ئا: كوردەوان محەمەد سەعید
كێڵگە نەوتییەكانی سوریا لە ساڵی 2011وە بە بارودۆخێكی ناهەمواردا تێدەپەڕن، بەهۆی شەڕ و ململانێی لایەنەكانی ئەو وڵاتەوە، هەر ئەوەش وایكردووە زیانێكی زۆر بە ژێرخانی ئەو كێڵگە نەوتییانە بگات و بەرهەمیان تا ئاستێكی زۆر كەمبێتەوە، نەوتی یەدەگی سەرجەم كێڵگە نەوتییەكانی ئەو وڵاتە بە گوێرەی داتای پێگەی (تاقە)، كە بارەگاكەی لە واشنتۆنە دەگاتە 2.5 ملیار بەرمیل، بەڵام ئێستا بەرهەمێكی ئەوتۆیان نییە.
كێڵگە نەوتییەكان بە شێوەیەكی گشتیی، بەسەر ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ئەو وڵاتەدا دابەشبوون و بە تایبەتیش هەردوو پارێزگای حەسەكە و دێرەزوور، بەڵام پارێزگاكانی حمس و رەقە-ش چەند شوێنێكیان هەیە كە نەوتییان تێدایە، هەموو كێڵگەكانیش كەوتوونەتە ناوجەرگەی شەڕ و ململانێكانەوە، لەبەر ئەوە ئێستا سوودێكی ئابووریی ئەوتۆیان لێ نابینرێت و داهاتووشیان لە سایەی بارودۆخی ناجێگیری ئاسایشی سوریادا نادیارە، جگە لەوەش وەگەڕخستنەوە و كاركردن لەو كێڵگانەدا توانایەكی دارایی زۆری دەوێت.
سەرەكیترین كێڵگە نەوتییەكان
پارێزگای دێرەزوور لە خۆرهەڵاتی سوریا بەناوبانگترین كێڵگەی نەوتی تێدایە، وەك كێڵگەی عومەر، كە 15 كیلۆمەتر لە شارۆچكەی بەسیرەوە دوورە و بە گەورەترین كێڵگەی نەوتی سوریا دادەنرێت و بەر لە رووداوەكانی ساڵی 2011 رۆژانە نزیكەی 80 هەزار بەرمیل بەرهەمی هەبوو، هەروەها كێڵگەی نەوتی سوەیدییە یەكێكە لە گەورەترین كێڵگەكانی نەوت لەو وڵاتە و پێش ئەوەی سوریا ئاڵۆزیی تێبكەوێت، رۆژانە 110 بۆ 116 هەزار بەرمیل نەوتی لێ دەردەهێنرا، كێڵگەی رومێلان-یش كە یەكێكە لە كۆنترین كێڵگە نەوتییەكان و هەزار و 322 بیر لەخۆ دەگرێت، بەر لە رووداوەكان رۆژانەی 90 هەزار بەرمیل بەرهەمی هەبوو.
ئەوانەی سەرەوە سەرەكیترین كێڵگەی نەوتی سوریا بوون، دوای ئەوانیش هەندێك كێڵگەی نەوتی دیكە هەن، بەڵام بەرهەمیان كەمترە، بۆ نموونە كێڵگەی نەوتی تەنەك، كە دەكەوێتە دەشتاییەكانی شعێتاتەوە پێشتر رۆژانە 40 هەزار بەرمیل بەرهەمی نەوتی هەبوو، كێڵگەی تیم و وەرد-یش هەر یەكەیان رۆژانە 50 هەزار بەرمیل نەوتی لێ دەردەهێنرا.
كێڵگەی سوەیدییە، كە ساڵی 1958 دۆزراوەتەوە، پێش 2011 رۆژانە نزیكەی 116 هەزار بەرمیل نەوتی لێ دەرهێنراوە و زۆربەی پێویستییەكانی ناوخۆی دابینكردووە، بەڵام ئێستا رۆژی تەنیا حەوت هەزار بەرمیل بەرهەمی هەیە
بە مووشەكیش هێرش كراوەتە سەریان
هەندێك كێڵگەی نەوتی بچووكیش لە تەدمور و حمس هەن وەكو: جەزل، حەیان، جەحار مەهر، لەگەڵ كێڵگەی شاعیر لە خۆرهەڵاتی حمس، هەردوو كێڵگەی جفرە و تی تو دەكەونە سەر هێڵی نەوتی (عیراق - سوریا) و چەند كێڵگەیەكی دیكەش كە زۆر بچووكن وەك: شەدادی، جبسە، هۆل و بچووكترینیشیان كێڵگەی یوسفیە-یە.
ئەم كێڵگانە لەبەر ئەوەی كەوتوونەتە ناوجەرگەی شەڕ و ململانێی گروپە چەكدارەكان و حكومەتی پێشووی سوریاوە، بەردەوام هێرشیان كراوەتە سەر و تەنانەت هەندێك جار بۆردومانیش كراون، هێرشەكانیش هەمیشە بە ئامانجی كۆنترۆڵكردنی كێڵگە نەوتییەكان بوون، بەو پێیەی سەرچاوەیەكی گرنگیی ئابووریین.
قەسەدە لە داعشی سەندەوە
كیڵگەی عومەر دەكەوێتە كەناری خۆرهەڵاتی رووباری فورات و نزیك شاری مەیادین-ی سەر بە پارێزگای دێرەزوورە، ئەم كێڵگەیە پانتاییەكی فراوانی گرتووە و ساڵی 1987 دۆزراوەتەوە، بەر لە هەڵایسانی ئاڵۆزییەكانی بەهاری عەرەبی 80 هەزار بەرمیل نەوتی لە یەك رۆژدا لێ دەردەهێنرا، بەڵام ئێستا بەرهەمی رۆژانەی ناگاتە %5ی ئەو توانایەی كە هەیەتی، بە پێی داتاكانی سەنتەری گڵۆباڵ ئینێرجی مۆنیتەریش كێڵگەی عومەر بڕی 760 ملیۆن بەرمیل نەوتی یەدەگی تێدایە.
لە ساڵی 2013وە چەندین گروپی جیاجیا كێڵگەی عومەریان كۆنترۆڵ كردووە، بە گروپی داعشیشەوە، بەڵام لە ساڵی2017دا هێزەكانی سوریای دیموكرات كە بە قەسەدە ناسراون و لەلایەن هێزی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتییەوە پشتیوانییان لێ دەكرێت، كێڵگەكەیان لە داعش و گروپە چەكدارەكان سەندەوە، بەڵام دوای ئەوەش بەردەوام هێرشی كراوەتە سەر و بە مووشەكیش بۆردومان كراوە، دیارترین هێرشی مووشەكی بۆ سەر ئەو كێڵگەیە لە مانگی حوزەیرانی 2021 بوو، لەگەڵ تەمووزی 2022، هەردوو هێرشەكەش زیانی زۆریان بە كێڵگەكە گەیاند و بوونە هۆی راگرتنی بەرهەمهێنان تیایدا.
بۆردومانی توركیا
كێڵگەی تەنەك-یش كە 250 ملیۆن نەوتی یەدەگی تێدایە و یەكێكە لە كێڵگە گرنگەكان بۆ دابینكردنی پێویستییەكانی ناوخۆی سوریا، لە ساڵی 2013وە تا ساڵی 2017 داعش دەستی بەسەردا گرتبوو، بەڵام لەو مێژووە بە دواوە هێزەكانی قەسەدە لێیان سەندنەوە و دەستیانكرد بە چاكردنەوە و وەگەڕخستنەوەی، بە جۆرێك لە ساڵی 2018دا توانای بەرهەمهێنانی گەیشتە نزیكەی 40 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، واتە بە هەمان رادەی پێش رووداوەكانی 2011 بەرهەمی هەبوو.
هەروەها كێڵگەی سوەیدییە، كە ساڵی 1958 دۆزراوەتەوە و یەكێكە لە كێڵگە گرنگەكانی سوریا و پێشتر یەك لەسەر سێی بەرهەمی نەوتی سوریای پێكهێناوە، لە هێرش و پەلامار بەدەر نەبووە و لە مانگی تشرینی یەكەمی 2023دا توركیا بۆردومانی كرد، ئەم كێڵگەیە پێش 2011 رۆژانە نزیكەی 116 هەزار بەرمیل نەوتی لێ دەرهێنراوە و زۆربەی پێویستییەكانی ناوخۆی دابینكردووە، بەڵام ئێستا رۆژی تەنیا حەوت هەزار بەرمیل بەرهەمی هەیە، پسپۆڕانی بواری نەوت دەڵێن: ئەگەر ئەم كێڵگەیە چاك بكرێتەوە، ئەوا تا ساڵی 2055 توانای بەرهەمهێنانی دەبێت.
میراتیی ئابوورییەكی داڕماو
داتاكانی پێگەی تاقە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە كێڵگەی سوەیدییە 248.5 ملیۆن بەرمیل نەوتی یەدەگی هەیە و بیرە نەوتەكانی ئەم كێڵگەیە جگە لە نەوت، غازیشیان تێدایە و چەند وێستگەیەكی پاڵاوتنیشی هەیە، ئەم تایبەتمەندییانە وایكردووە، كێڵگەكە بەشێكی گرنگ بێت لە كەرتی نەوتی سوریا.
ئێستا بارودۆخی سوریا جێگیر نییە، دوای ئەوەی لە رۆژی هەشتی كانونی یەكەمدا رژێمە دیكتاتۆرییەكەی بەشار ئەسەد روخا، هێشتا سیما دیارەكانی دەوڵەتی بۆ نەگەڕاوەتەوە، لەبەر ئەوە بە دووریش نازانرێ ململانێ لەسەر ئەو ناوچانەی نەوتیان تێدایە سەر هەڵبدەنەوە، خۆ ئەگەر بارودۆخی سیاسیش جێگیر ببێت و حكومەتێكی نوێ لە سوریا پێكبهێنرێت، ئەوا چاكردنەوە و پەرەپێدانی كێڵگە و بیرە نەوتییەكانی سوریا پێویستی بە دەیان ملیار دۆلار دەبێت و كاتێكی زۆریشی دەوێت، ئەوەش لە كاتێكدایە كە حكومەتە تازەكە ئابوورییەكی داڕماو و بێسەرمایەی بە میراتی بۆ دەمێنێتەوە، كە بە ئاسانی ناتوانێ سەرمایە بۆ بوژانەوەی كەرتی نەوت دابین بكات.
سەرچاوە: پرۆجێكت سەندیكەیت
