عەبدولڕەحمان پاشای بابان لەبەسەركردنەوەی هەرێمی بیتوێندا

رەسوڵ بۆسكێنی



ئەو كەسانەی ئاگادار و وردەكارن و مێژوویان نووسیوەتەوە، دانە مرواری وشەی پڕ گەشەی كوردەوارییان هۆنیوەتەوە، سینگ و بەرۆكی پاڵەوان نامەی ماڵە بابانی مەرد و رەندی نەتەوەی كوردیان رازاندۆتەوە، كە لێی دەڕوانین زۆرباش دەزانین، ئەو بنەماڵەیە لە كوردستاندا لەچاو هەموو كەس بەهۆزی غەوغا و بەهێز و توانا و دەسەڵاتداری بەناو و دەنگ بوون و كەسی هاوچەرخیان هاوسەنگیان نەبووە.

مێژووی نوێی سلێمانی 
میرنشینی بابان پتر لە 200 ساڵ مایەوە و رۆلێكی ئاشكرای هەبوو، هەندێ جار بەتایبەتی كە دەسەڵات و توانایان پەرەی دەسەند، شەڕوشۆڕیان لەگەڵ وڵاتی فارس و مەمالیكەكانی ژێردەستی عوسمانییەكان دەكرد، هەندێك جار ئەو شەڕانە گەرم دەبوون و تەشەنەیان دەسەند و مەسەلەی كوردیان دەبزواند و دەخستەبەر دەم و زمانان.
خولی دووەمی میرنشینی بابان لە بڕانەوەی چەرخی 11 ی كۆچیدا كە (فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە) بناغەی فەرمانڕەوایی لەو مەڵبەندە دامەزراندۆتەوە و سلێمان بەبەی كوڕی بەرفراوانتری كردۆتەوە، هەتا ساڵی 1699 حوكمداری بووە و بانگ كراوەتە ئاستانە و كراوەتە پاشا و كەركوكی پێ سپێراوە، دەكرێ بڵێین مێژووی نوێی سلێمانی بە سەرهەڵدانی باباسلێمان لە نیوەی دووەمی سەدەی 17ەوە دەستپێدەكات، باباسلێمان دامەزرێنەری دوا دەسەڵاتدارێتی میرنشینی بابان بووە، كە لەو هەرێمەدا حوكمڕانیان كردووە. بە هەوڵ و تەقەلاكانی سلێمان پاشا دەیویست بگاتە دامودەزگایەكی كوردی سەربەخۆ، تا گەیشتە رادەیەكی وا دەوڵەتی عوسمانی سڵی لێ دەكردەوە و دەترسا بەتەنیا پەلاماری بدا، لەبەرئەوە لەگەڵ ئێران، یەك لەدوای یەك پەلاماریان دەدا، تا ساڵی 1699 بەسەریدا زاڵ بوون، دواتر میرایەتی بە برایم پاشا گەیشتووە و بۆتە سەردار و لەساڵی 1784دا حكومەتی بەدەستەوە گرت و  شاری سلێمانی بنیاتناوە و پایتەختی لە قەڵاچوالانەوە گواستۆتەوە بۆ سلێمانی.

سنووری دەسەڵاتی بابانەكان 
لەساڵی 1784دا سنووری قەڵەمڕەویی بابانەكان لەپانترین شكڵی خۆیدا بریتی بوو لە كۆیە و بانە لە باكوور، كفری  و قەرەتەپە لەباشوور، هێندێكجاریش دەوترا بەلای باشووردا، مەندەلی و  بەدرەشی گرتۆتەوە.
لە سەردەمی عەبدولڕەحمان پاشای بەناوبانگی میرنشینی باباندا بەردەوام لەهەوڵی سەربەخۆییدا بوو، توانی دەوڵەتی عوسمانی بێنێتە لەرزین و لەدەورەی ئەمدا میرنشینی بابان گەیشتە ئەوپەڕی بەهێزی و سەربەخۆیی تەواو، هەر لەبەرئەوەش كاربەدەستانی عوسمانی بەدرێژایی 23 ساڵی حوكمڕانی وازیان لێنەهێنا و هەمیشە بەگژیدا دەچوون.
ئەوڕەحمان پاشا وەكو هەموو میرەكانی بابانی پێش خۆی، ناپاكی سیاسەتی هەردوو دەوڵەتی ئێران و عوسمانی هەمیشە كێشەی بۆ دروست كردووە، بیری سەربەخۆخوازی و گەشە و پێشكەوتنی وڵات و كردەوەكانی ئەوڕەحمان پاشا نموونەی بەرزی شانازی پێوەكردنن، وەك ئەوەی شاعیری میللی ئەو رۆژانە (عەلی بەردەشانی) بە شیعر دەیانگێڕێتەوە، لای ئەوڕەحمان پاشا نەكاركردن بۆ عوسمانی و نەخزمەتكردنی ئێران، تەنها بۆ سوود و خۆشی وڵات و میللەت تێكۆشاوە، لەبەرئەوە هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێران هەمیشە نزیكەكانی خۆیان لێ راست دەكردەوە بۆ كێشە و ململانێ، هەربۆیە لەماوەی حوكمڕانی عەبدولڕەحمان پاشادا
(-1789 1813) شەش جار كاری میرنشینی بابانی گرتەدەست، هێز و دەسەڵاتی میرنشینی بابان لەسەردەمی ئەودا وەكو نەوار دەڵێت: گەیشتە لوتكەی هەرەبەرزی، ئیدمۆندس دانی پێدادەنێت، حكومەتی عەبدولڕەحمان پاشا بە رواڵەت تا سەردەمی ئێمەش بەردەوام بووە و سەرەڕای ئەو هەموو چەرمەسەرییەی بەسەری هاتووە، هێشتا كات و دەورانی ئەو حكومەتە لە مێشكی خەڵكی كورددا وەك سەردەمی سەربەخۆیی نەتەوەی كورد یادی لێ دەكرێ.

هەرێمی بیتوێن لەسەردەمی میرنشینی باباندا 
لە سەردەمی دەسەڵاتی عەبدولڕەحمان پاشادا هەرێمی بیتوێن یەكێك بووە لە ناوچەكانی سنووری قەڵەمڕەوی میرنشینی بابان، هەرێمی بیتوێن هەمیشە دڵسۆزی خۆی بۆ حوكمڕانانی سلێمانی دووپات كردۆتەوە، ئەو كاتە لە بیتوێن سەردەمی حەمەدئاغا بووە، بۆ سەردان و بەسە‌ركردنەوە و نوێكردنەوەی پەیمان یا بەهەرهۆیەكەوە بێت حەمەدئاغا لە بیتوێنەوە بەدەستە سوارێكەوە لە قەڵاچوالان میوانی پاشای بابان بووە، پاشا لەوماوەی ئەو میواندارییەیدا بەڕێوەبردنی هەرێمەكانی مەرگە و بیتوێن و ئاكۆیەتی بەو سپاردووە، لەوبارەیەوە شاعیری میللی عەلی بەردەشانی دەڵێت‌:
مەرگە و بیتوێن و ئاكۆیە
حەمەد ئاغا بەشی تۆیە 
ئەوڕەحمان پاشا لە قەڵاچوالان نزیكەی پەنجا رۆژ ‌میوانداریی حەمەدئاغای كردووە و لەلای خۆی هێشتۆتەوە، بێگومان پاشا كە حەمەدئاغای ئەو ماوە درێژە بەمیوانی لەلای خۆی هێشتۆتەوە كۆڕی دیوەخان گەرم بووە، تەگبیر و را زۆر كراون و گۆڕدراونەتەوە، بە داستان گێڕانەوە و سواری و رمبازی و... هتد، كاتیان بەسەر بردووە. بێگومان لێكۆلینەوەی زۆر لەسەر بارودۆخی بەڕێوەچوونی قەڵەمڕەوەی میرایەتی بابان كراوە.
تا ماوەی سەردانی حەمەدئاغا تەواو دەبێت، ئەو رۆژەش كە حەمەدئاغا مۆڵەت دەخوازێ بۆ گەڕانەوە، لەكاتی گەڕانەوەیدا، پاشا هەروا بە سادەیی بەڕێی نەكردۆتەوە، زۆر بەشكۆوە بەڕێی كردووەتەوە و بۆ خۆی بەرێوڕەسمی لەشکرییەوە بە دەم رێگاوە راو کراوە تا بیتوێنی هێناوەتەوە.  پتر لە 500 سواری چالاك بەشداری تێداكردووە، هەر وڵاخێك بە توانا و هەر سوارێك دایمەسوار نەبووبێ بە كەڵكی ئەو ڕاوەی نەهاتووە، ئەم راوە راوی شكۆمەندی و رێزلێنانی حەمەدئاغا بووە. نزیكەی سێ هەفتەیەك كاتی پێچووە، هەردەستە سوارێك بارگە و زەخیرە و پێویستیەكانی خۆیان بەیەكەوە لە وڵاخێكی باری باركردووە، كاتی راوێ پاییز بووە، چونكە لەهەندێك شوێنان برنج دووراوەتەوە پەرێز پەیدابوون، لەم بارەیەوە عەلی بەردەشانی دەڵێت:
قڕقڕ تەیرێكی بەدفەڕە
لەبرنج جاڕێ دەلەوەڕا
دوو سێ رۆژان پێش ئەوەی راو دەست پێبكات پاشا زەمینەی بەشداری كردنی راوێی خۆش كردووە و دایەرەی بەسواران كردووە:
بە مەرحەمەت گوێ بدێرێ         
بابچینە سەیری دایەرێ
راو لە قەڵاچوالانەوە بەرە و خوارووی خۆرهەڵات رۆیشتووە و كەوتووەتە دەشتی بەرینی خۆش راوی شارەزوور:
لەخاك و خۆڵێ بەملاوە
راوكەران هەر راوە راوە
لە شارەزووریشەوە بەرە و خۆرئاوا گەڕاوەتەوە بەنێوانی گڵەزەردە و سولەیمانیدا بەدەشت و بێشەڵان و چەمی تانجەڕۆ و بەكرەجۆدا، بۆ داوێنی چیای پیرەمەگروون و دەشت و چەمی تابین و سووسێ و زێڕیندۆڵێ و بە قەراغ زێیەدا ئاوابوون بۆ دەشتی مەرگە و بە بنگرددا بەرە و چیای ئاسۆس رۆیشتوون، لەداوێنی چیادا لەگوندی بەردەشانی كاكە عەلی شاعیر ماوەیەكی باش پاشا لەسەر بەردێك دانیشتووە و چاوی رێزی بە بەردەشان و چیای ئاسۆسی كارەساتاندا گیڕاوە و لەدواییدا سواربووە‌تەوە، لەبۆری گردەكی كەفەڵ مامزی گوێ مقەستی گەردن بڵندی كلك ئاڵا، بەرە و بیتوێنی بە چۆم و چۆمەڵان ئاژۆیەتی و لە دەربەندی نێوان پشدەر و بیتوێنی (زێی بچووك) پەڕیوەتەوە و بە بناری چیای كێوەڕەشدا پێشەنگی كێشاوە و لەگوندی (قوڕەگۆیە)ی عەشیرەتی (رەمكان) بارەگای كاتی خۆی لێداناوە. بەشێكیش لە راوچیان هەر لە دەربەندەوە بەرە و دەشتی پشدەر ئاوابوون و لەبرنججاڕی كەنجاڕە و (خڕەجۆ)یان راوی خۆیان كردووە: 
دابەش كرا لەخڕەجۆیە
پاشا گەییە قوڕەگۆیە
پاشا لەگوندی قوڕەگۆیە بارگەی خۆی داناوە و دوای دوو رۆژ راوێ دەشتێ بیتوێنێ بڕیاری راو بەتاڵبوونی داوە:
فەرمایشتكەن راو بەتاڵ بێ
قۆشەنمان بابەرەو ماڵ بێ
پاشا لە قوڕەگۆیە حەمەدئاغای بە شوێنی كاری خۆی سپاردووە و ئامۆژگاریشی كردووە، ‌بەشەكەی كەم نییە و پێویستە دڵی خەڵكی رابگرێت و كەس لەدەستانی هاوار نەكات و نەناڵێ و ئاغایەكی بەویژدان و داد بێت:
بڵباس و تا چیای گەڵاڵێ
حوكمت وەرگرت كەس نەناڵێ
لەدواییدا پاشا لە قوڕەگۆیەوە بەرەو كۆیە كەوتوەتەڕێ، لە كۆیەش پاش میواندارییەكی چەند رۆژەی كۆییان، پاشا ئێوارەیەكی بە درەنگەوە بڕیاری گەڕانەوەی سبەینێی داوە، بۆیە ئەو شەوە تاكو بەیانی بەقاڵ و ناڵبەند و دوكاندار، دوكانیان هەبوون و كاریان كردووە، بەقاڵ و دوكاندار بۆ فرۆشتنی پێویستی سواران و زیندرووش بۆ دروونەوەی زینی هەڵوەشاو، ناڵبەندیش بۆ تووندكردنەوەی ناڵی شلۆق و خڕناڵكردنی وڵاخان، ئەو شەوە هەتا سبەینێ هەر تەقەتەق و شەقەشەقی ناڵبەندان بووە و دوكانداران پارەیەكی زۆریان وەدەستكەوتووە :
چەرم و قایش و ڕەخت و شەقە
بردیانن بەمێزو باقە
ناڵبەندان هەر تەقە تەقە
بۆ سبەینێ لەكۆیەوە پاشا بە چیای هەیبەت سوڵتاندا هاتووەتەوە دیوی دۆڵێ خەلەكانێ بە لێڕەوار و جەنگەڵ، لەگوندی خەلەكان ماوەیەك لەلای تاقمێك لە سوارەكانی خۆی كە هەر خەڵكی ئەو گوندە بوون ماوەتەوە:

دەستەی حەسەن خەلەكانی
سمێڵ سووری سنەییانی
لەوێشەوە لەزێڕاندۆڵەوە لە(زێ) یەوە پەڕاندۆتەوە و بە بناری رەنگینی چیای پیرەمەگروونی موقەددەسی پیری پیرۆزدا بەرەو قەڵاچوالانی قەڵای فەرمانڕەوایەتی خۆی گەڕاوەتەوە، دیارە راوچیش لە داوێن و بناری پیرەمەگروونی پڕ دار و درەخت و ئاژەڵی كێوی تەقڵكوت و بەبێ راو تێنەپەڕیون.
ئەم سەفەرەی عەبدولڕەحمان پاشا سەرەڕای گەشت و سەیران، شكۆ و گەورەیی دەسەڵاتی میرنشینی بابانی پیشانداوە و سنووری دەسەڵاتی بەسەر كردۆتەوە و نەیارانی لەكاری چەوتیان ئاگادار كردۆتەوە، بێگومان بیتوێنی مەڵبەندی قارەمانان، بەو سەردانەی پاشای بابان، شەرافەتمەندبووە و ئەم پشتیوانیەی پاشای بابان لە هەرێمی بیتوێن دەربڕیوە، لەبەرچاوی دۆست و نەیار شكۆیەكی زیاتری بە حەمەدئاغا بەخشیوە.

بۆئەم بابەتە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
1- د.كاوس قەفتان، بابان سۆران بۆتان، چاپخانەی (الحوادث)، بەغدا 1985.
2- سیسیل جۆن ئیدمۆندس، كورد تورك عەرەب،وەرگێڕانی:حامید گەوهەری،چاپی دووەم،هەولێر،2004. 
3- شەرەفخانی بدلیسی،شەرەفنامە،
وەڕگێڕانی:هەژار،چاپی دووهەم،چاپخانەی جەواهیری-تاران1981.
4- مامۆستا زیاد محەمەد ئەمین،دیوانی عەلی بەردەشانی،چاپی یەكەم،چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە-هەولێر،2006.