ئاوڕدانەوەیەک لەو مێژووەی موجتەبای برزویی دەیشێوێنێ

عەبدولقادر شکاک

لە کۆتایی ساڵی 2022 دا کتێبێک بە ناوی (سمایل خانی سمکۆی شکاک سەرکردەی بزوتنەوەی کوردی رۆژهەڵاتی کوردستان) لە ئێران چاپ و بڵاوبووەوە و باس لە مێژووی زیاتر لە سەد ساڵ لەمەوبەری بەشێک لە کوردستان دەکات. 

ئەم کتێبە لە زمانی فارسیەوە وەڕگێڕاوە بۆ سەر زمانی کوردی و مامۆستا کەمال نووری مەعروف ئەرکی وەرگێڕان و پەراوێزی گرتۆتە ئەستۆ و دەزگای جەمیل رۆژبەیانی بە چاپی گەیاندووە، ناوەرۆکی کتێبەکە تێکڕا بۆ ژیان و کار و رۆژگاری سمکۆی شکاک تەرخان کراوە، کە هاوکات بوو لەگەڵ سەد ساڵی پێش ئێستا (1922) کە ئەستێرەی بەختی سمکۆ لە ئاسمانی کوردستاندا لە درەوشانەوەدا بووە. 

نامەوێت  بە  چــاوی  هاوسۆزی کــەی لە بــۆ سمکۆ و شــۆڕشــەکەموکورتییەکانی   کتێبەکە  راستکردنەوەی بدوێم بەڵکو بۆئــەو  مــێــژووە  شێوێنراوەیە  موجتەبای  برزویی  خۆی کەتــێــفــڕێــداوە جــا نــازانــم لە زایی کــەم  ئەزمونی  و  نەشارەنووسەرە یا بە مەبەست کاری لــەســەر  کـــردووە،  هەرکامیان ت  من  وەک  مێژووناسێک  و بێشارەزایەکی سەربوردەی ژیان و زن بە ئەرکی خەباتی سمکۆی مەسەرشانی خۆمی دەزانم وەڵامی ، بە پێویستی پێویستی بدەمەوەنازانم  لە  نووسینی  پێشەکی ستپێبکەم  کە کتێبەکەوە  دەمامۆستا  کەمال  پێشەکی  بۆ زاییەکی باشی نووسیوە و شارەهەیە لەو مێژووە، ئەمە جگە وەی  خۆشی  شکاکە،  بەڵکو لــەلــە  ســەرەتــای  نووسینەکەی باوە  بە  جۆرێک  دێتە موجتەندە  هەڵەی ناو  باسەکەوە  هێزەق و ناجۆری تێدایە بە هیچ وە، من زانایەک راست ناکرێنەدڵخۆشم ئەم جۆرە نووسینانە ی کوردی دا هیچ لە کتێبخانەجێگایەک  نــاگــرێ  و  ناچێتە گەڵ خانەی مێژووی کوردەوە لەئەوەشدا چەندە کەم بایەخ بێت ممان  بۆی  نەبێت. ناکرێ  وەڵا)14سەرەتا نووسەر لە لاپەڕە (وان روسیا دا باسی شــەڕی نێو ئێران دەکات و ئاماژەی بە  زاینی داوە، بەڵام 1888ساڵی ی ئەو باسە لەو بۆ راستکردنەوەساڵانەدا شەڕ لەنێوان ئەو دوو تەدا روینەداوە بەڵکو ساڵی وڵا مێژووی ئەو 1813 - 1804یە لە نێوانیاندا شەڕ و ناکۆکیەو بە پەیماننامەی (تورکمانجای) کــۆتــایــی پــێــهــات و ئــێــران یەکی  زۆری  لە  قەوقاز ناوچەو تورکمانستان لە دەستدا، بۆ ی ئەو ناوچانە فەتح وەرگرتنەوەعەلی شای ئێران خولێکی تر وە و ماوەی شەڕی دەستپێکردە1813 ساڵی تری خایاند (13) و بەرەنجام بە گرتنی 1826 -ن  روسەکانەوە تەورێز  لەلایەو  بە  پەیماننامەی  (گولستان) کــۆتــایــی بــەو شـــەڕە هــات و کی زۆر بەر ئێران کەوت، زیانێی لە هەمان ساڵدا ئەو مێژووە1888ئەو باسی دەکات ساڵی ئیسماعیل  خانی  شەکەفتی تێیدا رۆڵــی بینیوە دوورە لەراستیەوە  چونکە  ئیسماعیل خــانــی  شەکەفتی  کە بــە  ئیسماعیل  خانی  ،مەزنیش ناوزەند کراوەدەکاتە  باپیری  سمکۆی  لەلایەن 1816شکاک، ساڵی  لە کاتی عەسکەرخانی قاجارەوەچوونی بۆ گفتوگۆ و رێکەوتن ردانــەدا لــە  بۆسەیەکی  نــامــەشەهیدکرا.

دوای حەفتاو دوو ساڵ!

  بە واتــای ئەو مێژووەی ئەو  ســاڵ بــووە72باسی دەکـــات ئیسماعیل  خانی  شەکەفتی شــەهــیــدکــراوە و لــە ژیــانــدا شێکی نــەمــاوە،  نووسەر  لە  بەتری نووسینەکەیدا دێتە سەر  ساڵی باسی ئەرفەع الدولە کە  باڵوێزی  ئێران  بووە 1905لە تورکیا کە هاوکاتە لەگەڵشەهیدبوونی  جەعفەرئاغای شکاک و لە هەمان ساڵدا لە رکــراوە، کە بە تــەورێــز تــیــرۆمەبەستی گفتوگۆ و چارەسەری کانی  نێوانیان  سەردانی کێشەتـــەورێـــزی کـــــردووە و لە  بەر ســەرای دەوڵــەتــدا درانــەرێژنەی گولە و خۆی و دووان لەهاوڕێکانی   شەهیدبوون. ی ئەو باسی دەکات ئەو ساڵەهەڵەیە و راستیەکەی ئەوەیە رفەع  الدولە  کە  مەبەستی ئە )1938 - 1855(رەزا ئەرفەع زی ئێران بوو لە فەڕەنسا باڵوێنــەک لــە تــورکــیــا و هــاوڕێــی نزیکی شەریف پاشای خەندان وانە ) بووە بڕ1951 - 1865((بارودۆخی  سیاسیی  کوردستان  )1930  -  1905لە نێوان ساڵانی  هەروەها نووسەر 112لاپەڕە )دا  دەنووسێ 23  لاپــەڕە  (لە(دوای  مەرگی  جەعفەر  ئاغا تی  شکاک مــاوەیــەک  عەشیرەبێ سەرۆک مایەوە و محەمەد ئاغاش  لە  ژیــانــدا  نەمابوو) رەدا  دەبێت  بگەڕێینەوە  بۆ لێعفەر ئاغای  کە جە1905ساڵی تیا  شەهیدکرا،  محەمەدپاشا نەک (محەمەد ئاغا کە نووسەر ناوە) نامەی نارد بۆ وا ناوی هێگشت  سەرۆک  هۆزە  کوردەکان  وەستانەوە تا هاوکاری بکەن بۆدژی ئەو تاوانەی کە بەرامبەر عفەر ئاغای کوڕی کراوە بە جەو  بەڵێنی  درۆی  پــێــدراوە  و وەندگیر قورئانی پیرۆزیان بە نێگرتووە لە نێوانیاندا، ئەمەش وەک ئاینی ئیسلام بە تاوان کــرێ، بۆیە و گوناح ئەژمار دەزۆربــەی  هۆزەکان  پشتگیریان کرد و ماوەی سێ مانگ ئاگری  و تۆڵە سەندنەوە درێژەی شەڕریان هەبووە  و  کوشتارێکی  زۆلــە نــێــوانــدا هــەبــووە، بــەڵام دەرئەنجام کوردەکان شکستیان مەد پاشاش خۆی هێنا و محەرادەستی  عوسمانییەکان  کرد و  چووە  ئەستەمبوڵ  دانیشت، کیان پاشان  تورکەکان  بیانوویەدۆزییەوە کە گوایە لە کوشتنی مبوڵی رەزوان  ئەمین  ئەستەسەرۆکی شارەوانی ئەستەمبوڵ درخانییەکان دا  لــەگــەڵ  بەدەستیان هەبووە بۆیە دووریان خستە و ە ی (کریت) لە نزیک بۆ دورگــە دەرئەنجام 1909یۆنان تا ساڵی دا  گیانی لە  ژێــر  ئەشکەنجەسپارد  و  بەدرخانییەکانیشیان دوورخستەوە  بۆ  ناوچەکانی کی شــام . نــووســەر لــە بەشێنووسینەکەیدا دەڵێ سمکۆ لە ک و لایــەن روســەکــانــەوە چــەتفاقی جەنگی وەرگــرتــووە و زەوی و زاری ئاسورییەکانی داگیر وانەوە کردووە، بەڵام بە پێچەزۆربــەی ئــەو ئاسوریانەی لە کانی عوسمانییەکان رەشەکوژییە  دەربــازیــان 1915لــە  ساڵی بوو روویــان کردە ناوچەکانی بندەستی  عەشیرەتی  شکاک کەڵ بــوون لــەگــەڵ ئەو و تێئاسوریانەی  لەدێر  زەمانەوەنێشتەجێی  ئەوناوچانە  بوون کــە خـــاوەن گــونــد و زەوی و  ئاشتی زاری خۆیان بوون و بەو  دۆستانە  لەگەڵ  کوردەکان ەی دەژیان، بۆیە ئەو ئاسوریانلە باشوری رۆژهەڵاتی تورکیاوە هاتبوون لە هەوڵی دەرکردنی ەولاشەوە کوردەکاندا بوون و لچ  ئینگلیزەکان  و  چ  ئەمریکا و روسەکان هەبوو لە هەوڵی پڕچەککردن و یارمەتیدانیاندا بوون.

دەوڵەت بۆ ئاسورییەکان

 ئیشۆمالیک نووسەری ئاسوریەکان دەڵێ: (لە کۆبونەوەی (تەفلیس)دا  بڕیاریاندا  دەوڵەتێک  بۆ ئاسورییەکان دروست بکەن کە سنورەکەی لە دەریای سپیەوە دەستپێدەکات  لە  چیاکانی قافڵانکۆ کۆتایی دەهات). ئەمە خۆیان دەڵێن و نەیانشاردۆتەوە بەواتایەکی  تر  راستییەکەی ئەوەیە  ئەگەر  ئەو  دەوڵەتە دروست  بوایە  ئەوا  خاکێک نەدەما  بەناوی  کوردستان، ئیشۆمالیک  دەڵێ  (هەر  بۆ ئەو  مەبەستە  بەریتانیا  کۆنە ئەفسەری  هەواڵگری  خۆیان کاپتن گراسی یان ناردە ورمێ تا  سەرپەرشتی  ئەو  چەک  و جبەخانانە  بکات  کە  لەڕێی بەندەری شەرەفخانەوە دەهاتە ورمێ  بڕوانە  (سەدەیەک لە  تێکۆشانی  کوردی  ئێران و  بزوتنەوەی  سمایل  ئاغای شکاک، نووسینی کەمال نووری   چاپخانەی 155مەعروف  ل راز) هەر لەو کاتەشدا سوپای روسیا  لەو  ناوچانە  کشانەوە هەرچی  کەرەستەی  سەربازی خۆیان  بوو  رادەستی  ئاسوری و  ئەرمەنیەکانیان  کرد،  هەر ئەوەش  بوو  کە  مارشەمعون ) چەکدار رێک 26000توانی (بخات و تەنگ بە گوندنشینە کوردەکان هەڵچنێ، غوڵام خانی حیشمەت  لە  نووسینەکانیدا بەناوی (مویەهای شهری غریب یا گزارشی مستند از سال های اخر حادپەی  ارومیە لاپەڕە ) دەڵێ  لەو رۆژگارەدا 63 - 55خەڵکی ناوچەکە خۆیان ئامادە کردبوو  بۆ  ئاهەنگی  جەژنی نەورۆز بە هۆی ئەو کارەساتەی پێشتر  روویدابوو  لە  نێوان کوردەکان  و  ئاسورییەکاندا کۆمیتەی  ئاسورییەکان  لە  )12000) سەعاتدا (12ماوەی (چەکداریان رژاندە ناو ورمێ  و پەلاماری ناوشاریاندا و تەقەیان بە ناوماڵاندا کردوو.

 زۆر لە سەرچاوەکان ئاماژە بە کوشتنی دەهەزار تا دوانزەهەزار کەسیان کردووە، بەڵام بە بڕوای من ئەو ژمارەیە پێدەچێت وا نەبێت چونکە رۆژی یەکەم و دووەمی ئەو کارەساتە لە گوندی شکاکەکاندا 450 لە ژن و منداڵ و پیرە پیاو کوژراوە کە توانای هەڵهاتنیان نەبووە لە ناوکوژراوەکاندا (دوڕی خانم)ی دایکی سمکۆیە کە هەر قاچێکیان بە ئەسپێکەوە بەستەوە و کردیان بە دوو کەرتەوە. هەندێکیش لە شکاکەکان دەڵێن لەو هەرایەدا 1920 کەس لە خەڵکی شکاک کوژراوە جگە لە خەڵکانی هۆزەکانی تر، لە ناو کوژراوەکاندا چەندین کەسایەتی ناسراوی شاری تێدا بووە وەک (مەلا عەلی قولی و کوڕەکانی، میرزا مەحموود ئاغا و میرزا عەبدوڵڵا لەگەڵ ژنی میرزا مەحموود، کوڕەکانی میرزا عەلی و کوڕی میرزا موحسین و ئاغای میرزا سادق، میرزا ئیبراهیمی موجتەهید لە گەڕەکی قەرە ئاغاج، سەدر عولەما و حاجی میرزا ئەسفەر، حاجی میر بیوک لە گەڕەکی عەلی شەهید، ئاغا میر جەلال بەڕێوەبەری قوتابخانە، مەلا عەلی کە قوتابخانەی دینی هەبوو بەناوی (رەوزە خوان مەعروف) لە گەڕەکی سەرقەبران، میرزا ئەحمەدی جاڕچی شار و حاجی ئیسماعیل عیسالو لە گەڕەکی هەژاران، ئاغا میر نوروڵڵا گەورە پیاوی گەڕەکی ئاغداش، مەلا سەیفوڵڵا کە پیاوێکی ناسراو بوو ماڵیان لە مەیدانی کافرۆشان بوو). ئەمانە گەورە پیاوانی شاربوون هەموو قەتڵوعام کران خۆ ئاسورییەکان ئەو پەپوولە بێ زیانە نەبوون کە موجتەبای برزویی بۆیان دەپاڕێتەوە .

ئەمەش هەڵەیەکی ترە

لە لاپەڕە 88 کتێبەکەدا نووسەر ساڵی رزگارکردنی شاری مەهاباد لەلایەن هێزەکانی سمکۆوە بە ساڵی 1918 داناوە، بەڵام ئەو ساڵە هەڵەیە و راستیەکەی 1921/10/7 . هەروەها لە لاپەڕە 98 دا نووسەر لە زمانی رۆژنامەی ستارەی ئێرانییەوە دەڵێ (لە ژمارەی چوارشەممەی 16 ی زیلقەعدە ساڵی 1902 ئاماژە بە ئامادەکاری سمکۆ دەکات بۆ دامەزراندنی یەکێتی عەشایەر بە سەرۆکایەتی خۆی) ئەمەش هەڵەیەکی ترە چونکە سمکۆ ئەو دەمە زۆر لاو بووە و جەعفەر ئاغای براگەورەی و محەمەد پاشای باوکی و تەمەرخانی مامی لە ژیاندا مابوون، ئەگەر نووسەر مەبەستی یەکێتی عەشایەر ئەو فیدراکسیۆنە بێت کە بە فیدراکسیۆنی شکاک ناسراوە لە نێوان عەشیرەتی خەیلانی و سورچی و هەرکی و مامش و میراودەلی و شکاکدا، ئەوا مێژووی ئەو یەکگرتنە هاوبەشە کۆنە و تازە نیە و تا ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەو دۆستایەتی و هاودەنگیە بەردەوامی هەیە. نووسەر لە کۆتایی بابەتەکەیدا رای زۆر لە مێژونووسانی وەک کریس کۆچیرا و تەمەدون و ئەحمەدی کسرەوی و نیکتین و لازاریف و حەسەن ئەرفەع دێنێتە ناوباسەکە و بە زمانی ئەوانەوە دەدوێت، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە ئەم نووسەرە باسی هەر کام لەم نووسەرانە دەکات نە ئاماژە بە ناوی کتێبەکە ئەدا نە لاپەڕەکە، ئەی خوێنەر چۆن بزانێت ئەو نووسینانە راستن یان هەڵبەستراون؟ چونکە ئەو ناوانەی ئەو ناوی هێناون یەکی دەیان کتێبی مێژوییان هەیە خوێنەر چۆن سەرچاوەکە بدۆزێتەوە؟ بۆیە دەبێتە جێگای گومان و وەک نووسینێکی ئەکادیمی ناناسرێ و لەگەڵ ئەوەشدا خۆی هیچ رایەکی جێگیری نیە نازانین دۆستە یان ناحەز بە دۆزی کورد لەو بەشەی کوردستاندا، واش خوێندنەوەی بۆ دەکرێ رق سەرچاوەی باسەکانیەتی کە تێکەڵ بە بابەتەکانی کردووە، بۆیە بۆ وەڵامی ئەوەی ئایا سمکۆ بیری سەربەخۆیی هەبووە یا تاڵانچی و رێگر بووە؟

دوو شتی بە باشی بۆ روون ببێتەوە

بۆ وەڵامی ئەو هەموو ناهەقیەی بەرامبەر بە سمکۆ و بزوتنەوەکەی دەکرێت تەنها وەڵامی ئەو نووسینەی خواجە نووری دەخەمە روو کە دەڵێ: دوای ئەوەی لە ساڵی 1921 سێرپێرسی کۆکس مەندوبی سامی بەریتانیا لە بەغداوە چووە تاران و لەگەڵ ئێرانییەکاندا کەوتە گفتوگۆکردن و سەرۆک وەزیرانی ئێران (وپوق الدولە) پەیمانێکی لەگەڵ ئینگلیزەکان مۆر کرد ئاشکرا بوو کە دوای هاتنی زیائەدینی تەباتەبائی و کودەتاکەی مانگی شوباتی 1921 ئیتر مەسەلەی وڵات رەنگ و روویەکی تازەی بەخۆیەوە دی و دەوڵەتی ئێران و ئینگلیز لە یەک نزیک بوونەوە، سمکۆ لە مانگی حوزەیرانی 1921 دا بۆی دەرکەوت، چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ کاربەدەستێکی ئینگلیزدا لە شاری شنۆ و بە دوای ئەوە لەگەڵ سێرپێرسی کۆکس لە مانگی ئابی 1921 دا یەکتریان بینی و لەو چاوپێکەوتنەدا بە پێویستی زانی دوو شتی بە باشی بۆ روون ببێتەوە بۆ ئەوەی بزانێت 
یەکەم: ئایا کوردستان چی بەسەر دێت ؟ ئایا کێشەی کورد لە ساڵی 1914 دا کە لەبەرچاوی دەوڵەتانی تورک و سۆڤییەتدا بە کوێ دەگات ؟
دووەم:  سمکۆ دەیەوێت لەوەش بگات ئایا لەناوچوونی تەخت و تاجی پاشایەتی قاجار و هاتنی رەزاخان دەبێتە هۆی ئەوەی سودی کوردی تێدا بێت ؟ ئایا لەو بابەتەوە هیچ مەترسییەک لە ئارادا نییە؟ 
سێیەم: ئایا ئەگەر دەوڵەتێک کوردەکان لە ژێر باڵی خۆیدا رانەگرێ چۆن کورد بە تاقی تەنیا لە چنگی ئێران و تورک رزگاری دەبێت؟ 
ئەمە پێشنیازی سمکۆ بوو بۆ ئینگلیزەکان ترسێک نەبوو بۆ گیانی خۆی بەڵکو ترسێک بوو بۆ داهاتووی نەتەوەکەی و نیشتیمانەکەی دەنا سمکۆ لە گیانبازیدا زۆر لەوە ناسراوتر بووە تەنانەت هێندە جەنگاوەری لێهاتووی هەبوو رەزاخان بەدڵ لێی دەترسا (بڕوانە کتێبی بازیگران عصر گلائی . نووری خواجە، و دکتۆر جەمال نەبەز لاپەڕە 212-215 .)
‏لێرەدا نامەوێ خوێنەری ئازیز زیاتر سەرقاڵ بکەم بەم باسەوە ئەمە تەنها راستکردنەوەی هەندێک هەڵەیە و هیچی تر چونکە سمکۆ و شۆڕشەکەی چونەتە دڵی مێژووی کوردەوە.

سمکۆی شکاک