ئا. مه‌عروف مه‌جید*
گۆڕانی كه‌شوهه‌وا و كه‌می ئاو مه‌ترسییه‌كانی په‌یوه‌ست به ئاو (وه‌ك لافاو و وشكه‌ساڵی) زیاتر ده‌كات، چونكه به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌كانی گه‌رما شێوازی بارانبارین و ته‌واوی سووڕی ئاو تێكده‌دات.
ئاو و گۆڕانی كه‌شوهه‌واپه‌یوه‌ندییه‌كی نزیكیان هه‌یه، گۆڕانی كه‌شوهه‌وا به شێوازی ئاڵۆز كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئاو لە جیهاندا هه‌یه. له شێوازی پێشبینینه‌كراوی بارانبارینه‌وه تا بچووكبوونه‌وه‌ی سه‌هۆڵبه‌ندان، به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی ده‌ریا، لافاو و وشكه‌ساڵی، زۆربه‌ی كاریگه‌رییه‌كانی گۆڕانی كه‌شوهه‌وا له ئاوه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن (ئاوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان).
گۆڕانی كه‌شوهه‌وا، كه‌می ئاو و مه‌ترسییه‌كانی په‌یوه‌ست به ئاو (وه‌ك لافاو و وشكه‌ساڵی) توندتر ده‌كات، چونكه به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌كانی گه‌رما شێوازی بارانبارین و ته‌واوی خولی ئاو تێكده‌دات،(یونیسێف)
له خواره‌وه راستی زیاتر ده‌رباره‌ی كه‌شوهه‌وا و ئاو وه‌ربگره.
به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی ده‌ریاكان مه‌ترسی ئاوی ژێر زه‌وی زیاد دەكات، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی به‌رده‌ستبوونی ئاوی شیرین بۆ مرۆڤ
كه‌می ئاو
ئه‌مڕۆ نزیكه‌ی دوو ملیار كه‌س له سه‌رانسه‌ری جیهاندا ده‌ستیان به ئاوی خواردنه‌وه‌ی پاك ناگات و نزیكه‌ی نیوه‌ی دانیشتوانی جیهان لانیكه‌م بۆ به‌شێك له ساڵه‌كه تووشی كه‌م ئاوی ده‌بن (پانێڵی نێوان حكومه‌ته‌كان بۆ گۆڕانی كه‌شوهه‌وا).
پێشبینی ده‌كرێت ئه‌م ژمارانه زیاد بكه‌ن و دۆخه‌كه به‌هۆی گۆڕانی كه‌شوهه‌وا و زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان (WMO) خراپتر ببێت.
ئاوی شیرینی به‌كارهێنراو و به‌رده‌ست ته‌نها له‌سه‌دا 5.%ی ئاوی سه‌ر زه‌وی پێكده‌هێنێت – و گۆڕانی كه‌شوهه‌وا كاریگه‌ریی جددی له‌سه‌ر ئه‌م دابینكردنه هه‌یه، له ماوه‌ی 20 ساڵی رابردوودا، كۆگاكانی ئاوی زه‌وی – له‌وانه‌ش شێی خاك، به‌فر و سه‌هۆڵ – به رێژه‌ی 1 سم له ساڵێكدا كه‌میكردووه، كه كاریگه‌رییه گه‌وره‌كانی له‌سه‌ر ئاسایشی ئاو (WMO) هه‌یه.
پێشبینی ده‌كرێت له ماوه‌ی یه‌ك سه‌ده‌دا ئاوی هه‌ڵگیراو له سه‌هۆڵبه‌ندان و رووپۆشی به‌فردا زیاد بكات، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی به‌رده‌ستبوونی ئاو له قۆناغه گه‌رم و وشكه‌كاندا له‌و ناوچانه‌ی كه دابینكردنه‌كانیان له رێگه‌ی ئاوی تواوه‌ی زنجیره چیا گه‌وره‌كانه‌وه دابینده‌كرێت، كه زیاتر له یه‌ك له‌سه‌ر شه‌شی دانیشتوانی جیهان له ئێستادا ده‌ژی (پانێڵی نێوان حكومه‌ته‌كان سه‌باره‌ت به گۆڕانی كه‌شوهه‌وا).
پێشبینی ده‌كرێت به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی ده‌ریاكان مه‌ترسی ئاوی ژێر زه‌وی زیاد بكات، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی به‌رده‌ستبوونی ئاوی شیرین بۆ مرۆڤ و ئیكۆسیسته‌مه‌كان له ناوچه كه‌نارییه‌كان(IPCC).
سنوورداركردنی گه‌رمبوونی جیهان بۆ 5.1پله‌ی سه‌دی به به‌راورد به 2 پله‌ی سه‌دی نزیكه‌ی نیوه‌ی رێژه‌ی دانیشتوانی جیهان كه‌مده‌كاته‌وه كه پێشبینی ده‌كرێت كه‌مئاو بن، هه‌رچه‌نده گۆڕانكارییه‌كی به‌رچاو له نێوان ناوچه‌كاندا هه‌یه.
هه‌روه‌ها كوالێتی ئاو كاریگه‌ریی گۆڕانی كه‌شوهه‌وای له‌سه‌ره، چونكه به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمی ئاو و فرێكوێنسیی لافاو و وشكه‌ساڵی پێشبینی ده‌كرێت زۆر جۆری پیسبوونی ئاو خراپتر بكات له نیشتووه‌كانه‌وه تا مادده قڕكه‌ره‌كان (پانێڵی نێوده‌وڵه‌تی بۆ گۆڕانی كه‌شوهه‌وا).
گۆڕانی كه‌شوهه‌وا و زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان و زیادبوونی كه‌می ئاو فشار ده‌خاته سه‌ر دابینكردنی خۆراك (IPCC) چونكه زۆربه‌ی ئاوی شیرین كه به‌كارده‌هێنرێت، نزیكه‌ی 70 % به تێكڕا، له كشتوكاڵدا به‌كارده‌هێنرێت (به‌رهه‌مهێنانی خۆراكی رۆژانه بۆ هه‌ر كه‌سێك پێویستی به نێوان 2000 بۆ 5000 لیتر ئاو هه‌یه (FAO).
مه‌ترسییه‌كانی په‌یوه‌ست به ئاو
گۆڕانی كه‌شوهه‌وا وایكردووه رووداوه تونده‌كانی كه‌شوهه‌وا وه‌ك لافاو و وشكه‌ساڵی زیاتر و توندتر بن (IPCC).
به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمی جیهان ئه‌و شێیه زیاد ده‌كات كه به‌رگه‌هه‌وا ده‌توانێت هه‌ڵیبگرێت، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی زریان و بارانبارینی زۆر، هه‌روه‌ها وشكه‌ساڵی تووندتر له‌گه‌ڵ هه‌ڵمبوونی ئاوی زیاتر له زه‌وی و گۆڕانی شێوازی كه‌شوهه‌وای جیهانی (بانكی جیهانی).
پێشبینی ده‌كرێت مه‌ترسییه‌كانی وشكه‌ساڵی و لافاو و زیانه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌وانه‌وه له‌گه‌ڵ هه‌ر پله‌یه‌كی گه‌رمبوونی جیهان زیاد بكات (پانێڵی نێوده‌وڵه‌تی بۆ گۆڕانی كه‌شوهه‌وا).
پێده‌چێت زۆربوونی رووداوه‌كانی بارانبارینی زۆر له زۆربه‌ی ناوچه‌كان له 21 %دا زیاد بكات، له‌گه‌ڵ لافاوێكی زیاتر، له هه‌مان كاتدا پێشبینی ده‌كرێت رێژه‌ی ئه‌و زه‌ویانه‌ی كه به‌ره‌وڕووی وشكه‌ساڵی تووند ده‌بنه‌وه له هه‌مان كاتدا زیاد بكات (IPCC).
كاره‌ساته‌كانی په‌یوه‌ست به ئاو له پێشه‌نگی لیستی كاره‌ساته‌كانی 50 ساڵی رابردوودا بوون و
70 %ی سه‌رجه‌م مردنه‌كانی په‌یوه‌ست به كاره‌ساتی سروشتی پێكده‌هێنن (بانكی جیهانی).
له ساڵی 2000ه‌وه كاره‌ساته‌كانی په‌یوه‌ست به لافاوه‌وه به به‌راورد به دوو ده‌یه‌ی پێشوو به رێژه‌ی 134 % زیادیان كردووه. زۆربه‌ی مردن و زیانه‌كانی ئابووری په‌یوه‌ست به لافاوه‌وه له ئاسیا تۆماركراون (WMO) هه‌روه‌ها ژماره و ماوه‌ی وشكه‌ساڵی له هه‌مان ماوه‌ی ساڵدا به رێژه‌ی 29 % زیادی كردووه. زۆربه‌ی مردنه‌كانی په‌یوه‌ست به وشكه‌ساڵی له ئه‌فریقا (WMO) روویانداوه.
گیراوه‌ی ئاو
به‌ڕێوه‌بردنی شێوازی ئاوی ته‌ندروست و باشتركردنی به‌ڕێوه‌بردنی ئاو ده‌توانێت ده‌ردانی گازی گه‌رمخانه‌یی كه‌م بكاته‌وه.
سیستمی ئاگاداركردنه‌وه‌ی پێشوه‌خته بۆ لافاو، وشكه‌ساڵی و مه‌ترسییه‌كانی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به ئاوه‌وه زیاتر له 10 هێنده گه‌ڕانه‌وه‌ی وه‌به‌رهێنان ده‌دات و ده‌توانێت مه‌ترسییه‌كانی كاره‌سات به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو كه‌م بكاته‌وه: ئاگاداركردنه‌وه 24 سه‌عات پێش زریانێكی داهاتوو ده‌توانێت زیانه‌كانی ده‌رئه‌نجامی به ڕێژه‌ی 30 % كه‌م بكاته‌وه (WMO).
سیسته‌می دابینكردنی ئاو و پاكوخاوێنی له كه‌شوهه‌وادا ده‌توانێت ساڵانه ژیانی زیاتر له 360 هه‌زار كۆرپه رزگار بكات (ڕاپۆرتی نوێی ئابووری كه‌شوهه‌وا).
كشتوكاڵی زیره‌كی كه‌شوهه‌وا به ئاودێری دڵۆپ دڵۆپ و ئامرازه‌كانی تری به‌كارهێنانی ئاو به شێوه‌یه‌كی كاراتر ده‌توانێت یارمه‌تیده‌ر بێت له كه‌مكردنه‌وه‌ی خواست له‌سه‌ر دابینكردنی ئاوی شیرین (UNEP) .
سه‌رۆكی رێكخراوی ئاینده بۆ پاراستنی ژینگه
