی ئێستادا، تا نەوەكانی ئایندە بتوانن بەردەوامی بە ژیانێكی ئاسوودە بدەن، لەبەرئەوە گەلێك جار كارو ئامانجەكانی هەردوو چەمكی ئاسایشی ژینگە و پەرەپێدانی بەردەوام زۆر لە یەکترییەوە نزیك دەبنەوە و دەكرێت لە سێ رەهەندی سەرەكیدا چڕبكرێنەوە كە بریتین لە:
یەكەم:رەهەندی ژینگەیی
 ئەمە خۆی لە پارێزگاریكردن لە ژینگە و دەرامەتە سروشتییەكانی ژینگەدا دەبینێتەوە و زیاتر بایەخ بە بەكارهێنان و بەرهەمهێنانی بەربڵاوی وزەی نوێبووەوە دەدات، بەمەبەستی لەناونەچوون و مانەوەی سەرچاوەكانی وزەی كلاسیكی (خەڵوزی بەردین، نەوت، غازی سروشتی) لە سروشتدا و خاوێن راگرتنی ژینگەی زەوی و كەمكردنەوەی رێژەی غازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن CO2 لە هەوادا.
دووەم: رەهەندی ئابووری
 وەك ئاشكرایە ژمارەی دانیشتوانی جیهان گەیشتۆتە نزیكەی هەشت ملیار كەس و پێویستییەكی زۆریان بە سەرچاوەكانی وزە هەیە و ئەگەر بەم شێوازەی ئێستا وزە كلاسیكییەكان بەكاربهێنرێت، ئەوا نەوەكانی ئایندە بێبەش دەبن لەو سەرچاوانەی وزە و هەروەها ژینگەی زەویش بەجارێك تێكدەچێت، لەبەرئەوە هەردوو چەمك جەخت لەسەر بەكارهێنان و وەبەرهێنان لە بواری وزەی نوێبۆوەدا دەكەن لە نموونەی (وزەی خۆر، وزەی با، وزەی ئاو، وزەی گەرمی، وزەی زیندوو، وزەی بارستەی زیندوو لەگەڵ وزەی پاشەڕۆكان و وزەی زەریاكان).
سێیەم: رەهەندی كۆمەڵایەتی
ئاسایشی ژینگە و پەرەپێدانی بەردەوام رەهەندی كۆمەڵایەتیشیان هەیە، بەوپێیەی مەرج نییە سەرچاوەكانی وزەی كلاسیكی لە هەموو هەرێم و وڵاتانی جیهاندا هەبن و دەست هەموو دانیشتوان بكەوێت تا بەشێوەی ئاسان و هەرزان بتوانن بەكاری بهێنن، لەبەرئەوە رووكردنە سەرچاوەكانی وزەی نوێبۆوە كە لە زۆربەی هەرێم و وڵاتەكاندا لەئارادەیە و بەردەستە، كاریگەریی لەسەر لایەنی كۆمەڵایەتی دانیشتوان بەجێدەهێڵێت و جۆرێك لە بەشداریی و هاریكاری دێنێتە ئاراوە و دەبێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ دانیشتوان و كۆمەڵگە.
بەم پێیەش پەیوەندییەكی تەواوكاری لەنێوان ئاسایشی ژینگە و پەرەپێدانی بەردەوامدا دێتەئاراوە، وەك لە شێوەی ژمارە (1)دا دەردەكەوێت، بەوەی كە ژینگەیەكی خاوێن و دروست لەرێگەی خستنەگەڕی هەردوو فاكتەری (ئاسایشی ژینگە) و (پەرەپێدانی بەردەوام)ەوە دێتەكایەوە و هەردوو فاكتەرەكەش وەك دوو هۆكاری كاریگەر لەپێناوی مانەوەی ژینگە بە دروستی و ژیان و ئایندەی مرۆڤایەتی سەیردەكرێن و مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت.
میكانیزمی بەدیهێنانی ئاسایشی ژینگە:
بە مەبەستی بەدیهێنانی ئاسایشی ژینگە پێویستە هۆكارەكانی مەترسی و جۆری ئەو هەڕەشە ژینگەییانە بزانرێت، بەمەبەستی دانانی پلانی پێویست بۆ روبەڕوبوونەوەی ئەو مەترسییانە كە بە (بەدیهێنانی ئاسایشی ژینگە) ناودەبرێت، پاشان جۆری چارەسەركردنەكە بە دوو شێواز پیادە دەكرێت، یەكەمیان (میكانیزمی خۆپارێزییە) و دووەمیشیان (میكانیزمی چارەسەرییە)، وەك لە شێوەی ژمارە (2)دا دەردەكەوێت.
 ئەم دوو رێگایە ئێستا لەئاستی جیهاندا بە دوو شێواز جێبەجێ دەكرێن و بەم شێوەیە:
یەكەم: میكانیزمی خۆپارێزی پێشوەخت:
ئەم جۆرە لە خۆپارێزی زیاتر خۆی لە جێبەجێكردن و پیادەكردنی رێكەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بە پارێزگاریكردن لە ژینگەدا دەبینێتەوە، لەبەرئەوە پێویستە سەرجەم ئەو وڵاتانەی كە رێكەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بە پارێزگاریكردنیان لە ژینگە ئیمزا کردووە (بەتایبەتیش وڵاتانی باشوور) پەیوەستبوونی تەواویان هەبێت بە میكانیزمی جێبەجێكردنی بەندەكانی رێكەوتننامەكەوە، لەبەرئەوەی بە پاساوی هەندێك هۆكارەوە خۆیان لە جێبەجێكردنی دەدزنەوە، لەو هۆكارانەش:
أ_ پشتبەستنی هەندێك وڵات بە یاسا و رێسای ناوخۆیی وڵاتەكانیان، كە دەبێتە هۆی جێبەجێنەكردنی بەندەكانی پەیوەست بە پارێزگاریكردن لە ژینگە، لەبەرئەوە پێویستە كاری لەپێشینە لە بواری جێبەجێكردندا یاسا نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بێت بە پارێزگاریكردن لە ژینگە.
ب_ نەبوون یان كەمیی بڕی سەرچاوەی داهاتی پێویست و كادری مرۆیی و تەكنیكی پێویست تا لە رێگەیانەوە بەندەكانی ئەم جۆرە لە یاسای نێودەوڵەتی جێبەجێ بكرێن.
جـ- نەبوونی خەسڵەتی پابەندبوونی زۆرەملێ (اجباري) بۆ سەرجەم بەندەكانی ئەو رێكەوتننامە نێودەوڵەتییانەی كە پەیوەستن بە پارێزگاریكردن لە ژینگە بەشێوەیەكی گشتی و ئەو بەندانەشی كە پەیوەستن بە پارێزگاریكردن لە ژینگەی دەریایی بەشێوەیەكی تایبەتی.
د-گرنگینەدان بە لێپرسراوێتی نێودەوڵەتی و دەستنیشاننەكردنی پلەبەندیی لە لێپرسراوێتی سەبارەت بە شێواندن و پیسكردنی ژینگە و چۆنێتی چاككردنی زیان و شێواندنەكان لە پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بە ژینگەوە.
دووەم: میكانیزمی چارەسەركردن:
گرتنەبەری میكانیزمی چارەسەركردن بە گەلێك شێواز دێتەئاراوە، بەڵام میكانیزمی سەرەكی و كۆكەرەوە كە زانایان و رێكخراوە حكومی و ناحكومی و ئەوانەشی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكانن جەخت لەسەر ستراتیژی ((گرتنەبەری شێنەیی لە ئابووریی پەرەپێدانەوە بۆ ئابووریی پەرەپێدانی بەردەوام)) دەكەنەوە و بەم شێوەیە: (19)
أ-هاندانی لێپرسراوان، لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی، كە كاری خێرا و پێویست بکەن لەبواری پاراستنی ژینگە (چاودێری پیسبوونی هەوا، بنیاتنانی وێستگەی چارەسەركردنی ئاو، خاوێنكردنەوە و ریسایكلین کردنەوەی پاشماوەكانی خۆڵ و خاشاك و ....هتد).
ب-رێگەگرتن لە مرۆڤ بۆئەوەی ئیدی  واز لە بەكارهێنانی هەڕەمەکی وزە هەڵبگرێت و بەشێوازی زانستی مامەڵەی لەگەڵدا بکات و هانی بەکارهێنانی سەرچاوەكانی وزەی نوێبۆوە بدرێت (وزەی خۆر، وزەی با و ...هتد).
جـ- پاراستنی سیستمە سروشتییەكانی سەر رووی زەوی وەك (زەوییە كشتوكاڵییەكان، سەرچاوەكانی ئاو، دارستان، راوی دەریایی و ...هتد).
د-كاری جدی بكرێت لەپێناوی راگرتنی باڵانس  لە نێوان زیادبوونی دیمۆگرافی و سیستمە ژینگەییەكان و پەرەسەندنی ئابووریدا.
هـ- سەپاندنی (باجی سەوز) لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بەسەر ئەو كەس و لایەنانەی كە زیان بە ژینگە دەگەیەنن.
و- رێنمایی و رۆشنبییری و پەروەردەی ژینگەیی لەسەر ئاستێكی باڵاوە داببەزرێنرێتە خوارەوە بۆ سەر یەكەكانی وەك (شار، گوند، گەڕەك، خێزان، تاك) بە مەبەستی هۆشیاركردنەوەی دانیشتوان و بەرزڕاگرتنی پایەی ژینگە و پارێزگاریكردنی.
*پسپۆری جیۆستراتیج و ئاسایشی نەتەوەیی
سەرچاوەكان:
1-عبدالرحمن بن عبدالله بن أحمد المالكي، دور تدابیر الدفاع المدني في تعزیز الامن البیئي ((التدابیر المتخذة حیال سیول مدینە جدة نموذجا))، رسالة ماجستیر كلیة الدراسات العلیا بجامعة نایف العربیة للعلوم الامنیە، الریاض، 2011، ص10.
2-عمر عبدالله كامل، ((الامن العربي من منظور اقتصادي، اعمال ندوة الامن العربي التحدیات الراهنة... و التطلعات المستقبلیة، من 9 الی 11/1/1996، باریس، مركز الدراسات العربی _ الاوروبی، ط1، 1996، ص 84.
3-عجابي الیاس، تفعیل نظام الامم المتحدة لحفظ السلم و الامن الدولیین، اطروحة دكتوراه (منشورة) كلیە الحقوق_ جامعة الجزائر (1) بن یوسف بن خدة، 2016، ص 20.
4-سهاد جمال جهاد و عدنان كاظم جبار الشیباني، الامن البیئي من منظور الجغرافیة السیاسیة، مجلة اورك للعلوم الانسانیة، جامعة المثنی، العدد 12، 2019، ص2385.
5-سمیرة بوسطیلة، الامن البیئی – مقاربة الامن الانساني، مذكرة لنیل شهادة الماجستیر في العلوم السیاسیة و العلاقات الدولیة، الجزائر، 2013، ص11.
6-جون بیلیس و ستیف سمیث، عولمة السیاسة العالمیة، ترجمة مركز الخلیج للابحاث، دبی، ط1، 2004، ص414.
7-أمینة دیر، أثر التهدیدات البیئیة علی واقع الامن الانساني في افریقیا ((دراسة حالة- دول القرن الافریقی))، مذكرة مقدمة لنیل شهادة الماجستیر في العلوم السیاسیة و العلاقات الدولیة، 2014، ص11.
8-بوهالی سهام، التهدیدات البیئیة و منطق الامن الدولي، مذكرة لنیل شهادة الماجستیر في العلوم السیاسیة و العلاقات الدولیة، جامعە الجزائر ((3))، 2013، ص 18.
9-روبرت ماكنمارا، جوهر الامن، ترجمة یونس شاهین، الهیئة المصریة العامة للتألیف و النشر، القاهرة، 1970، ص125.
10-سلیمان عبدالله الحربي، مفهوم الامن و مستویاتە و صیغیە و تهدیداتە ((دراسە نظریة في المفاهیم و الاطر))، المجلة العربیة للعلوم السیاسیة، العدد (19)، 2008، ص 17.
11-بوهالی سهام، مصدر سابق، ص20.
12-خالد محمد غانم، مشكلات الامن البیئي في مراحل ما بعد الثورات العربیة، مجلة السیاسة الدولیة، ملحق تحولات استراتیجیة، المجلد (46)، العدد (186)، 2011،، ص 29.
13-عائشە بن حمیدوش و خلیصة بو خلط، الامن البیئي، مذكرة لنیل شهادة الماجستیر بجامعة محمد بو ضیاف_ المسیلة، كلیە الحقوق و العلوم السیاسیة، 2018، ص9.
14-أمینە دیر، مصدر سابق، ص26.
15-ناهد ناصر داود فلمبان، تحقیق الامن البیئي، 2017، ص13.
16-أحمد جابر بدران، أقتصاد البیئة، جامعة 6 اكتوبر، الطبعة الاولی، القاهرة، 2013، ص181.
17-بورهالی سهام، مصدر سابق، ص 20-21.
18-محمد العابد، الامن البیئي و التنمیة المستدامة: الالیات و التحدیات (من كتاب الانسان و البیئة ((مقاربات فكریة و اجتماعیة و اقتصادیة))، مركز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، ط1، 2017، ص103.
19-المصدر نفسه، ص114.

      

باری بوزان                                                            فریدریك هارتمان

       

رۆبەرت ماكنمارا                                                        واڵتەر لیپمان

 

کارگەیەکی گەورە

خشتەی ژمارە (1) بەشەكانی ئاسایشی ژینگە و جۆری مەترسی و ئەو میكانیزمانەی ئاسایش دێنێتە ئاراوە(15)

 

شێوەی ژمارە (1) پەیوەندی نێوان ژینگەی ئاسایشی ژینگە و پەرەپێدانی بەردەوام (18)

شێوەی ژمارە (2) میكانیزمی بەدیهێنانی ئاسایشی ژینگە

کارگەی دروستکردنی چەک لە ئەمریکا

بەرهەمێنانی کارەبا

 


بابەتە پەیوەندیدارەکان