خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی سەرکردەی مێژوویی

سەرکردەی مێژوویی لە نێوان پێویستی بابەتی و توانای خودیدا

10:31 - 2023-04-10
ڕاپۆرت
290 جار خوێندراوەتەوە

ئومێد قەرەداخی


  پرسی رۆڵ و کاریگەری کەسایەتییەکان پرسێکی گرنگ و بە بایەخە  لە نێو لێکۆڵینەوە مێژووییەکان و تەنانەت زانستە کۆمەڵایەتییەکانیشدا، هەمیشە گفتوگۆیەکی جددی لە ئارادایە سەبارەت بەوەی کەسایەتییە مێژووییەکان چ رۆڵیکیان لە نێو رووداوەکاندا بینیوە، چ کاریگەرییەکیان لە نێو مێژوودا هەبووە، زیاتر لەوەش ئایا کێ سەرکردەی مێژووییە؟مەرجەکانی دروستبوونی سەرکردەی مێژوویی چین و چۆن دروست دەبن؟  ئایا ئەوە رووداوە مێژووییەکانن سەرکردەکان دروست دەکەن یان بە پێچەوانەوە سەرکردەکانن رووداوە مێژووییەکان دروست دەکەن.؟  ئەوانەی پێیان دەوتری سەرکردەی مێژوویی چییان بۆ گەلەکەیان کردووە و ئەوانەشی سەرکردەی ئاسایین تایبەتمەندیی و خاڵی جیاکەرەوەیان چییە؟ ئەمانە و زۆر پرسیاری تر جێگەی مشتومری جدی و گرنگن، لەم لایەنەوە کتێبی  سەرکردەی مێژوویی، کە لە نووسینی برای نووسەر و سیاسەتمەدار، بەرزان ئەحمەد کوردەیە لەمبارەیەوە دەدوێ و تیشکی خستۆتە سەر ئەم پرسە .

سەرکردەی مەزن جیاوازن
  بەرزان ئەحمەد کوردە دەڵێت:  سەرکردەی مەزن جیاوازن لە سەرۆکەکان و  ئەوانە خاوەنی ژیری، دەستپێشخەری  باوەڕبوون بە خود، بەرپرسیارێتی، وریایی و دووربینی و لێپرسراوێتین لەبەرامبەر کۆمەڵگە و مێژوودا  هەموو دەسەڵاتدارەکان ناتوانن ببنە سەرکردەی مەزن چونکە ناتوانن بەرگەی ئەو بارگرانییە بگرن، ئێمە پێمانوایە سەرکردەی مەزن بەهرەیەکی سروشتی نییە، هەرچەندە هەندێک سەرەداویشی دەچێتەوە سەر ئەوە یەکێک لەوانە غەریزەی  سەرکردایەتیان هەیە، ئەمەش ئیرادەیەکی سروشتیە بۆ دەستەبەرکردنی سەرکەوتن و مەزنێتی.
نووسەر لە دەستپێکی کتیبەکەیدا دەنووسێت: دروستبوونی کەسی مەزن بە رێکەوت نییە، بەڵکو پەیوەندی بە ئاستی پێشکەوتنی کۆمەڵگە و بارودۆخی سەردەمەکەی خۆیەوە هەیە، ئێمە ناڵێین هەموو داهێنان و پێشکەوتنەکان دەگەڕێنەوە بۆ سەرکردەی مێژوویی، بەڵکو باوەڕمان بەوە هەیە سەرکردە خاوەن ئیرادەیەکی بەهێزە و دەتوانێت رابەرایەتی و سەرپەرشتی کۆمەڵگەکەی بکات، ئەوە کەسانی  سیاسەتمەداری بلیمەت بوون توانیویانە ئایین و دەوڵەتی نەتەوەیی دروستبکەن.
  دواتر نووسەر  وردتر شڕۆڤەی ئەم پرسانە دەکات، بیروراکانی هەریەک  لە تۆماس کاریلا و  هربێرت سپێنسەر و ژمارەیەک دیکە لە بیرمەندانی جیهان لەمەڕ پرسی سەرکردەی مێژوویی و رۆڵی لە دروستکردنی  مێژوودا رووندەکاتەوە، روانگە و بۆچوونی هەریەکەیان شرۆڤە دەکات و کارایی خۆی بەسەریانەوە بونیاد دەنێت، لە ژێر رۆشنایی بۆچوونی بەشێک لە بیرمەندان و مێژوونوساندا شرۆڤەی زیاتری کەسانی سەرکردەی مێژووی دەکات و  لە روانگەی شیکاری پرسە مێژووییەکانەوە هەوڵدەدات بابەتەکە  وردتر شرۆڤە بکات.

سەرکردەی مێژوویی
کتێبی  سەرکردەی مێژوویی، لەسەر گەلێک پرسی گرنگی سەرکردەی مێژوویی دەدوێ، ژیان و کاری مێژوویی ژمارەیەکی بەرچاو لەو سەرکردانەی وەرگرتووە کە رۆڵی مێژوویی بەرچاویان هەبووە و  مێژوویان گۆڕیوە، لەم چوارچێوەیەدا هەر یەک لە :  ئەسکەندەری مەزن، هانیپاڵ، یۆلیۆس قەیسەر، پیترۆسی مەزن، ناپلیۆن پۆناپارت، ئەبراهام لینکۆڵن،  ڤلادیمێر لینین، مهاتما گاندی، ماو تسی تونگ، وەک کەسایەتی مێژوویی کاریگەر وەرگیراون و  کار و بەرهەمی ژیانیان خراوەتەڕوو.

ئەسکەندەری مەزن  
 یەکەم سەرکردەی مێژوو وەک نموونەیەکی بابەتی لە کتێبەکەدا کاری لەسەر کراوە بریتیە لە  ئەسکەندەری مەزن کە لە ماوەی نێوان -356 323 پێش زایین ژیاوە، بە 17 لاپەڕە لێکۆڵینەوە لە کار و دەسکەوتی مێژوویی ئەسکەندەری مەزن کراوە، لە سەرەتای لە دایکبوون و گەشەکردن و قۆناغی هەرزەکارییەوە تا دوا ساتەکانی تەمەنی، هەروەها  کار و سەرکەوتنە بێوێنەکانی کە بۆ رۆژگاری خۆی  گۆڕانگاری ئێجگار گەورە و بێ وێنەبوون.
  لەبارەی مەزنێتی ئەسکەندەرەوە دەڵێت:  مێژوونووسان لەسەر ئەوە کۆکن  کە ئەسکەندەر نازناوی مەزنی لێنراوە،  شایانی ئەوەیە،  ئەمەش بەهۆی ئەو سەرکەوتنە سەربازییە مەزن و بێ هاوتایانەی بەدەستی هێناون، هەرچەندە لە زۆر جەنگدا دوژمنانی بەرامبەری  لەرووی سەربازیی و چەک و تفاقەوە لە سوپاکەی ئەسکەندەر گەورەتر و مەزنتر بوون، بەڵام مەشقی سەربازی  باش و بە ئەمەکی سەربازەکانی و هزری تەکنیکی سەربازیی و لێزانی ئەسکەندەر هۆکاری سەرکەوتنەکانی بوون . بەمشێوەیە رۆڵی کەسایەتی مێژوویی ئەسکەندەر لە خوڵقاندنی رووداوە مێژووییە گەورەکاندا روون دەبێـتەوە .

هانیپاڵ
دواتر و لە چوارچێوەی زنجیرەی مێژووی رووداوەکاندا، باس لە کەسێتی  هانیپاڵ دەکرێت کە لە نێوان ساڵانی 247-182 زاینی ژیاوە،  کەسایەتی هانیپاڵ نموونەی یەکێکە لەو سەرکردە مێژووییە گەورانەی بە زەیرەکی و توانای  سەربازیی و لێوەشاوەیی خۆی توانیویەتی رۆڵی هەرەگەورە ببینیت لە گۆڕانکارییە گەورەکانی سەردەمی خۆیدا. 

یولیۆس قەیسەر
دواتریش لە بارەی  سەرکردەی مێژوویی ناسراو یولیۆس قەیسەرەوە لێکۆڵینەوە کراوە،  گرنگترین تایبەتمەندیی و کاریگەر قەیسەر بە تەنها لە سەرکەوتنە سەربازییەکانیدا نییە، بەڵکو لەوەدایە رۆڵێکی ئێجگار گەورەی بینی لە دروستکردنەوەی رۆما  لە بەرقەرارکردنی ئاشتی دوای سەپاندنی دەسەڵاتی خۆی بەسەر بەشێکی هەرە گەورەی جیهاندا، قەیسەر جەرمەنییەکانی شکستپێهێنا،  هەڵۆکانی رۆمی بردە سەر بەرزاییەکانی  قەوقاز و کلیدۆنیا، لە رۆماوە بۆ مەکدۆنیا و لەوێوە بۆ ئەفریقا و  رووباری نیل،  لە خۆر‌هەڵاتەوە بۆ تەنگەبەری بسفۆر و راین و ئەڵپی خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە،  دابونەریت و کەلتور و زمانی رۆمانی بە دنیادا بڵاوکردەوە،  گەورەترین یەکەی سەربازی لە دنیادا دروستکرد.

ناپلیۆن پۆناپارت
 دواتر کتێبەکە باس لە رۆڵی مێژوویی پترۆسی مەزن دەکات  لە دروستکردنی دەوڵەتی روسیادا، دواتر رۆڵی مێژوویی ناپلیۆن پۆناپارت، ئەم کەسایەتییە رۆڵێکی ئێجگار گەورەی هەبووە، لە هەمانکاتدا رۆڵە مێژووییەکەی سەرچاوەی مشتومڕی زۆرە، هەندێک پێیانوایە رووداوەکانی شۆڕشی فەرەنسا بووە کەسایەتی ناپلیۆنی دروستکردووە و توانیویەتی ئەو رۆڵە مەزنە ببنیت،  ئەگەر ناپلیۆنیش نەبوایە ئەوا رووداوەکان چەندین ناپلیۆنی دیکەی دروست دەکرد، هەندێکی دیکە پێیان وایە خودی کەسایەتی ناپلیۆنە توانیوتی رووداوەکان بەو ئاڕاستەیەدا بەرێ و یەکێک لە گەورەترین رووداوەکانی سەردەمی خۆی تۆمار بکات و ببێت بەو سەرکردە مەزنە،  هەرچۆنێک بێت  رووداوەکانی ئەو رۆژگارە کاریگەریی و گەورەیی  ناپلیۆنی پێوە دیارە و کەسایەتی مێژووی ئەو یەکلاکەرەوە بوو لە دروستکردنی رووداوەکاندا  ناپلیۆن زۆر دەستکەوتی گەورەی بۆ فەرەنسا بەدەستهێنا،  ئەو حاڵەتی بێسەروبەرییەی نەهێشت و پایەکانی دەوڵەتێکی مەزنی دامەزراند، ساڵی 1804 وەک  ئیمپراتۆر ناسێنرا و بە ئامادەبوونی پاپا تاجی ئیمراتوریەتی خرایە سەر،  ناپلیۆن سنووری خاکی فەرەنسای زۆر فراوانتر کرد،  رۆما و هامبۆرگ و بەرشەلۆنە و ئەمستەردامی کرد بە هەرێمی سەر بە فەرەنسا،   خۆی بە پاشای ئیتالیا لە قەڵەمدا و  فەرمانڕەوایی زۆربەی خاکی ئەوروپای کرد، سەرکەوتنەکان و مەزنی ناپلیۆن تەنها  سەرکەوتن و فروانخوازییە سەربازییەکانی نەبووە، بەڵکو توانای ئەو لە جێگیرکردنی پڕەنسیپی دامەزراوەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی و گەلێک لە یاساکان کە بە درێژایی دوو سەدە کاریگەری بەسەر جیهانەوە هەبووە،  تەنانەت  مێژوونووسی ئەمریکی رۆبێرت هوڵتمان  لەبارەی یاسای مەدەنی، کە  بە یاسای ناپلیۆنیش ناو دەبرێت  دەڵێت:  یەکێکە لەو بەڵگەنامانەی کە ئاڕاستەی دنیای گۆڕی. 
 لە کۆی گشتیدا ناپلیۆن یەکێکە لەو کەسانەی کە دەتوانرێت بە سەرکردەی مێژووی ناوببرێت، ئەم سەرکردەیە هەم لە رێگەی سەرکەوتنە سەربازییەکانییەوە، هەم لە رێگەی  کارەکانی لە بواری یاسا و دامەزراوەکان و زۆر بواری تر بە نەمری دەمینیتەوە.

لینکۆڵن
دواتر لە هەریەک لە سەرکردە مێژووییەکانی وەک  ئەبراهام لینکۆڵن و لینین وگاندی و  ماوتسی تۆنگ بەسەرکراونەتەوە و بە وردی لە بارەی کار و رۆڵە مێژووییەکەیانەوە لێکۆڵینەوە کراوە.
 لە مێژووی ئەمریکادا لینکۆڵن یەکێکە لە سەرکردە گەورە و مێژووییەکان، ئەو رۆڵی زۆر گەورەی هەبووە لە  گەشەپێدانی ئابووری ئەمریکا، بوژانەوەی کەرتی بانکی، راکێشانی هێڵی شەمەندۆفەری کیشوەربڕ، دەرکردنی یاسای هەڵوەشاندنەوەی کۆیلایەتی کە  لە ساڵی 1863 کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە،  ئەم بریارەی لینکۆڵین بنەمای بەهێزی نەهێشتنی کۆیلایەتی بوو.

لینین 
هەرچی کەسایەتی لینینە  وەک سەرکردەیەکی مێژوویی ناسراوە، زۆربەمان لەبارەی گرنگی کەسایەتی و پێگەی لینینەوە زۆرمان بیستوە، لینین دامەزرێنەری یەکێتیی  سۆڤیەت و رابەری مەزنی شۆڕشی ئۆکتۆبەر بوو،  گەورەیی لینین بە تەنها لەوە ناوەستێت  یەکەم دەوڵەتی سۆشیالیستی   دامەزراند و یەکەم شۆڕشی کرێکاری گەیاندە دەسەڵات، بەڵکو لەوەشدا خۆی دەبینێتەوە کە بیرمەندێکی گەورە بووە، هەمیشە لە رووی تیۆریزەکردن و گەشەپێدانی روانگەی فکرییەوە، هەمیشە لینین هاوشانی کارل مارکس وەک بیرمەندێکی گەورە و جیهانی دێتە بەرچاو، ئەمەش بەهۆی ئەو خوێندنەوە و روانگە فیکرییانەی بۆ گرنگترین  پرسەکانی  چینی کرێکار و دروستکردنی دەوڵەتی کرێکاری و مافی نەتەوەکان و ئازادییەکان هەیبووە، کە سەرەنجام چارەنووسی نەتەوەکانی گۆڕیی و رێرەوێکی نوێی بۆ مێژووی مرۆڤایەتی نەخشاند.
 رەوتی گەشەکردنی مێژوو،  گەلێک سەرکردەی گەورەی بەخۆوە بینیوە، کە ئەو سەرکردانە بەدڵنیاییەوە رۆڵی ئێجگار گەورەیان بینیوە لە گۆڕانکاری مێژووی مرۆڤایەتیدا، ئەو سەرکردانە مێژوویی بوونیان بەو دەستکەوتە گەورە سیاسی و سەربازی و شارستانییانەوە کە بۆ گەلەکەیان و بۆ مرۆڤایەتیان بەدیهێناوە.

بابەتە پەیوەندیدارەکان