موسڵاوییەكان و كرۆكی پێكهاتەكانی عیراق

ئیدریس جەبار

محەمەد جاسم (42 ساڵ) لە دانیشتووە رەسەنەكانی موسڵە، ئێستا لە وڵاتێكی تر دەژی، محەمەد كە پاش ماوەیەكی زۆر بە سەردانێكی چەند رۆژە گەڕایەوە زێدی خۆی دەڵێت «هەست بە دڵخۆشی ناكەم لە شارەكەم، ناتوانم بەشێوەیەكی سروشتی وەك پێشتر لە شارەكەمدا بژیم، من ئێستا لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێم بەراورد بە ناوچەكانی تری عیراق سەقامگیرتر و زیاتر مایەی دڵنیاییە». 
محەمەد جاسم پێیوایە «شارەكەیان وێرانكردووە و لەئێستادا بۆ ژیانی سروشتی مرۆڤ دەستنادات، وێڕای ئەو پەرەسەندنە كەمەی لەم ماوەیەی دواییدا شارەكە بەخۆوەی بینی، بەڵام دیاردەی جەنگ و ترس كە داعش لە ناخماندا چاندنی، هێشتا بوونی هەیە، دەنگی تۆپ و مووشەك لەگەڵ دیمەنی پارچە پارچەبوونی جەستەی مرۆڤەكان لە ماڵەكاندا، هێشتا لە زەین و خەیاڵماندا و ناتوانین هەرگیز لەیادی بكەین». 
سەبارەت بە گەڕانەوەی لە ئایندەدا بۆ موسڵ، محەمەد جاسم دەڵێت «نەخێر هەرگیز نامەوێت بگەڕێمەوە شارەكە، من نموونەی زۆرێكم لە دانیشتوانی رەسەنی موسڵ كە شارەكەیان بەجێهێشت و نایانەوێت بگەڕێنەوە». 
تائێستا پارێزگاریی لە مۆزایكی خۆی کردووە 
موسڵ بە یەكێك لەو شارە عیراقیانە دادەنرێت كە پێكهاتەیەكی هەمەجۆری نەژادی و ئاینی و تایەفی لەخۆگرتووە، هەر لە كۆنەوە لانەی پێكهاتە ئایینی و مەزهەبی و نەژادییە جیاجیاكان بووە، نموونەی پێكەوەژیانی ئاشتیانەی نێوان پێكهاتەكان بووە، كلتور و نەریتە كۆمەڵایەتییەكان و بەشدارییە سیاسی و پەروەردەیی و تەنانەت ئایینی پێكهاتە نەژادییە رەسەنەكانی بە درێژایی هەزاران ساڵ تێدا بەرجەستە بووە. 
لە دوای داگیركردنی داعش بۆ شارەكە، رێكخراوەكە هەوڵیدا ناسنامەی بشێوێنێت و ئەو مۆزایكە جوانەی هەیەتی تێكبدات و لەبەریەكی هەڵبوەشێنێتەوە و لەناوی ببات، ئەمەش تا ئاستێك كەلێنی دروستكرد، بە رەچاوكردنی كۆچی دانیشتوانی رەسەنی شارەكە و رۆیشتنیان بۆ شوێنەكانی تر لە پێناو ژیان و هەڵاتن لەدەستی ئەو چەوساندنەوەیەی لەو دەمەدا تێیدا دەژیان. 
لەناوخۆدا ئاوارە و لە دەرەوە پەنابەر  
زەینەب جاسم مامۆستای زانكۆ دەڵێت» پێكهاتەكانی شاری موسڵ، لە عەرەب و كورد و مەسیحی و ئێزدی و سابیئە و پێكهاتەكانی تر، لە دوای دەستبەسەرداگرتنی بۆ شارەكە كەلێن لەنێویاندا دروستبوو، دانیشتوانە رەسەنەكانی لە هەموو پێكهاتە و ئایینەكان كۆچیان كرد كە پێشتر بەشێوەیەكی برایانە لە شارەكەدا دەژیان، هەندێك لەوانە پەنایان بۆ كەمپی ئاوارەكان برد و هەندێكی تریان بۆ ژیان بەرەو شارەكانی تر و وڵاتانی تر كۆچیان كرد، وێڕای دووبارەبوونەوەی بانگەشەكردنی لایەنە پەیوەندیدارەكانیش بۆ گەڕانەوەی دانیشتوانی نەینەوا بۆ زێدی خۆیان، بەڵام بەشێكی گەورەیان لە هەرێمی كوردستان جێگیربوون یان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لە دوای رووداوەكانی ساڵی 2014 و دواتر، بەرەو دەرەوەی وڵات كۆچیان كرد». 
زەینەب پێیوایە «كۆچی دانیشتوانی شارەكە بۆ دەرەوە، بۆتە هۆی ئەوەی دانیشتوانی گوند و ناحییەكانی دەورەوبەری شار روو لە سەنتەری شار بكەن و دەستبەرداری زەوی و موڵكەكانیان ببن، ئەمەش بۆتە مایەی بەرزبوونەوەی نرخی خانووبەرە و خانووی كرێ‌ لە موسڵ، وێڕای ئەوەی كاریگەری نەرێنیشی لەسەر رەوشی كشتوكاڵی پارێزگاكە دروستكردووە». 
بەپێی راپۆرت و سەرچاوە مێژووییەكان، دەشتایی نەینەوا (تلكێف، حەمدانیە، بەعشیقە)، لە نێوان زۆرترین ناوچە هەمەڕەنگەكانن لە عیراق، بەو پێیەی دانیشتوانێكی فراوان لە مەسیحی و ئێزدی و شەبەك و كاكەیی لەگەڵ كەمینەیەكی عەرەبی سوننە لەخۆدەگرن. 
كەمینەی دانیشتوان لە دەشتایی نەینەوا، بە تایبەت ئێزدییەكان، دووچاری چەوساندنەوەیەكی گەورەبوونەوە بەدەستی رێكخراوی تیرۆریستی  داعش كە كوشتن و بڕینێكی زۆری بەسەر ژنان و پیاوانی پێكهاتەكەدا هێنا، زۆربەی هەرە زۆری ئێزدییەكان ناوچەكەیان بەرەو هەرێمی كوردستان یان دەرەوەی وڵات بەجێهێشت. 
رەنگە ئەوەی زیاتر هەستی بێ‌ ئومێدی لەنێو دانیشتوانی كەمینە نەژادی و ئاینییەكانی دەشتایی نەینەوادا قوڵدەكاتەوە، دەوڵەتی عیراقی بێت كە تائێستاش نەیتوانیوە بیانپارێزێت یان جوڵەیەكی وەها بكات هەست بە ترس و هەڕەشە نەكەن، لەو بارەیەوە سائیب خدر پەرلەمانتاری پێشووی ئێزدییەكان دەڵێت «ناوچەی كەمینەكان لە دەشتایی نەینەوا و شنگال، بە زڕبرای پارێزگای نەینەوا دادەنرێت لە رووی مامەڵەی ئیداری پارێزگاكە لەگەڵیاندا، بەو هۆیەی كێشە ئەمنی و خزمەتگوزارییەكانیان پشتگوێ‌ دەخرێن، وەك میدیاكان باسی دەكەن. 
مەسیحییەكان و توركمان و ئێزدییەكان و شەبەك و سابیئەی مەندائی و بەهائییەكان و كاكەیی و كوردە فەیلییەكان، لە دێرزەمانەوە لە عیراقدا دەژین، بوونی هەندێكیان بۆ چەندان سەدە و هەندێكی تریان بۆ هەزاران ساڵ دەگەڕێتەوە. 
 نەینەوای فرە كلتور 
سەبارەت بە پێكهاتەی مەسیحی وەك رائید عادل بەرپرسی كڵێسای سریانی كاسۆلیك لە موسڵ باسی دەكات، لەو دەمەی ناوچەكانیان رزگاركراون تا ئەمڕۆ، تەنیا 60 خێزان گەڕاونەتەوە بۆ زێدی خۆیان. 
عەلی بەیدەر توێژەی سیاسی لای خۆیەوە رایگەیاند «مەسحییەكانی موسڵ و نەینەوا لەمڕۆدا لە رەوشێكی پڕ لەنەهامەتیدا دەژین، دوای ئەوەی بەسەریاندا هات بەهۆی دەستگرتنی رێكخراوی داعش بەسەر شارەكە و پاشان بایەخنەدانی حكومەت بە پێكهاتەكە». 
خوری قیران كە یەكێكە لە پیاوە ئاینییە مەسیحییەكانی دەشتایی نەینەوا دەڵێت «هەرچەندە سەردانەكەی پاپا هەندێك هیوای بەخشی، بەڵام كۆچی بەكۆمەڵ تائێستاش بەردەوامە، بەو هۆیەی رەوشەكە هێشتا لە دەشتایی نەینەوا ناجێگیرە و مایەی دڵنیایی نییە بۆ هاووڵاتیانی مەسیحی، بۆیە حاڵەتی كۆچێكی بەردەوام بەدی دەكرێت». 
خوری قیران پێیوایە «عیراق جێگەی هەموانی تێدا دەبێتەوە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە هەندێك لایەنی توندڕەو نایانەوێت ریزەكان یەكبخرێن بۆ دروستكردنی پردێك لەپێناو ئایندەیەكی نوێ‌ بۆ نەوەی داهاتوو». 
بە وتەی ئەو»بایەخی حكومەت بە رەوشی مەسیحییەكان، تائێستاش زۆر سنوردارە، پێمانوابوو سەردانەكەی پاپا دەبێتە هەنگاوێك بۆ ئاوڕدانەوە و زیادبوونی ئاستی بایەخ و خزمەتگوزارییەكان، قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتوانی دەستی كردەوە تیرۆریستییەكان، بەڵام ئەوە رووینەدا». 
پێكەوەژیانی ئاشتیانە 
جۆزیف سڵێوە، پەرلەمانتاری پێشوو رایگەیاند «رەوشی مەسیحییەكان تائێستاش زۆر خراپە، بەو هۆیەی تائێستاش زەوییەكانیان لێزەوت دەكرێت، ئەوەی پێی دەڵێن پێكوەژیانی ئاشتیانە درۆیە و هەوڵێكە بۆ جوانكردنی وێنەی وڵات، چونكە ژیانی گەلی عیراق بە گشتی و پێكهاتەی مەسیحی تائێستاش لە مەترسیدایە». 
كۆمسیۆنی مافەكانی مرۆڤی عیراق دەڵێت، تەنیا 250 هەزار مەسیحی لە وڵاتدا ماون، لە كۆی ملیۆنێك و پێنج سەد هەزار كە بەر لە ساڵی 2003 لە عیراقدابوون.
عەلی بەیاتی ئەندامی كۆمسیۆنەكە لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند «ژمارەی مەسیحییەكان لە عیراق بەر لە ساڵی 2003، ملیۆنێك و پێنج سەد هەزار كەس دەبوو، بەڵام لەئێستادا ژمارەكە بۆ 250 هەزار كەس كەمبۆتەوە و زۆربەیان لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێن». 
بە وتەی بەیاتی «لەسەدا 40 ی مەسیحییەكان لە هەرێمەوە گەڕاونەتەوە بۆ دەشتایی نەینەوا لە پاش رزگاركردنی ناوچەكانیان لە چنگی رێكخراوی داعش، لەگەڵ ئەمەشدا تەنیا 80 خێزانی مەسیحی لە سەنتەری شاری موسڵدا ماون».