فەرەیدون سامان
چونکە زمان یەکێکە لە ئاڵۆزترین داھێنانەکانی مرۆڤ، ھاوکات رازێکی سەرنجڕاکێش و گرێیەکی سەختی بواری توێژینەوە و تێڕامانیشە، چۆن زمان پەیدا بووە؟ بۆچی زمان بووە بە ھۆکاری پەیوەندیی دروستکردن و چۆن پرۆسەی لێکگرێدانی دەنگ و واتا، رستەسازی و وشەسازیی دەستی پێکردووە و تا ئێستاش بەردەوامە؟ ئەمانە لەو پرسیارە سەرەتایی و بنەڕەتییانەن کە زمانناسانی بە خۆیەوە سەرقاڵ کردووە، ھاوکات لەگەڵ گەشە و پێشکەوتنی مرۆڤایەتیدا زمان تەنیا لە چوارچێوەی ھۆکارەکانی پەیوەندیی پێکەوەکردندا نەماوەتەوە و لە کۆنتێکستی جیاواز‌دا رۆڵ و ماھییەتی خۆی گۆڕیوە و کارەکتەری جۆراوجۆری تاقیکردۆتەوە، بۆ نموونە زمان لە تێڕوانینی یەکەمدا رۆڵێکی مەدەنییانە دەگێڕێ و پانتایی پێکگەیشتن، لێکتێگەیشتن و پێوەندیی دروستکردنی نێوان مرۆڤەکانە. لەگەڵ گۆڕانکارییە مێژوویی و سیاسییەکاندا، لە دنیای مۆدێرندا زمان بەرگێکی سیاسییانە دەپۆشێ و دەبێتە مەیدانی جیاکردنەوەی سنوورەکانی دەوڵەت ـ نەتەوە و بەشداری و پشکداریی لە کایە سیاسییەکان و رەوایەتی دەبەخشێ بە ھاووڵاتیبوون لە فۆرمێکی ئیداری و سیاسیدا.
ناسنامەی هەبوونی نەتەوەیەک
ئایا بۆ ناسنامەی هەبوونی نەتەوەیەک، بوونی زمانی پێوەر یان ستاندارد بەسە، بە تایبەت کە ئەو نەتەوەیە لەسەر خاک و نیشتمانی خۆیدا سەدان ساڵە نکۆڵی لە بوون و هەبوونی دەکرێت و بە پلان و بەرنامەی تایبەت رووبەڕووی جینۆسایدی کەلتووری دەبێتەوە. په‌رته‌وازه‌یی زمانی كوردیی له نێوان ئه‌م زار و بنزار و دەڤۆکانە، ئه‌و ناوچه و ئه‌م دەڤەرە، پێدانی پایه‌یه‌كی به‌رزتر دەبێت به زمانی كوردیی، به تایبه‌ت له هه‌لومەرجێکدا کە هه‌ڕه‌شه‌كان نه‌ك هه‌ر له‌سه‌ر زمانن، به‌ڵكو كۆمه‌ڵگا و نه‌ته‌وه‌كه‌مانی خستۆته ترس و دڵه‌ڕاوكێیه‌كی گەورە و پڕ نائومێدییه‌وه. سەرباری جیاوازیی بیروبۆچوونی ئێمە لەگەڵ هزر و تێڕوانینی هەندێ لەو بەڕێزانەی کە پێیانوایە هەندێ لە زارە کوردییەکان زمانن، وەک بانگەشەی ئەوە دەکەن کە هەورامی یان لەک و لوڕ زمانن نەک زار، بە هەندێ بەڵگەی نازانستی و بۆچوونی هەندێ لە رۆژهەڵاتناسەکان کە رای جیاوازییان لەسەر پرسی زمان و زار و بنزارە کوردییەکان هەیە. داکۆکی لە ناسنامەی لۆکاڵی و تایبەتمەندێتی زارەکانی خۆیان دەکەن.
بەڵام ئایا لە راستیدا شتێک هەیە بە ناوی زمانە کوردییەکان، لە کاتێکدا زمانی کوردی لە چەندان زار و بنزار و دەڤۆک پێکهاتووە، زمانی کوردیی هێشتا له سنووری ترسناکی مان و نه‌ماندایه، یان ئه‌م سنووره‌ی به‌ره‌و پانتاییه‌کانی ژیانی هه‌میشه‌یی به‌زاندووه، ئایا مه‌ترسییه سه‌ره‌کییه‌کانی سه‌ر ئه‌م زمانه لە سه‌رده‌می ئێستا‌دا کامانه‌ن؟ چۆن ده‌توانین زمانی کوردیی له‌‌م مه‌ترسییانه دووربخه‌ینه‌وه و هاوکاتیش به‌رەو گه‌شەکردن و به‌خشینی توانای رووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندییه نوێیەکانی سه‌رده‌می ببه‌ین و له باری فۆرم و ناوه‌ڕۆکه‌وه ده‌وڵه‌مه‌ندتری بکه‌ین، چۆن ده‌توانین توانسته‌کانی ئه‌م زمانه بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ زانست و دیارده مودێرنه‌کاندا فراوانتر بکه‌ین.
رۆژنامە ئامرازێكى گرنگى پەيوەندیى كەلتورییە و ئەو دۆخە دەرەخسێنێت كە نەتەوە تێیدا وەك پێكهاتەيەكى هاوبەش دەردەكەوێت
رەوشێکی تاڵ و لێڵ
کەم و زۆر ئەم دەنگانە، هەست و هزری خۆیان بێت، یان بە کاریگەریی ئەجیندای وڵاتانی ئیقلیمی بێت، تا رادەیەک رەوشێکی تاڵ و لێڵی بۆ کۆمەڵگای کوردستان ئەفراندووە، ئەو دەنگانەی کە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە شتێکیش نییە بە ناوی زمانی کوردیی، ئەوەی هەیە زمانە کوردییەکانن، با دواجار هەر هەمووشمان کورد بین. وەڵامێکی نامۆی سەمەرەیە، کە تۆ ناسنامەی نەتەوەکەت کورد بیت زمانەکەشت هەورامی یان لەکی بێت.
ئەگەرچی ئەم بۆچوونە، پێشتر هەر لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا لای هەندێ لە ئیلیتی سیاسی و ئەکادیمی کورد وەک د. محەمەد موکری و د. میهرداد ئیزەدی و د. ئەمیری حەسەنپوور و د. جەعفەری شیخولئیسلامی و کەسانی تریش بە ئاشکرا دەریان بڕیوە، بێگومان رای من جیاوازترە و لەگەڵ هەموو ئەو بۆچوونانەی کە پێیانوایە ئێمە کۆمەڵە زمانێکین نەک یەک زمان. نەبوونی زمانی ستاندارد و رێنووسێکی ستاندارد بیانوو نییە بۆ هەر نووسەرێک بە کەیفی خۆی تێزێکی تازە دابهێنێت بۆ قسەکردن لەسەر پرسی زمان و ناسنامەی کوردبوونمان.
زمان لە پرۆسەی نەتەوەسازیدا
یەكێك لەو بنەمایانەی کە زانایان بە تایبەت زمانناسان وەك فاكتەرێكی كاریگەر لە پرۆسەی نەتەوەسازیدا ئاماژەیان بۆ كردووە زمانە، چونکە زمان سەرچاوەیەكە سەرجەم رەگەزەكانی دیكەی نەتەوە، هێزی لێ وەردەگرێ و بنچینەیەكی گرنگ و كاریگەری كۆكردنەوەی ئەندامانی نەتەوەیە، هەر لە رێگای زمانەوەش تاكەکانی کۆمەڵگا هەست بە بوون و كەسایەتی خۆیان دەکەن.
لەم چوارچێوەیەدا و تایبەت بە رۆڵی زمان لە بنیادنانی نەتەوەدا، لایەنگرانی ئەو تیۆرە بۆچوونیان وایە زمانێکی یەكگرتوو فاكتەرێكی یارمەتیدەرە بۆ دروستكردنی تێڕوانین و بیركردنەوەی هاوبەش لە ناو كۆمەڵگادا، ئەمەش هەنگاوێكە بە ئاراستەی پەرەسەندنی هۆشیاریی نەتەوەیی و كاركردن بۆ بەرژەوەندییەك كە هەمووان خۆیانی تێدا دەبینەوە، هەر لە درێژەی بۆچوونەكانیان زانایان جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە، زمان هۆكارێكە بۆ دەربڕین و گوزارشتكردن لە رووداوەكانی رابردوو بە سەركەوتن و شكستەكانەوە، بێجگە لەمانەش هەموو ئەو كەسانەی لە كۆمەڵێكدا زمانێكی هاوبەش كۆیان دەكاتەوە، وەكو كەسانی بێگانە سەیری خەڵكانی دەرەوەی زمانی خۆیان دەكەن.
لە راستیدا ئەم تیۆرە، زیاتر لەلایەن بیرمەندانی ئەڵمانی برەوی پێدراوە، بۆ نموونە (فیختە ١٧٦٢- ١٨١٤) پێیوایە زمان پێكهێنەری مرۆڤەكانە، نەوەك مرۆڤ دروستكەری زمان بێت، وەك دەردەكەوێت ئەو تیۆرە كە ئەڵمانەكان زۆر جەختیان لەسەر كردۆتەوە، بۆچوونیان وابوو زمان تاكە بنچینەی دروستبوونی نەتەوەیە و ئامانجی سیاسی لەپشت بووە، چونكە چاویان بڕیبووە ئەو ئەڵمانزمانانەی لە نەمسا و لۆكسمبۆرگ و سویسرا دەژیان. لێرەدا پێویستە ئاماژە بۆ ئەوەش بكرێت، هەرچەندە زمان یەكێكە لە گرنگترین بنەماكانی پێكهێنانی نەتەوە و فاكتەرێكی سەرەكی دروستبوونێتی، بەڵام وەك تاكە هۆکار هەژمار ناكرێت، بەڵكو لە پاڵیدا چەندان بنەمای دیكەی گرنگ بوونیان هەیە، لەوانەش كەلتور کە یەكێكی دیكەیە لەو بنەما و هۆکارانەی بۆ پەڕینەوە بەرەو پرۆسەی نەتەوەسازی بە تایبەتی كاركردن لەسەر دروستكردنی كەلتورێکی یەكگرتوو كە رۆڵێكی كاریگەر و گرنگی هەیە، مەبەست لە كەلتوری یەكگرتووش، ئەو كەلتورەیە كە هەموو نەتەوە لە چوارچێوەیدا كۆ دەبێتەوە، بۆ پەرەسەندنی ئەم كەلتورە پێویستە كار لەسەر ئەو پرسانە بكرێت كە سەرجەم چین و توێژەكانی کۆمەڵگا دەگرێتەوە، بۆ نموونە كاركردن لە سەر مێژوو و نەریت و بۆنە تایبەتەكان و بوارە جۆراوجۆرەكانی رۆشنبیریی، بەمشێوەیە لە دۆخی پەڕینەوە بەرەو نەتەوەسازیی، كاركردن لە سەر كەلتور پێویستی بە دوو ئاراستەی جیاواز هەیە، لە یەكەمیاندا زەقكردنەوەی جیاوازییەكانە لەگەڵ ئەوانی دیكەدا، دووەمیشیان پاراستنی یەكێتی نەتەوەییە لەناو خۆیدا، ئەمەش زیاتر لە رێگای خستنەڕووی مێژووی دێرینی نەتەوەكەی، بە شێوەیەك كە هێز و قوربانییەكانی تێدا نیشان بدرێت .
لەم گۆشەنیگایەوە بۆچوونێك هەیە پێیوایە، رۆڵی مێژوو لە پێكهێنانی نەتەوەدا روونە و كێشەیەكی لەسەر نییە، ئەمەش بەو پێیەی نەتەوە بوونێكی دێرینە و رەگ و ریشەی لە قووڵایی ناخی تاكەكانیدایە، ئەركی سەر شانی ناسیۆنالیستەكانیشە بە مەبەستی زیندووكردنەوەی مێژوو، رابردووی نەتەوە بە بیر تاكەكان بێنێتەوە.
لە دنیای مۆدێرندا زمان بەرگێکی سیاسییانە دەپۆشێ و دەبێتە مەیدانی جیاکردنەوەی سنوورەکانی دەوڵەت ـ نەتەوە و بەشداری و پشکداریی لە کایە سیاسییەکان و رەوایەتی دەبەخشێ بە ھاووڵاتیبوون لە فۆرمێکی ئیداری و سیاسیدا
پرۆسەی دروستبوونی نەتەوە
بە گشتی پرۆسەی دروستبوونی نەتەوە لەسەر بنەمای زمانی هاوبەش و پێوەرە، نەک فرەزمانی کە بۆ چەند گۆڕانكارییەكی گرنگ دەگەڕێتەوە، جگە لە جەختكردنەوە لەسەر گۆڕانكارییە ئابوورییەكانی پیڤاژۆی پیشەسازی و دروستبوونی بازاڕە گەورەكان، دەركەوتنی چاپەمەنی و دەركردنی رۆژنامەش بە یەكێك لە بنەما هەرە گرنگەكانی نەتەوەسازی لە قەڵەم دەدرێت لەم سۆنگەیەوە. بۆ خستنەڕووی ئەو رۆڵە كاریگەرەی دەركردنی رۆژنامە لە پرۆسەی بنیادنانی ناسیۆنالیزم و دروستبوونی نەتەوەدا دەیبینێت، بۆ نموونە رۆژنامە ئامرازێكی گرنگی پەیوەندیی كەلتورییە و ئەو دۆخە دەرەخسێنێت كە نەتەوە تێیدا وەك پێكهاتەیەكی هاوبەش دەردەكەوێت، رەخساندنی ئەم دۆخەی لەلایەن (رۆژنامە)وە وەك ئاماژەی بۆ كرا، لە رێگای دروستكردنی (بیركردنەوەی) نەتەوەییانەیە، هەڵگری ئەم بیركردنەوەیەش لەلایەن گروپێكەوەیە خۆی لە خێڵ و هۆز بە گەورەتر دەزانێت.
قۆناغی پەڕینەوە بۆ ناسیۆنالیزم
بەمشێوەیە رۆڵی گەورەی (رۆژنامە) وەك فاكتەرێكی یارمەتیدەر لە پیڤاژۆیەكدا دەست پێدەكات، كە بە قۆناغی پەڕینەوە ناسراوە، كۆمەڵگاكان پێش قۆناغی پەڕینەوە بۆ ناسیۆنالیزم پەیوەندییەكانیان لە دۆخی پەرتەوازەیی - ناوچەیی خولاوەتەوە كە سنووری خێڵ و عەشیرەتی تێپەڕ نەكردووە، تاكەكانی بە عەقڵییەتێك گۆشكراون، بەرژەوەندیی خێڵ لە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەكان دەبینن و سنوورەكەشی بە پیرۆزترین سنوور دەزانن و ناسنامەی خێڵ گرنگترین ناسنامەیە لایان، بەڵام رۆژنامە وەك ئامرازێكی كاریگەر لەم قۆناغە دەردەكەوێت و رۆڵێكی گەورە لە تێكشكاندنی پەیوەندییە خێڵەكی و ناوچەییەكان و گۆڕینی عەقڵییەتی تاكەكان دەبینێت، پەیوەندییەكی تازەی كەلتوری كە نەتەوە وەك پێكهاتەیەكی هاوبەش و لێكچوو پێویستی پێیەتی دروست دەکات، ئەمەش لە رێگای پێدانی یەك هەواڵ و یەك لێكۆڵینەوە و یەك بابەت و مێژوویەكی هاوبەش بە یەك زمان بە تاكەكانی كۆمەڵگادا. بەم شێوەیە رۆژنامە بیركردنەوەیەكی هاوبەش لای زۆرینەی تاكەكان دروست دەكات و شوێن بە (بیركردنەوەی) خێڵ چۆڵ دەكات و بەرژەوەندییەك بە تاكەكان دەناسێنێت نەتەوەییە و زۆر گەورەترە لە بەرژەوەندیی خێڵ، بە ناسنامەیەكیشی ئاشنا دەكات کە ناسنامەی نەتەوەییە و بە سنوورێكیش پەیوەستیان دەكات كە زۆر فراوانترە لە سنووری خێڵ .
لەسەر بنچینەی ئەو بۆچوونە تیۆرییانە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە چاپەمەنی و رۆژنامە رۆڵێكی گەورە دەبینن لە دروستكردنی فانتازیای نەتەوە و لەم رێگایەوە هەنگاو بە هەنگاو دروستبوونی نەتەوە روودەدات.
بەڵێ، راستی رەوشی کەلتوری کوردیی لەگەڵ نەتەوەکانی تر سەبارەت بە زۆر هۆکار جیاوازن، لە هەمووی دژوارتر داگیرکردنی کەلتوری مێشکی مرۆڤی کوردە بە هزر و ئایدۆلۆژیا هاوردەکانی ئایین و سیاسەت، راستە بەشێک لە نووسەرانی کورد سەرقافڵەی قوربانیدان بوون بۆ نەتەوە و نیشتمانەکەیان، مخابن کەمیش نین ئەوانەی بەناو رۆشنبیرن، هێشتا لە گرێی دەروونی دەربار - دەسەڵات دەربازیان نەبووە، نووسینەکانیشیان رەنگدانەوەی کەتواری سیاسی و کۆمەڵایەتیی ئەو کۆمەڵگایەیە کە لێی پەروەردە بوون و لێی دەژین، هێشتا هەندێک رۆشنبیری ئێمە جیاوازیی ناکەن لەنێوان نووسینەکانی قەڵەمێکی ئازاد و قەڵەمێکی کۆیلەدا، هەر بۆیەش لە پیڤاژۆی نەتەوەسازیدا زمانی پێوەر و یەکگرتوو دەبێتە ناسنامەی نەتەوەیەکی یەکگرتوو، هەر بانگەشەیەکیش بۆ فرەزمانی - زمانە کوردییەکان - جگە لە خزمەتکردن بە هزر و عەقڵ و مێشکی داگیرکراو و ئیغتراب و نامۆبوونی تاک و کۆمەڵگای کوردیی، شتێکی تر نییە.
*سەرنووسەری وەرزنامەی زمانناسیی (زمان و زار).
