وێنەی سینەمایی لە گۆڕستانی چراکاندا

  سدیق سەعید رواندزی

شیعر، سەدان ساڵ بەر لە سینەما بوونی هەبووە. سینەما هونەرێكی نوێیە و رەنگە مێژووی دەركەوتنی بۆ سەدەیەك زیاتر بگەڕێتەوە، هەر چەندە وشەی سینەما (وشەیەكی یۆنانییە و بەمانای وێنەی جووڵاو دێت) (1) بەڵام سینەما وەك هونەر، هەر تەنها شوناسێكی هونەریی نییە، بەڵكو رەهەندێكی پیشەسازیی و بازرگانیشی هەیە. وێنە بەشێكی سەرەكیی سینەمایە، بەڵام جیاواز لە وێنەی شیعریی، وێنەی سینەمایی وێنەیەكی بەرهەستییە گەر خەیاڵیش بێت بە پێچەوانەی وێنەی شیعرییەوە، بەڵام وێنە لە هەردوو ژانردا بوونی هەیە، بەتایبەتیش كە زۆرجار سینەما هەر تەنها لە وێنە و ئەكشندا كورت دەكرێتەوە (یەكەم وێنەی جووڵاو كە دروست بوو، لەلایەن برایانی لۆمبێرلەوە بوو لە ساڵی 1895) (2) 
بێگومان وێنە پێكهاتەی سەرەكیی سینەمایە، چونكە هونەرێكە لە رێگەی بینینەوە بەریدەكەوین، كە كۆی فیلم لە هونەری سینەمادا، لە رێـــــــــــگەی هەموو ئەو وێنە و دیمەنانەوە دەگوازرێنەوە كە دەیانبین. لە پاڵ وێنەدا، خەیاڵ رەگەزێكی هاوبەشی نێوان سینەما و شیعرە، گەرچی خەیاڵ بەگشتی، رەگەزێكی هەمیشەییە و  پانتایەكی گەورە، لە دنیای ئەدەب و هونەردا پێكدەهێنێت، بەڵام خەیاڵی شیعریی، وێنا نەكراوە و خەیاڵێكی نابەرجەستەیە، بە پێچەوانەی خەیاڵەوە لە سینەمادا، كە خەیاڵێكی بەرجەستەیی و كردارییە، گەرچی خەیاڵ خۆی رەگەزێـــــــكی نابەرجەستەیە و تەنێ وێناكردنێكی سەرووی واقیـــــــعە و لە رێگەی هزرییەوە وێنا ناكرێت، بەڵام لە سینەمادا ئەو خەیاڵانە لە رێی وێنەوە، دەخرێنە بەر دیدی ئێمە و بەریان دەكەوین. گەر رووداوێك زۆر سوریالی و سەرووی واقیعیش بێت لە فیلمێكدا، دەشێ بە هۆی هونـــــــــەر و پێشكەوتنە ژیاریی و زانستییەكانەوە، لە رووی گرتە و وێنە و رووداوەکەوە ببینین، بەڵام ئەگەر لە شیعردا وێنەیەکی خەیــــــــاڵیی لەو شێوەیە پیشان بدرێت، ئەوا ئێمە تەنها لە رێگەی كردەی خوێندنەوەوە بــــــــەر دیمەنەكە دەكەوین و ناتوانین بە واقیعیی وەك ئەوەی لە سینەمادا لە فۆڕمێكی وێنەیی خەیاڵیدا دەخرێتەڕوو بیبینین، كەواتە خەیاڵ لە سینەما و شیعردا، رەگەزێكی سەرەکییە (سینەما بە سروشت شاعیرانەیە، چونكە خەونئاسایە و وێنەكان بە سروشت شاعیرانـــــە دێنـــــە بەرچاو) (3) بەڵام بێگومان هەموو وێنەیەكی سینەمایی، شیعرییانە نایەتە بەرچاو، چونكە دنیای شیعر دنیای جوانییە، لە كاتێكدا لە سینەمادا بەر وێنەگەلێك دەكەوین، كە ئاماژەن بۆ خوێن و شەڕ و كوشتارگە، كە خوێن و دنیای شەڕیش، دوورن لە دنیای شیعر، چونكە لە بنەڕەتدا شیعر ژانرێکی ئیستاتیكییە و گەر جوانی لە شیعر دەر بهێنین، ئەوا تەنها زمانێكی واقیعی لە دەقدا دەمێنێتەوە. لە شیعردا گەلێك وێنەی شیعریی، بە تایبەتیش ئەو وێنانەی رەگەزی گێڕانەوەیان تێدایە، هاوشێوەی وێنە و گرتەیەكی سینەمایی، لە سەر سلاید، یان شاشە دەردەكەون، بەو مانایەی وێنە شیعرییەكان لە وێنەیەكی خوێندراوەوە، دەبنە بینراو و رووبەری شیعریش دەبێتە شاشەیەكی گەورە و تێمای شیعریش، وەك زوومێك رووبەرەكە گەورە دەكات و پیشانی ئێمەی دەدات. 
لـە ئــــەزموونی شیعری (شـــــێركۆ بێكەس)دا، بەتایبەتیش لە كۆی ئەو شیعرانەی بۆ كارەساتە نەتەوەییەكانی ئێمەی لە شێوەی ئەنفـــــــــال و كیـمیاباراندا نووسیوە، هەست بە وێنەی سینەمایی دەكەین، وەك ئەوەی كاتێ شیعرەكان دەخوێنینەوە بە دیار فیلمێكی تراژیدییەوە دانیشتبین، چونکە بە جۆرێك گوزارشت لەو كارەساتانە دەكات و وێنایان دەكات، لەڕووی بینینیشەوە ئەو هەستەمان لا دروست دەكات كە ئێمە لەبەردەم فیلیم داین، نەك شیعر بخوێنینەوە. شێركۆ بێکەس لە (گۆڕستانی چراکان)دا دەڵێت: 
لە تاریكە شەوێكی هاوینی 1988دا
هەر لە رۆژئاوای تۆبزاوا،
 بە چەند كیلۆمەترێكی دوور
 دەحام لە سەر گردۆلەیەك راوەستابوو،  
لەوێوە چاودێریی
 هەڵکەندنی ئەو ریزە چاڵانەی دەکرد (4)

شێركۆ بێكەس بە ئاگاییەکی قووڵی شیعرییەوە، ئەو دیمەنانەی بە سینەمایی کردوون لە دەقی (گۆڕستانی چراكان)دا، ئەمەش لەلایەكەوە بۆ ئەوەی كاریگەرێتی رووداوەكە گەورەتر پیشان بدات، لەلایەكی دیكەشەوە كارەساتەكە بە وێنە و دیمەن بكات. لێرەشەوە گەر سەرنج لەو دەقە بدەین، دەبینین جۆرێك لە هونەری سینەمایی، لە پیشاندانی دیمەن و رووداوەكانیدا هەن

هەموو ئەو رەگەزە هونەریی و بنیادییانەی سینەما وەك هونەر پێكدەهێنن، رووداوێک دەکەنە فیلم، لەو شیعرەدا هەن، کە دەکرێت لەو هێڵکارییەدا روونی بکەینەوە:-
 لەو شیعرەدا، كات، شوێن، رووداو، كارەكتـــــــــەر، کە هەمــــــوویان پێکهێنەری فیلمێکی سینەمایین، بوونیان هەیە. بۆیە کاتێ شیعرەكە دەخوێنینەوە، ئەوا لە رێگەی سەرنج و نیگاكردنەوە دەچینە نێو گێڕانەوەكە، نەك كردەی خوێندنەوە و بیستن بە تەنها. 
شێركۆ بێکەس، وەك شاعیرێكی هوشیار، بڕوام وایە بە ئاگاییەكی شیعرییانەی وردەوە، ئەو وێنە هونەرییانەی لە شێوەی وێنەدانەوەیەكی سینەمایی، بە كارەساتی ئەنفال داوە، تاكو ئەو هەست و تێگەیشتنەمان لا دروست بكات كە قووڵایی كارەساتەكە و مەودای ئازارە تراژیدییەكانی چەندە قووڵ و پڕ ئازارن. كاتێكیش مرۆڤ لە رێــــــــی كۆی هەستەكانەوە بـــــــەر رووداوێـــــــــــك دەكەوێت، لـــــــــــە رووی كاریگەرێتی دەروونیی، وروژاندنـــــــی هەست، پتر دەكەوێتە ژێر كاریگەرێتی رووداوەكە و لە یادەوەریدا دەمێنێتەوە، چونكە (سینەما و شیعر ئامانجێكی هاوبەشیان هەیە، بریتیە لە ورووژاندنی  هەستەكان و دروستكردنی پەیوەندیی لەگەڵ بینەر لە ئاستێكی قووڵ و مانادار دا) (5) 
ئەم ورووژاندنە هەستییە، كاریگەرێتی لە سینەمادا زیاتــــر دەردەكەوێت، چونكە بەركەوتەی هەستەكانی مرۆڤ بە دیمەن و رووداوەكان، لەسەر ئاستی هەستێك زیاترە، بەو مانایەی بە بینین و بە بیستن، كۆنتاك لەگەڵ دیمەن و وێنەكان دەكەین، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا، سینەما هەر تەنها وێنەكان لە چوارچێوەیەكی گشتی و گەورەدا ناخاتەڕوو، بەڵكو لەنێو وێنە گەورەكەدا، كە فیلمەكەیە، وێنەی دیكە و گرتە و ئەكشنی دیكەی هونەریی هەن، هەمووشیان، وێنەی بچووككراوەی نێو وێنە گەورەكەن. 
شێركۆبێكەس، دوای ئەوەی لە وێنەیەكی گەورەدا، دیمەنێكی تراژیدیی ئەنفالمان پیشان دەدات، ئەمجارەیان لە نێو وێنە گەورە سینەماییەكەدا، چەندین وێنەی دیكەی بچووكی تراژیدیمـــــــان پیشان دەدات و وردتر، وەك دەرهێنەرێك وێنەكان لە گۆشەی جیاجیای دەقەكەوە دەخاتەڕوو، كە لە سینەمادا لە شوێنی جیادا پیشان دەدرێن، بۆیە ئەمجارەیان دەڵێت:
یەكەم شەو بوو لە ناو لمی عەرعەرەوە
دەستێك هاتبووە دەرەوە
هێشتا بازن لە مەچەكدا زڕەی ئەهات
هێشتا خەنە لەنێو دەستی پێ ئەكەنی
موستیلەیەك لە قامكدا ئەیجریواند (6)
ئەمجارەیان شاعیر، لەنێو وێنە گەورەكەدا، گرتە و دیمەن و رووداوی دیكە، كە بەشێكن لە هونەری سینەما پیشان دەدات، بەو مانایەی گەر رووداوەكە بە گشتی لە چوارچێوەی وێنەیەكی گەورەدا، لە دیمەنی یەكەمدا خرابێتەڕوو، ئەمجارەیان لەنێو ئەو وێنە گەورەیەدا، وێنەی بچووكتر و رووداوی دیكەی جیاواز، كە بنەمای فیلمن پیشان دەدات. بۆیە شاعیر هزری ئێمە بەرە و ئەو وردەكارییە تراژیدییانە دەبات، كە لە پەراوێزی رووداوە گەورەكەدا (ئەنفال) روویانداوە. ئەمجارەیان قووڵتر و وردتر، سەرنجمان دەخاتە سەر رووداوەكانی دیكــــە و دەرەنجام، لە رێی تەكنیكی مۆنتاژەوە(كە تەكنیكێكی هونەریــــــی و سینەماییە)، وێنە و دیمەنەكان بەیەكترییەوە دەبەستێتەوە. لێرەشەوە ئێمە هەر تەنها لە رێگەی كردەی بیستن و خوێندنەوەوە بــــــەر ئــــــــــەنفال لــــــە دەقــــــی (گۆڕستانـی چــــراكان)دا ناكەوین، بەڵكو وەك  رووداوی نێو فیلمێكی سینەمایی دەیبینین. ئەگەر لەنێو دیمەنە گەورەكەدا (كە رووداوی سەرەكیی فیلمێكەیە) چەندین دیمەن و رووداوی دیكەی لاوەكی هەبن و بە تێكڕایی بەسەریەكەوە تێمای فیلمەكە پێكبهێنن، ئەوا لە نێو دەقی(گۆڕستانی چراكان)یشدا، شاعیر بەهەمان تەكنیكی هونەرییەوە، دیمەنەكان دەخاتەڕوو، هاوكات رووبەری دەقەكەش دەكاتە شاشەیــــــەك و هزری خوێنەریش وەك زوومێك بــــــــەرە و دیمەنەكانی نێو شاشە گەورەكە دەبات.  
لە راستیدا، شێركۆ بێكەس بە ئاگاییەکی قووڵی شیعرییەوە، ئەو دیمــــــــــــەنانەی بە سینەمایی کردوون لە دەقی(گۆڕستانی چراكان)دا، ئەمەش لەلایەكەوە بۆ ئەوەی كاریگەرێتی رووداوەكە گەورەتر پیشان بدات، لەلایەكی دیكەشەوە كارەساتەكە بە وێنە و دیمەن بكات. لێرەشەوە گەر سەرنج لەو دەقە بدەین، دەبینین جۆرێك لە هونەری سینەمایی، لــــــــە پیشاندانی دیمەن و رووداوەكانیدا هەن. ئەو دەستە ناسکەی لەنێو لمەكەوە دێتە دەرەوە و هێشتا دەستەوانەکەی لە دەستیدایە، ئەنگوستیلەکەی لە پەنجەیدایە، ئەمانە وێنەیەكی بچووكن لە وێنەیەكی گەورەتر، ئەویش خودی ئەو ژنەیە، كە بە هۆی كردەی ئەنفـــــالەوە خراوەتە ژێــــــــــــر گڵ و زیندەنەچاڵ کراوە. 
پەراوێزەکان:
1 - چۆنێتی نیشاندانی وێنەی ژن، لە فیلمی كوردیدا، هێشوو فاتح، بەرهەمەكانی بیست و هەفتەمین فێستیڤاڵی گەلاوێژ،  ساڵی 2024، ل106.
2 - چۆنێتی نیشاندانی وێنەی ژن، لە فیلمی كوردیدا، هێشوو فاتح، بەرهەمەكانی بیست و حەوتەمین فێستیڤسڵی گەلاوێژ،  ساڵی 2024، ل 106.
3 - پازۆلینی و سینەمای شیعری، كۆمەڵێك نووسەر، وەرگێڕانی جەبار سابیر،  بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم، زنجیرە 1095 ، ل 211.
4 - گۆڕستانی چراكان، شێركۆ بێكەس ،بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم، ساڵی 2004 ل 46.
5 - پەیوەندیی نێوان سینەما و شیعر، سامان عوسمان، ئەدەب و هونەری كوردستانی نوێ، ژمارە 1331 لە  2024/7/25
6 - گۆڕستانی چراكان، شێركۆ بێكەس، بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم، ساڵی 2004، ل 85.