ئایا جەنگی روسیا و ئۆكرانیا سیستمێكی نوێی ئابووریی دێنێتە ئاراوە؟

10:15 - 2022-04-11
ئابووری
251 جار خوێندراوەتەوە

فەیسەڵ عەلی*

لە سەرەتای سەدەی رابردوودا، ئەمریكا بووە باڵادەستترین دەوڵەتی پیشەسازیی جیهان و زۆربەی ناوچەكانی جیهان ئارەزووی كڕینی كاڵای ئەمریكایان دەكرد، بەمەش خواست لەسەر دراوەكەی روو لە زیادی كرد، تا ئەو رادەی بووە پێویستیی هەر كەسێك، كە ئارەزووی كاڵا و ژیانێكی خۆشگوزەرانی بكردبایە. دوای دووەمین جەنگی جیهان، ئەمریكا بەهێزتر لە جاران لێی هاتەدەرێ، لەكاتێكدا ئەوروپا نغرۆی وێرانی بوو، لەگەڵ جێبەجێكردنی پلانی مارشاڵ بۆ ئاوەدانكردنەوەی ئەو كیشوەرە، دەبوو ئەمریكا بەبێ مایە دۆلار چاپ بكات، جیهان لە پێوانەكردنی دۆلار بە زێڕ گۆڕا بۆ پێچەوانەكەی، واتە زێڕ بە دۆلار بپێون، هەر كەسێك لەم جیهانە كاڵای بوێت، ئەوا دەبێ دۆلاری هەبێت، تا بەو دۆلارەی ئەو كاڵایەی دەیەوێت بیكڕێت، ئەمە بۆ نەوت و وزە و گەنم و خۆراك راستە، هەموو دۆلاری دەوێت، پاشان ئەمە بووە عەقیدەی ئابووریی جیهان. بەڵام لە دوای قەیرانی دارایی 2008، پلانی ئاسانكاریی بڕەكی و خێرا چاپكردنی دۆلار لە ئەمریكا، بەدوایدا هێزی كڕینی دۆلاری دابەزاند، بە ماناكەی تر، نرخی كاڵا هەڵكشا، لە ساڵانی نێوان 2009 تا 2011، نرخی خۆراك و نەوت بۆ ئاستی پێوانەیی بەرز بووەوە، ئەوكات گفتوگۆ لەبارەی نرخاندنی نەوت بە دۆلاری بە دوای خۆیدا هێنا، كە بەرئەنجامی هەڵبەز و دابەزی توند لە نرخی نەوت لە دوای 2014 بوو. عەقیدەی ئابووریی جیهانی، لە توانای هەر دەوڵەتێك بە تەنیا زۆر بەهێزتر بوو، كە بتوانێ بڕیار بۆ كڕین و فرۆشتنی نەوت بە دراوێكی تر بدات، وێڕای هەر كاڵایەكی تری جیهانی، ئایا جیهان پێویستیی بە جەنگێكی تری جیهانییە، تا عەقیدەی ئابوورییەكەی بگۆڕێت؟

كێ پێویستی بەوی ترە؟
جەنگیی ئابووریی نێوان روسیا و خۆرئاوا لەگەڵ كۆنترۆڵكردنی دورگەی كریما دەستیپێكرد، لە بەرامبەردا ڤلادیمێر پوتین سەرۆكی روسیا، لە رێی بونیاتنانی بەرگریی بەهێزی داراییەوە، هەوڵێكی زۆریدا تا ئابوورییەكەی بپارێزێت، بەڵام لەگەڵ دەستپێكی جەنگی روسیا - ئۆكرانیا، دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا مایەی دارایی بانك و پیاوانی كاری روسیا و بەرپرسە گەورەكان، بە پوتین و لاڤرۆڤی وەزیری دەرەوەی روسیاشەوە گەمارۆدا، دواتر هەریەك لە ئەمریكا و بەریتانیاش هاتنە پاڵی، تا كار گەیشتە ئەوەی پارەی دەرەوەی روسیا كۆبكرێتەوە و پڕۆژەی هێڵی غازی سروشتی نۆرد سترین 2 رابگیرێت، هەروەها سنوورێك بۆ توانای بەدەستهێنانی روسیا لە تەكنۆلۆجیا دابنێن، تا گەیشتە ئەوەی بیرۆكەی دابڕینی بانكە گەورەكانی روسیا لە تۆڕی «سوێفت» هاتەگۆڕێ، ئەم تۆڕە بانكەكان بۆ یەكلاكردنەوەی مامەڵە داراییەكان و پێدانی خێرا لە نێوان دەوڵەتان بە بازرگانیی نێودەوڵەتیشەوە بەشێوەیەكی ئاسان بەڕێوەدەبات، ئەمەش گەورەترین هەڕەشەی ئابووری بوو كە لە روسیا بكرێت، كۆمپانیا روسییەكان بەبێ ئەو تۆڕە ناتوانن مامەڵە بازرگانییەكانیان پاكتاو بكەن، لەگەڵ لێدوانەكانی پوتیندا، جارێكی تر بیرۆكەی فرۆشتنی نەوت بە غەیرە دۆلار هاتەگۆڕێ، كاتێك وتی: «هەناردەكردنی كاڵای روسیا بە دۆلار و یۆرۆ بۆ یەكێتیی ئەوروپا و ئەمریكا هیچ مانایەكی نییە»، مەبەست لەم قسەیەی پوتین ئەوەیە، هەر دەوڵەت و كۆمپانیایەك نەوت و غاز و كاڵای روسیای دەوێت، دەبێ بەهاكەی بە رۆبڵ بدات نەك دۆلار و یۆرۆ، چونكە كۆمپانیا روسییەكان رۆبڵیان دەوێت نەك دۆلار، مەبەستمان لە عەقیدەی ئابووری ئەمەیە، كێ پێویستی بەوی ترە، ئایا روسیا پێویستیی بە كاڵای ئەوروپایە یان ئەوروپا پێویستیی بە كاڵای روسیایە؟

رەنگە چین بتوانێ رێسای یارییەكە بگۆڕێت
ئەگەر روسیا پێویستی بە كاڵای ئەوروپا یان ئەمریكا زیاتر بێت لەوەی ئەوان هەیان بێت، ئەوا پلانەكەی پوتین بۆ گۆڕینی عەقیدەی ئابووریی سەركەوتوو نابێت، بەڵام ئەگەر بە پێچەوانە بوو، ئەوا ئەوروپا لە بری روسیا گەمارۆی خۆی دەدات، بەڵام واقیع زۆر لەو بە سادە باسكردنە گەورەترە، چونكە چارەسەری ئەو هاوكێشەیە نە بەدەست روسیایە و نە بەدەست ئەوروپایە بە تەنیا، بەڵكو بەدەست جیهانی سێیەمی بێلایەنە، ئەوەی زیاتر پێویستیی بەكاڵای روسیایە دەچێتە لای روسیا و ئەوەش زیاتر پێویستیی بە كاڵای ئەوروپایە دەچێتە پاڵ ئەوروپا، رەنگە چین بتوانێ رێسای یارییەكە بگۆڕێت، ئەگەر هاتوو بێتە ناو ئەو جەنگە ئابوورییەوە، ئەگەر هاتوو جیهان سیستمێكی ئابووریی تێكەڵ نەدۆزێتەوە، سیستمێك كە گرێبەست و مامەڵەكانی خۆرئاوا بە دۆلار و خۆرهەڵاتیش بە رۆبڵ و یوان ئەنجام بدات، ئەمەش میكانیزمی نرخاندن لە بازاڕەكانی جیهان تێكەڵ دەكات، ئەوكات هەر كاڵایەك دوو نرخی دەبێت، یان ئەوەتا لەم جەنگە ئابوورییەدا یەكێك لە لایەنەكان ئەوەی تر دەخات، یان ئەوەتا دۆلار بەهێزتر دەبێت، یان ئەوەتا سەردەمەكەی كۆتایی دێت.

جیهان لە بەردەم سیستمێكی نوێی ئابووریدا
رەنگە سیناریۆكان زۆر لەوە گەورەتر و مەترسیدارتربن، چونكە نەمانی دۆلار وەك یەكەیەكی پاكتاوكردنی بازرگانیی نێودەوڵەتی، واتە هەڵبەز و دابەزی بەردەوامی نرخ، چونكە هیچ دراوێك ناتوانێ تا ماوەیەك هاوسەنگیی بۆ بازاڕی نێودەوڵەتی دابین بكات، ئەگەر جیهان گەڕایەوە بۆ زێڕ، وێڕای ئەوەی زێر بەشی ئەو قەبارە گەورەیەی ئابووریی جیهان ناكات، ئەوا چەندین دەوڵەت لەبەرئەوەی بڕی یەدەكی زێڕیان كەمە، دووچاری قەیرانی گەورەی ئابووری دەبنەوە. 
دەشێ جیهان لە بەردەم سیستمێكی نوێی ئابووریدا بێت، كە لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە سەر دراوێكی نوێ یان سەبەتەیەك دراوی دەوڵەتە سەركەوتووەكان رێكبكەون، یان دەشێ دراوێكی دیجیتاڵی بەسەرپەرشتی دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتی بكرێتە بنچینە، بەڵام ئەوەی ئەوروپا و ئەمریكا بەرامبەر بە روسیا كردیان و لە سیستمی سوێفت كردیانە دەرەوە، جیهانی بەرەو ئاقارێكی تر برد، كە تێیدا گەڕانەوەی بۆ دواوە زۆر ئەستەمە.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان

بابەتە پەیوەندیدارەکان