ئایا فەزای سایبرانی تەرازووی هێز دەگۆڕێت؟

فەیسەڵ عەلی*

لە سەرەتای مانگی ئازاری 2022، كۆمپانیای تویۆتای ژاپۆنی كە یەكێكە لە گەورەترین بەرهەمهێنەرانی ئۆتۆمبێل لە جیهاندا، بەهۆی شكستخواردنی سیستمی كۆجیما بۆ پیشەسازی، لە 14 كارگەی ناو ژاپۆن پڕۆسەی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلی راگرت، كە یەكێكە لە سەرچاوەكانی دابینكردنی پێداویستییەكانی كۆمپانیای تویۆتا. ریشەی ئەم كێشەیە بۆ ئەو هێرشە سایبرانییەی كرایەسەر سیستمی كۆمپانیای كۆجیما دەگەڕێتەوە، كە سیستمی كۆمپانیاكەی پەكخست و بەرهەمهێنانی بەشێك لە پێداویستییە زەرورییەكانی هەندێك لە پێكهاتەكانی تویۆتای دواخست. بەهۆی ئەم هێرشەوە، تویۆتا 28 هێڵی بەرهەمهێنانی لە 14 كارگەی ناو ژاپۆن راگرت، ئەو راگرتنە بەرهەمهێنانی نزیكەی 13 هەزار ئۆتۆمبێلی دواخست. 

هێرشی سەر  دامەزراوە گشتییەكان
شایانی باسكردنە، یەكێك لەو پێوەرانەی تویۆتا بۆ زیادكردنی توانا و كەمكردنەوەی تێچوونی بەرهەمهێنان پەیڕەوی دەكات، پرنسیپی ئیدارەدانی كۆگاكانی بوو لەكاتی گونجاودا، كە

دەخوازێت پارچە و پێكهاتەكانی پێویست بۆ كارگەكانی راستەوخۆ بگەیەنێتە ناو كارگەكانی، بەبێ ئەوەی لە كۆگاكانی هەڵیان بگرێت، بەڵام لەكاتی هێرشەكەدا ئەم خەسڵەتی كارپێكردنەی، بووە خاڵێكی لاواز و لاوازی زنجیرەكانی پێگەیشتنی پێداویستییەكانی لە یەكەم ئەڵگۆیدا دووچاری شێواندن بوو.

كۆمپانیا ژاپۆنییەكان، پێشتر هێرشی چەندبارەی سایبرانییان بۆ سەر سیستم یان بەرنامەكانی كۆمپیوتەرەكانیان بەخۆیانەوە نەبینیوە، ئەمەش وای لە ژمارەیەك شارەزا و شرۆڤەكاری ژاپۆنی كرد،  روسیا بە هۆكاری ئەم هێرشە بزانن، چونكە ژاپۆن لەگەڵ ژمارەیەك لە دەوڵەتانی خۆرئاوا سزای ئابوورییان بەسەر روسیادا سەپاندووە، لەوانە دوورخستنەوەی هەندێك لە بانكەكانی روسیا لە سیستمی پێدانی سوێفت.
جەنگی نێوان روسیا و ئۆكرانیا، چەندین جۆری هێرشی هەمەجۆری لە دەرەوەی مەیدانی جەنگ بەخۆیەوە بینی، ئەویش چەندین هێرشی سایبرانی بوو، كە پێش دەستپێكی هێرشی بەرفراوانی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا دەستیپێكردبوو. ئەو هێرشانە كە دەشێ سەرچاوەكەی روسیا بێت، پەكخستنی ژمارەیەك پێگەی ئینتەرنێتی هەندێك دامەزراوەی حكومی و دامەزراوە داراییەكانی ئۆكرانیای لێكەوتەوە، بەڵام مەترسیدارترین جۆری ئەو هێرشانە، هێرشی سەر دامەزراوە گشتییەكانە، كە خزمەتگوزاریی بنچینەیی وەك ئاو و كارەبا و خزمەتگوزاریی گواستنەوە بە میترۆ و شەمەندۆفێر بكاتە ئامانج، بۆ نمونە، لە ساڵی 2015، هێرشێكی سایبرانی بۆ سەر هەندێك دامەزراوەی وزەی ئۆكرانیا پچڕانی كارەبا لە 225 هەزار دانیشتوانی خۆرئاوای ئەو وڵاتەی لێكەوتەوە، كە دوای هێرشی روسیا بۆ سەر نیمچە دورگەی قیرم روویدا.

هێشتا كاریگەرییەكەی سنووردارە
جەنگی سایبرانی بەشێوەیەكی بنچینەیی پشت بە لێهاتوویی و بەهرەمەندیی مرۆیی لە بەجێهێنانی پڕۆسەی هێرشەكە دەبەستێت، هاككەرێك بە چەند هەزار دۆلارێك، دەتوانێ لە رێی بەكارهێنانی كۆمپیوتەرەكەی خۆیەوە، زیانێكی ئێجگار زۆر بە بەرامبەرەكەی بگەیەنێت. لای خۆیەوە ئۆكرانیا خۆشحاڵی خۆی دەربڕی بۆ ئەو خۆبەخشانەی كە بۆ بەرپەرچدانەوەی هێرشی سایبرانیی روسیا بە هانایەوە هاتوون، داوای لە هاككەرە ئۆكرانییەكان كرد خۆیان بۆ پاراستنی ژێرخانە هەستیارەكانی وڵاتەكەیان لەهەر هێرشێكی سایبرانی تەرخان بكەن، یارمەتی هێزەكانی وڵاتەكەیان لە سیخوڕی بەسەر هێزەكانی روسیاوە بدەن.
پرسیارە سەرەكییەكە لێرەدا ئەمەیە، ئایا جەنگی سایبرانی دەتوانێ تەرازووی هێز بگۆڕێت؟ ئایا دەتوانرێ لە جەنگەكانی ئێستا و ئایندە زیاتر پشتی پێ ببەسترێت؟ لە توێژینەوەیەكی ستیوارت مادنیك، مامۆستای تەكنۆلۆجیای زانیاری و بەڕێوەبەری بەرنامەی ئاسایشی سایبرانی لە پەیمانگەی ماساچویش بۆ تەكنۆلۆجیا، تیشك دەخاتە سەر ئەم پرسە و كاریگەرییەكانی هێرشی سایبرانی، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، هێشتا كاریگەرییەكەی سنووردارە، بەوەی هێشتا هێرشبەران بە تەواوی لە توانا وێرانكارییەكانی هێرشی سایبرانی ئاگادار نین. پرسەكە زۆر لەوە گەورەترە كە بڕینی خزمەتگوزاریی تۆڕەكانی كارەبا یان ئاو یان گەشتەكانی فڕۆكە و شەمەندۆفێرەكان بێت، بەڵكو ئەوە تێدەپەڕێنێت بۆ وێرانكردنی خودی ئەو دامەزراوە و وێستگانەی خزمەتگوزارییەكە پێشكەش دەكەن. جەنگەكانی ئێستای سایبرانی وەك پانتاییەكی تاقیكردنەوە تەماشا دەكرێت تا ئاستی توانای چەكی سایبرانی لەسەر وێرانكردن بزانرێت.

ئاوەڵابوونی داتاكان
زیادبوونی پشتبەستن بە تەكنۆلۆجیا و سیستمی دیجیتاڵی لە زۆربەی كەرتەكان، واتە ئاوەڵابوونی داتاكان و زیادبوونی هەستیاری ئەو ئامێرانەی پشتیان پێ دەبەسترێت، ئەمەش بە رۆڵی خۆی پێویستی بە پاراستن و دەورگرتنی زیاتر هەیە، تا رێگری لە ئەگەری هەر هاككردن و هێرشێكی سایبرانی بكات. نمونەی داخستنی هێڵەكانی بەرهەمهێنانی كارگەكانی كۆمپانیای تویۆتا كە لە دەستپێكی ئەم نووسینە ئاماژەی پێكرا، دیارترین نمونەیە، لەسەر ئاستی هەستیاری ئەو سیستمانەی پشت بە تەكنۆلۆجیای دیجیتاڵی و تۆڕەكانی ئینتەرنێت دەبەستێت.
  
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان