چەند سەرنجێک لەسەر کتێبی کۆژان

 جەمال ئارێز

رۆژی 16/11/2022 لە هۆڵی خاک رێوڕەسمێک بۆ ناساندن و دابەشکردنی کتێبی  (کۆژان) لە نۆت و تێکستی چەند بەرهەمێکی ساڵانی 1974 تا 2004) بەڕێوەچوو  کە یەکێکە  لە  بەرهەمە کەم وێنە و سەنگینەکانی هونەرمەندی میوزیکژەن و مامۆستا و پێشمەرگە  ئاراس ئیبراهیم، 
ئەم کتێبە کە بە قەبارەی (A4) ەو لە دووتوێی (209) لاپەڕەدا چاپکراوە ، دەکرێت لە چەند روانگەیەکەوە تێبینی و سەرنجی لەسەر دەرببڕین.
روانگەی یەکەم: پێشەکی و چیرۆکەکانی ناوەڕۆک 
لەبەرئەوەی لە نزیکەوە هەردوو مامۆستای گەورەم کاک دلێر ئیبراهیم و کاک ئاراس ئیبراهیمی برای دەناسم و هێشتا منداڵی پۆلی سێیەمی سەرەتایی بووم، لە قوتابخانەی شێخ مەحمود قوتابی مامۆستا دلێر بووم و لە تیپی منداڵانی سلێمانیشدا وەک کۆرس بەشداربووم، تا کارەساتەکەی 17/4/1978ی شەهیدبوونی کارزان و فەرمان و ئازاد و رێبوار کۆتایی بەو قۆناغە هێنا، هەموو رۆژانی هەفتە لە خزمەت مامۆستا دلیردابووم بۆ پرۆڤە.
لەدوای ئەوەشەوە و لە قۆناغی جیاجیادا بەریەککەوتنم هەبووە لەگەڵیاندا چ لە شار و چ لە شاخ و تائێستاش هەمان ئەو دوو کانزا پاکژە و ئەو دوو رۆحە فریشتەییە بێ غەل و غەشەن کە هەبوون، بۆیە ئەوەی لەو کتێبەدا و لەماوەی تەنها دوو رۆژدا بەوردیی خوێندمەوە و هەڵوێستەم لەسەرکرد، ئەوەبوو کە دەگمەنن ئەو جۆرە کەسانە کە بەهەر شێوەیەک بۆیان دەکرێت لە بوارەکەی خۆیاندا خزمەت دەکەن و تەنانەت ئەو غەدرانەی کە زەمانە و دەورەبەریش لێی کردوون، نەیهەژاندوون و نەیژاکاندوون، بەڵکو وەڵام و پەرچەکردارەکانیشیان بەجۆرێک بووە کە کردویانەتە بەرهەمێکی تری هونەری لە خزمەتی بیروباوەڕی خۆیاندا کە تەواو بیروباوەڕێکی مرۆڤانەیە لەسەروو هەموو ئیعتیبارێکی نەتەوەیی و ئایینی و ناوچەییەوە.
هەرچەندە کتێبی کۆژان لە نووسین و ئامادەکردنی مامۆستا ئاراس ئیبراهیمە، بەڵام کە دەچیتە ناوەڕۆکەکەیەوە، مامۆستا دلێر ئیبراهیم حزورێکی گەورەی تیایدا هەیە، چونکە لەپێشەکییەکە و لە چەندێک لە لاپەڕەکانی ناوەڕاست و کۆتاییشدا نەخشی هەیە و شوێن پەنجەی دیارە، جگە لەوەی بەشێکی زۆر لەو تێکست و میلۆدییانەش کە لە کتێبەکەدا نووسراونەتەوە بەرهەمی بیرو ئەندێشەی ئەدەبی و هونەریی مامۆستا دلێر-ن. 
هەروەک مامۆستا دلیر مامۆستا ئاراسی هانداوە بۆ نووسین و ئامادەکردنی ئەو کتێبە، جگە لەوەش چیرۆک و نهێنییەکانی پشت زۆرێک لە تێکست و ئاوازی بەرهەمە هونەرییەکانی تیپی مۆسیقای سلێمانی و تیپی مۆسیقای شەهید کارزانیشی روونکردۆتەوە کە هەندێکیان دەهێنن هەڵوێستەیان لەسەر بکرێت.
نووسینەکانی مامۆستا دلێر لە کۆژان-دا هەستێکی سەیر لای خوێنەر دروست دەکات کە ئەم مرۆڤە چەندە راستگۆ و سەرڕاستە، لەلایەک برای گەورەی مامۆستا ئاراسە و رەنگە دەستگیرۆکار و هاوکاری سەرەتاییشی بووبێت لە بواری میوزیکدا، بەڵام گەواهیی ئەوە بۆ کاک ئاراس دەدات کە لە نووسینەوەی نۆت و پیتە مۆسیقییەکاندا لەخۆی وردترە بۆیە پێی خۆش بووە کە کاک ئاراس ئەو کتێبە بنووسێت و ئامادەی بکات.
 ئەوەی خوێنەر سەرسام دەکات ئەو گیانی تەوازوع و راستگۆییەیە کە لە دنیای بەرژەوەندیی و خۆپەسەندیی ئێستادا زۆر دەگمەنە، مەگەر لەلای ئەم جۆرە مرۆڤە رەسەنانە مابێتەوە.
 جگە لەوەش لە چیرۆکەکانی پشت لەدایکبوونی بەشێک لە تێکست و میلۆدییەکاندا زۆرجار رەخنە لەخۆی دەگرێت کە ئەوەش ئێستا کەمە و زۆربەی خەڵک، کەسانی دەگمەنی وەک مامۆستا دلێر نەبێت، ئامادەنین بە نووسینێک کە بشزانن دەچێتە مێژووەوە، رەخنە لە تێڕوانینێکی رابردووی خۆیان بگرن.  

کتێبی کۆژان رێگرێکی گەورە دەبێت لەبەردەم شێواندنی ئەو میلۆدییانەدا  کە بە نۆت نووسراونەتەوە، چونکە زۆرێک لە میلۆدی و  تێکستە  کوردییە کۆنەکان بە دەنگی خۆشیش شێوێنراون

روانگەی دووەم: پاراستنی ئاواز لە شێواندن
من بۆخۆم یەکێکم لەوانەی چێژێکی زۆر لە هونەری موزیک دەبینم و تا رادەیەک گوێیەکی میوزیکی باشیشم هەیە لە لەبەرکردنی ئاواز و میلۆدیدا، بۆیە زۆر ناڕەحەت دەبم کاتێک گوێم لە ئاواز و گۆرانییەکی کۆن یان نوێ دەبێت کە کەسێک دەیڵێتەوە لەگەڵ گروپێکی میوزیکدا، کاتێک شێواندن و نەشازم بەرگوێ دەکەوێت، دەستبەجێ مەزاجم تێکدەچێت، بۆیە پێموایە ئەم کارەی مامۆستا ئاراس رێگرێکی گەورە دەبێت لەبەردەم لانیکەم ئەو میلۆدی و ئاوازی سروود و گۆرانییانەی لە کۆژان-دا بە نۆت نووسیونییەوە، چونکە زۆرێک لە ئاواز و تێکستە  کوردییە کۆنەکان لەلایەن هەندێک کۆلکە هونەرمەندەوە بەدەنگی خۆشەوە شێوێندراون، بەڵام لەبەر نەبوونی تۆمارێکی وەکو کۆژان، نەتوانراوە رەخنەیەکی راست و دروستی زانستییانە لەوانە بگیرێت کە شێواندویانە، دەنا ئەگەری هەیە لە داهاتوودا هونەرمەند و خەڵکانێک بێنە ئاراوە ئەم میلۆدی و تێکستانە بە شێوەی نوێتر و باشتر پێشکەش بکەن بەگوێرەی پیشکەوتنی کایەی موزیک لە رووی ئامێر و ئەندازیاریی دەنگ و تەکنۆلۆژیای نوێوە، وەک چۆن چەند هەوڵێکی باش دراون بۆ نوێکردنەوە و پاککردنەوەی هەندێک لە گۆرانییە فۆلکلۆرییەکان وەک ئەو شۆڕشەی کامکارەکان لە گۆرانییەکانی سەید عەلی ئەسغەری کوردستانی و زۆر بەرهەمی فۆلکلۆردا کردیان، یان نوێکردنەوەی گۆرانییەکانی ئەحمەد شەماڵ.
سەرەڕای پاراستنی میلۆدییەکان، گرنگییەکی دیکەی (کۆژان) نووسینەوەی تێکستی هۆنراوەی سروود و گۆرانییەکانە، چونکە زۆر ئاواز و میلۆدی هەن کە بۆ ئەو کەسانەی گوێی میوزیکییان بەهێزە، ئاسان لەبەردەکرێت و دەژەنرێتەوە، کەچی زۆرجار گرفت لە تێکستەکاندایە کە زۆر گۆرانیمان بەرگوێ دەکەوێت کە لەلایەن خەڵکانی دیکەوە دەبێژرێنەوە، لەڕووی دەنگەوە زۆرێکیان دەنگیان خۆشە،  بەڵام تێکستی گۆرانییەکە دەشێوێنن، چونکە لە زاری گۆرانیبێژەکەی یەکەمجارەوە وەریانگرتووە و زۆر وشەی بە هەڵە تێگەیشتوون و ئیدی ئەو هەڵەیە وردە وردە جێگای وشە و تێکستە راستەکە دەگرێتەوە و دەچەسپیت، بۆیە کۆژان لەم بوارەدا ئەو کۆمەڵە بەرهەمەی بە تێکست و میلۆدییەوە لە شێواندن پاراستووە، ئەگەر بەشێکی کەمیش بێت، کە جێگای دەستخۆشییە.  
روانگەی سێیەم: پاراستنی گەنجینەی رابردوو، دەروازەیەک بۆ داهاتوو
ئەگەر کۆژان بە سەرەتایەک لە تۆمارکردنی هونەری میوزیک و گۆرانیی کوردی پێناسە بکەین، ئەوا دەشێت وەک گەنجینەیەک پێناسەی بکەین بۆ رابردوو، هەروەها دەروازەیەک بۆ داهاتوو، چونکە رەنگە مێژووی هونەری گۆرانیی کوردی لە لاوک و حەیران و هۆرە و سیاچەمانە و ئەوانی دیکەوە مێژوویەکی دێرینیان هەبێت، بەڵام چوارچێوەبەندکردنی لە قاڵبی بەستەی کورت و تێکست و میلۆدییدا مێژوویەکی دووری نییە و پێموانییە لە 100 ساڵ زیاتر بێت، بۆیە دەکرێت ئەو دەروازەیە ببێتە دەستپێکێک بۆ ئەو موزیسیانانەی بایەخ بە پاراستنی کەلتور و هونەری کوردی دەدەن، هەریەکەیان لای خۆیانەوە و بەگوێرەی شێوەزاری ناوچەی خۆیان بەشێک لەو میلۆدی و تێکستانە بە نۆت و بە نووسراو وەک کۆژان تۆمار بکەن و لە فەوتان رزگاریان بکەن، تا لە ئایندەدا ئەگەر نوێبکرێنەوە میلۆدیی و وشەی تێکستە رەسەنەکان نەشێوێنرێن.
بەهەمان شێوە کۆژان ببێتە دەروازە بۆ ئاییندەش، واتە ئەو گۆرانییانەی لەدوای کۆژان-ەوە بەرهەم دەهێنرێن، دوای بڵاوبوونەوەیان  تێکست و میلۆدییەکانیان بدرێتە ئەو کەسانەی لە نووسینەوەی نۆت-دا شارەزان تا ئەوانیش لە فەوتان بپارێزرێن، چونکە ئەوەی بۆ ئەمڕۆ نوێیە، سبەی دەبێتە یادگاریی و مێژوو، دیارە پێشوازیی خەڵک و مانەوەی بابەتە هونەرییەکانیش لە یادەوەریی و ویژدانی هونەردۆستاندا خۆیان حوکمی رەسەنایەتی و سەنگینییان دەدەن.
دوا سەرنج
لە کۆتاییدا دووبارە دەستخۆشی لە مامۆستای گەورەم مامۆستا ئاراس ئیبراهیم دەکەم بۆ ئەو کارە ناوازەیەی کە ماندووبوونێکی زۆری پێوەدیارە، دیارە میوزیسیانەکانیش زیاتر لەو ماندووبوونەی تێدەگەن.