جەوهەر و حەقیقەتی فەلسەفە

11:11 - 2023-04-12
کەلتور
535 جار خوێندراوەتەوە

دڵشاد کاوانی

سەرەتا
مێژووی بیرکردنەوەی مرۆڤ بیرۆکەی لەسەر دۆزینەوەی حەقیقەت و راستی یان ئاسانکردنی ژیان و ئەزموونە فیکرییەکان هەڵچنیوە، بۆ بیرمەندان، راستی گەردوون گرنگە، ئایدیاڵی بیرکردنەوە بریتییە لە گەڕان بەدوای جەوهەر و دۆزینەوەی راستی. بەهۆی گرنگی ژیان لە دەرەوەی دەستڕاگەیشتن و چارەنووسی مرۆڤ، کاریگەری بیرکردنەوە و بیرۆکەکانی لەسەر مرۆڤ دانا، نەوەک تەنیا لەسەر خودی بوون. کۆکردنەوەی ئەو بیرۆکانەش لە روانگەیەکی گشتییەوە ناوی لێنرا "فەلسەفەی مرۆڤ".
 قوتابخانەی سۆفیستیکا دووەم قوتابخانەی بیرکردنەوە 
لێرە باسی رۆڵی قوتابخانەی دووەمی بیرکردنەوەی فەلسەفیی سەردەمی سوکرات دەکەین، کە پێکهاتووە لەو کەسانەی کە لە زمانی یۆنانیدا بە "سۆفیست" ناسراون، قوتابخانەیەکی بیرکردنەوەیە کە بە ئەنترۆپۆسێنتریزمی پێش سوکراتی تایبەتمەندە. دیارترین تایبەتمەندی ئەم رەوتە ئەوەیە کە پێوەر بۆ لێکدانەوەی حەقیقەتی بوون تەنیا لەسەر بنەمای بڕیار و هەستی مرۆڤەکانە و مەحاڵە باس لە سروشتی راستەقینەی بوون بکرێت.
وشەی "سۆفیست" کە بە واتای "وەستا، لێهاتوو" دێت، سۆفیستی یۆنانییە و لە زمانی یۆنانیەوە بە وشەی "سۆفیستیکا، سۆفیزم، ساپساتا" هاتۆتە ناو زمانەکانی دیکەوە. سەرەڕای واتا ئەرێنییەکانی زاراوەی سۆفیست، بە تێپەڕبوونی کات، هەندێک لە بیرۆکەکانی سۆفیست سەرباری ئەوەی بەناوبانگ بوون، تۆمەتبارکراون بە کێشەی ریتۆریکی.
فیساگۆرس، سەرکردەی بزووتنەوەی سۆفیستەکان، یەکێک بوو لە بەناوبانگترین سۆفیستەکانی جیهانی یۆنانی، بۆ ئەو راستی رێژەیی و لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر و لە بارودۆخێکەوە بۆ دۆخێکی تر دەگۆڕێت. ئەگەر راشکاوانەتر باسی بکەین، بۆ نموونە لای ئەو، بوون یان نەبوونی سەرما لە رۆژێکی زستاندا پەیوەندییەکی نزیکی هەیە بەوەی کە ئایا مرۆڤ بە بەستەڵەک دەبێت یان نا، ئەگەر کەسێک ببێتە بەستەڵەک، دەتوانین باسی بوونی سەرما بکەین، ئەگەر بەستوویی و قەسڵینی مرۆڤ نەبێت، ناتوانین باسی بوونی سەرما بکەین. بە جۆرێک حەقیقەت لەسەر بنەمای مرۆڤ دامەزراوە، ئینکاری جەوهەری حەقیقەت دەکات، واتە ئەو بیرۆکەیەی کە حەقیقەت یەک حەقیقەتی هەیە، بە شێوازی تێگەیشتن لە تێکدانی هەموو شتێک، رێگە بۆ نیهیلیزم (نکۆڵیکردن) دەکاتەوە.
لای فیساگۆرس حەقیقەتی مرۆڤ پێوەری هەموو دروستکراوەکانە
"مرۆڤ پێوەری هەموو دروستکراوەکانە" بەناوبانگترین وتەی فیساگۆرسە و دەتوانرێت بڵێین فەلسەفەکەی بە شێوەیەکی سەرەکی لەسەر ئەم وتەیە دامەزراوە. وەک لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا، بیرۆکەی رێژەیی حەقیقەتی بەو بیرۆکەیە خستەڕوو کە راستی بوون لەگەڵ رێزگرتن لە مرۆڤدا دەگۆڕێت، ئەمەش بووە هۆی دەستپێکردنی رێژەگەرایی فەلسەفیی. پێشخستنی ئەو بیرۆکەیە بووە چەقی ئەو تیۆرییەی کە بابەتی فەلسەفە دەبێت تەنها مرۆڤ بێت، هەموو کێشە فەلسەفییەکان دەبێ لە دەوری مرۆڤدا بسووڕێنەوە.
بە پێی تیۆری رێژەیی کە فیساگۆرس پێشنیازی کردووە، ئایین و ئەخلاق و دادپەروەریی، یاسایەکی گەردوونی یان گەردوونی نییە؟. بە واتایەکی تر هەموو بوون لە بازنەی رێژەییدا دەجووڵێت و مەحاڵە باس لە بوونێکی راستەقینە بکرێت. بە جۆرێک ئەمە ئەوەمان بۆ دەردەخات کە راستی رێژەییە.
فیساگۆرس بە ئاماژەدان بە نیهیلیزم (نکۆڵیکردن، هیچ نەبوون) و ئەگنۆستیزم (تیۆری نەزانی)، ئەو بیرۆکەیەی پێشخست کە مەحاڵە بزانین خودا هەیە یان خودا چۆنە: "ئەگەر کەمێک زیاتر بژین، رەنگە هەندێک شت فێربین، بەڵام ژیان زۆر کورتە بۆ فێربوون." شتەکان بۆ ئێمە داماون. بۆیە ئێمە مافی ئەوەمان نییە هیچ شتێک لە بارەی خوداوە بڵێین و لەسەر ئەو شتانەی کە ناتوانین هیچ لەبارەیەوە بڵێین.
توانین بنەمای فەلسەفە و بیرکردنەوەیە، لای گۆرگیاس
گۆرگیاس، خوێندکاری ئیمپێدۆکلیس، کارەکتەری گوماناویتر بوو لە پرۆتاگۆراس. بۆ ئەو خودی بوون دۆخێکی جێی پرسیارە و وشە بەناوبانگەکانی مێژووی بیرکردنەوەش بریتین لە "هیچ شتێک بوونی نییە، مەحاڵ دەبوو بزانرێت ئەگەر هەبووایە و ئەگەری زانینیش هەبووایە، مەحاڵ دەبوو بتوانیت بە ئەوانی تر بیگەیەنێت". بۆیە ئەرکی رێژەیی پێدەدرێت.
 ئەمەش سێ بیرۆکەی سەرەکی له خۆگرتووه 
1)
چونکه پارادۆکسی بوون سروشتێکی وای هەیه که روونکردنەوەیەکی عەقڵانی نییه، بۆیه مەحاڵه باس له بوون بکرێت.
2) کە دەرەنجامەکانمان سەبارەت بە بوون نادروستن چونکە عەقڵ ناتوانێت بە شێوەیەکی دروست هەست بە بوونی جیهانی دەرەکی بکات و هەربۆیەش مەحاڵە بزانێت.
3) سەرچاوە و تێگەیشتن و تێنەگەیشتنی گوێگرە لە بوون بە هۆی بێتوانایی زمان لە دەربڕینی بوون بە شێوەیەکی دروست و کامڵ و نەتوانینی گەیاندن و لە ئەنجامدا نەزانین بەهۆی ناتەواوی زمانەوەیە. نموونەیەک لەم ئارگیومێنتە: تێگەیشتنی رەنگ هەوڵدەدات لە رێگەی وشەسازی و بیستنەوە مەحاڵبوونی تێگەیشتنی رەنگ بسەلمێنێت.
 بە بۆچوونی گۆرگیاس، بەو پێیەی مەحاڵە بزانین، بۆیە فەلسەفە نابێت ئامانجی زانستناسی (مەعریفە) بێت، بەڵکو دەبێت ئامانجی ژیانێکی بەرز و باش بێت. کاتێک ئەفلاتون لێی پرسی ئاخاوتن چییە؟ وتی: باڵاترین هونەر لەم ژیانەدا قسەکردنە و بابەتی قسەکردن تەنها وشەیە، باسی لەوە کرد کە راستی و درۆ و راست و هەڵە لە هونەری قسەکردندا گرنگ نین. ئەفلاتون رەخنە لە قسەکانی دەگرێت و دەڵێت: "رەوایەتیدان بە درۆ". لە راستیدا گۆرگیاس مەبەستی ئەوە نییە کە فەلسەفە مەعریفە دروست دەکات، بەڵکو شتێکە کە درک بە ئامانجەکانی مرۆڤ بکات و خزمەت بە ئامانجەکانی 
مرۆڤ بکات.
با لە روانگەی جەوهەری فەلسەفەوە سەیری ئەو شتانە بکەین کە گۆرگیاس لە سەرەوە وتی: لە راستیدا تاکە ئایدیالی فەلسەفە دۆزینەوەی حەقیقەت و راستییە و لەسەر بنەمای راستی دامەزراوە. سروشتی حەقیقەتگەری فەلسەفە لە پشتبەستنی بە لۆژیکەوە سەرچاوە دەگرێت وەک بڕبڕەی پشتییەتی، کە تاکە ئامڕازێکە کە عەقڵی مرۆڤ لە کەوتنە هەڵەدا دەپارێزێت. هەروەها لۆژیک هاوشێوەی تەرازووە. بەو پێیەی بۆچوون هیچ ئایین و نەتەوە و رەگەزێکی نییە، تەنیا بە پشتبەستن بە لۆژیکەکەی مرۆڤ دەتوانێت خۆی لە چەقاندنی لە بەرامبەر وەهم و ساختەکارییە جۆراوجۆرەکانی بیروڕا بەدوور بگرێت. هەروەها توانای وەستانەوە لەسەر حەقیقەت لە لۆژیک و عەقڵەوە سەرچاوە دەگرێت.
کاتێک پرسیار لە ئەرستۆ کرا کە فەلسەفە چییە؟ بە کورتی دەڵێت: زانستی هۆکار و کۆتاییەکانە. ئەرستۆ بەم جۆرە وەڵامی دایەوە، ئەفلاتون لە لێکدانەوەیەکدا دەڵێت: فەلسەفە ئامادەیە بۆ مردن.  لە راونگەی ئایدیالی دەستبەجێ و لە لێکدانەوەیەکی دیکەدا، لە راونگەی ئایدیالی درێژخایەنەوە، فەلسەفە هەوڵی مرۆڤە بۆ بوون، تا ئەو جێگەیەی کە پێی دەکرێت وەک خودا بێت. 
بەگوێرەی لێکدانەوە فەلسەفییەکانی فەیلەسوفە یۆنانیەکان، زانینی هۆکار و ئامانجی بوون، هەروەها دۆزینەوەی حەقیقەت و گەیشتن بە حەقیقەت و گەیشتن بە حیکمەت، هۆکارە سەرەکییەکانی بنیاتنانی فەلسەفەن. لە راونگەیەکی ترەوە، پاککردنەوەی رۆحە لە دونیای ناتەواوەوە بۆ جیهانی سەرەوەی کامڵ و خۆئامادەکردنی بۆ مردن، واتە ژیانی دوای مردن، یان قیامەت بە زاراوەی ئایینی ئیسلامی.
 جەوهەری حەقیقەت لای کیندیی و ئیبین سینا لە قوتابخانەی ئیسلامی 
کیندی کە بە یەکەم فەیلەسوفی ئیسلامی ناسراوە، لە وتاری "لەسەر فەلسەفەی یەکەم"دا فەلسەفەی بە "هەوڵدان بۆ زانینی راستی بوون تا ئەو شوێنەی پەیوەندی بە توانای مرۆڤەوە هەیە" پێناسە کردووە و روونی دەکاتەوە. لە پێناسەیەکی دیکەدا دەڵێت: فەلسەفە خۆناسینی مرۆڤە. سەرنجەکانی کیندی بە توندی رەنگدانەوەی پەیوەندی نێوان زانستناسی و حەقیقەتن، هەروەها ئەوە نیشان دەدەن کە ئایدیاڵی فەلسەفە دۆزینەوەی راستی و زانینی راستە. ئیبن سینا کە بە پاشای فەیلەسوفە ئیسلامییەکان ناسراوە، فەلسەفە بەم شێوەیە پێناسە دەکات: مرۆڤ بە زانینی راستی شتەکان دەگاتە کامڵبوون.
 بە پێچەوانەی فەلسەفەوە، حەقیقەتی رەها یان زاراوەیەکی تر بۆ حەقیقەتی رەها یان حەقیقەتی ئەبەدی بوونی نییە و مەحاڵە بە تەواوی حەقیقەت بناسین، کە مامەڵە لەگەڵ حەقیقەتی رێژەیی یان زاراوەیەکی تر بۆ حەقیقەتی بابەتیی دەکات. لای ئەوان راستی رێژەیی و چاکەی بوارێک گوزارشت لە چاکە ناکات لە بوارێکی تردا و کردارێک کە بۆ تاکێک ئەخلاقی بێت ناتوانێت بۆ تاکێکی تر ئەخلاقی بێت، ئینکاری راستی یان جەوهەری شتگەلێکی وەک ئەخلاق، جوانی، و چاکە، پێوەرەکانی ئەخلاق و چاکە لە حەقیقەت جیا دەکاتەوە، بانگەشەی ئەوە دەکات کە "فەلسەفەی مرۆڤ"ی مرۆڤ سەنتەری بنیات ناوە کە لەسەر بنەمای زەمینەسازی مرۆڤ لە ناوەنددا دامەزراوە. بەڵام فەلسەفە لە بەرامبەردا لە روونکردنەوەی جەوهەری شتەکاندا، مرۆڤ یان بەرژەوەندی مرۆڤ ناپێوێت، بەڵکو حەقیقەتی ئەبەدی یان حەقیقەتی رەها دەپێوێت. بە واتایەکی تر لە کاتێکدا پێوەرەکانی فەلسەفە بۆ حەقیقەت و مەعریفە لەسەر بەرژەوەندی مرۆڤ دامەزراون، پێوەرەکانی مەعریفە و مەعریفەی فەلسەفە لەسەر بنەمای حەقیقەتی ئەبەدی یان حەقیقەتی رەهایە.

ئەگەر بتوانین باسی ئەخلاقی گەردوونی بۆ فەلسەفە بکەین، مەحاڵە باسی ئەخلاقی گشتگیر بۆ فەلسەفە بکەین، چونکە ئامڕازێکی تری گرنگی زانست بۆ پێوانەوەکردنی بوونەوەکان بریتییە لە تیۆری رەێژەیی کە پەیوەندییەکی نزیکی بە بنەمای گۆڕانکاری لە فیزیادا هەیە و بۆ ئەگەری بوونەوەکان بۆ ئەنجامدانی گۆڕانکاری لە پێوەندی لەگەڵ مرۆڤ و ژیانیدا بەکاردێت. بە واتایەکی تر لە بەرژەوەندی مرۆڤایەتیدا رۆڵی هەیە.
  فەلسەفەی حەقیقەت لە قوتابخانەی ماتریالیزمی دا
ماتریالیزمی دیالکتیکی، رەوتێک کە مارکس و ئەنجلس دەستیانپێکردووە، بە ئیدیعاکردنی راستی بابەتیی، راستی ئەبەدی، واتە میتافیزیک رەتدەکاتەوە. ئەگەر راشکاوانەتر بڵێین، هەوڵدەدات گەردوونی میتافیزیکی پووچەڵ بکاتەوە . لە جیهانی یۆنانیدا، لە دیمۆکریتۆسەوە دەست پێدەکات، "رۆح لە ماددە پێکهاتووە". روانگە، واتە قوتابخانەی فیکری ماتریالیست-ماتریالیستی ئەمڕۆش لەگەڵ قوتابخانەی فیکری ماتریالیستی بە رێبەرایەتی مارکس و ئەنجلس بەردەوامە، ئەو بیرۆکەیە ئەوە رەتدەکاتەوە کە راستییەکی جێگیر لە حەقیقەتی گەردوونی و ئەخلاقی گەردوونی و دادپەروەری گەردوونیدا هەیە، بانگەشەی ئەوە دەکات کە مرۆڤایەتی پێوەرەکەی راستی و دادپەروەریی و ئەخلاقە. بەڵام مرۆڤ شوێن حەقیقەت دەکەوێت، حەقیقەتیش شوێن مرۆڤ ناکەوێت.
 دەرەنجام
لە کۆتاییدا ئەگەر لە ژێر رۆشنایی عەقڵ و لۆژیکدا سەیری ئەم کێشەیە بکەین، بۆمان دەردەکەوێت کە حەقیقەت جەوهەری خۆی هەیە. زەوتکردنی جەوهەری حەقیقەت یان حەقیقەت لە خۆی و نکۆڵیکردنی بوونی خۆی بە جێبەجێکردنی تیۆری رێژەیی بۆ حەقیقەت یان حەقیقەت و نکۆڵیکردن لە سروشتی رەسەنی بوون و بە ناسروشتی کردنی، هاوتایە لەگەڵ نکوڵیکردن لە سروشت لە راونگەیەکەوە. وەک ئەوە وایە پیاوێک حەقیقەتی پیاوسالاری بخاتە ناو رێژەییەوە و بانگەشەی ئەوە بکات کە ژنسالاریش بوونی هەیە، یان مەحاڵە بە هیچ شێوەیەکی راستەقینە باس لە پیاوسالاری بکرێت. وەک گۆرگیاس، دەڵێت: کە حەقیقەت بوونی نییە. ئەگەر هەبێت، ناتوانین بیزانین، یان ئەگەر بیزانین، ناتوانین روونی بکەینەوە. بە مانایەک گومانی لە بوونی بوون هەبوو، تیۆری رێژەیی راکێشا بۆ ناو ئۆنتۆلۆژیا و چووە ناو ئینکاری بوون. دوای ئەم کێشەیە، کێشەی بوونی خودا بەدوای خۆیدا دێنێت، هەروەها تیۆری رێژەیی سەبارەت بە بوون و یەکگرتوویی خودایان بەکارهێنا بۆ راکێشانی کێشەی ئەگەری یەکگرتوویی و فرەیی. 
لەم راونگەیەوە تیۆری رێژەیی رۆڵێکی تایبەتی هەیە لە ئەنترۆپۆسێنتریزمی ئەوان و لە فەلسەفەی سەرەکی خۆیاندا. تیۆری رێژەیی بنەمایەکی بنەڕەتییە لە فیزیادا و ئەوەش دەرەنجامی ماددە و گۆڕانکارییەکانی، یان بەهای رێژەیی، کە لە بوونە فیزیاییەکاندا هەیە. بەو پێیەی بوونە میتافیزیکییەکان لە ماددەی بنەڕەتی پێکهاتوون، جێگیرن، ناگۆڕدرێن و لەبەرئەوەی راستییەکانیان بۆ هەمیشە راستن، راستییە ئەبەدییەکانی سروشتی "راستی راستییە نەگۆڕەکان"یان هەیە. لەم راونگەیەوە، چونکە لە راونگەی لۆژیک و عەقڵەوە ناتەبایی هەیە، هەروەها لە راونگەی واقیع و راستییەوە، بناغەی فیزیکی بە میتافیزیکەوە ببەسترێتەوە، بناغەی میتافیزیکیش بە فیزیا، ناوەکە لە تیۆری رێژەیی لەگەڵ میتافیزیک و ئەخلاق و بەهاکانە، واتا سابساتا یان سۆفستایی بەبازاڕکردنی رێژەگەرایی بە ناوی فەلسەفەوە لایەنگری گوومانەوەکان نییە، بەڵکو پشتگیریکردنیشە لە حەقیقەت بەرامبەر بە درۆ، راست بەرامبەر بە هەڵە. 

 سەرچاوەکان
1 -رساله سوفسطایی افلاطون جلدی٢ نویسنده: افلاطون. مترجم: علیرضا ساعتی. نشر: پرسش. ١٣٥٦.
2 -کتاب هنر همیشه بر حق بودن. نویسنده : آرتور شوپنهاور. مترجم : عرفان ثابتی.. نشر: نگار ١٣٧٨.
3 -نام کتاب:خرید کتاب دیالکتیک طبیعت اثر فردریش انگلس از نشر شفیعی. ناشر:شفیعی. نویسنده:انگلس. مترجم:فرامرز نسیمی٢٠٢٠.
4 -کتاب. كارل ماركس أو فكر العالم. مولف: جاك اتالي. ترجمة من الفرنسية: محمد صبح. الناشر: دار كنعان للدراسات و النشر. سنة 2018م.
5 -كتاب رسائل الكندي الفلسفية. مولف: كندي. قسم الفلسفة المعاصرة. الناشر: دار الفكر العربي. لسنة 2017.

.6 A History of Greek Philosophy, Volume 3: The Fifth Century Enlightenment, Part 1: The Sophists W.K.C. Guthrie

بابەتە پەیوەندیدارەکان