نۆی نیسان، تەنها رۆژی كەوتنی پایتەخت و پەیكەری دیكتاتۆرێك نەبوو، بریتی نەبوو لە داڕمان و داتەپینی سیستم و كۆتایی هەژموونی سێ دەیەی حوكمی بتپەرستی و سەدامخوازی، بەڵكو دووبارەكردنەوەی ئاوازێكی غەمگینی هەموو نەتەوە هاوشێوەكانە، كە (ئیبن خەلدون) وای شیدەكاتەوە كۆتاییەكانی ستەمكاری، بەردەوام بانگەوازی ئافات و ماڵوێرانییە، دەی عیراقیش رێگای ئافات و خۆسەپێنیی سەدامی داخست و دەرگای ئاشووب و دەردێكی دیكەی بە رووی گەلانی عیراقدا كردەوە، ترسی گۆڕیی بۆ برسی و خەمی لە كۆمەڵگە سەندەوە و تەمێكی خستە بەردەمیان، بتەكانی كرد بە پەیكەر و دیكتاتۆرێكی گەورەی ورد كردەوە و كۆمەڵێك رەفتاری ستەمكاریی تری كرد بە ناونیشانی قۆناغەكە.
بە درێژایی مێژوو هەر وابووە
دروست سروشتی دەوڵەتی عیراق هەر لە دروستبوونییەوە لەساڵی 1922دا هەر وابووە، بەردەوام بەرەو رووی كۆمەڵێك گرفت و كێشەی بنچینەیی و پەیکەرییانە بووەتەوە و هەمیشەش كێشە و گرفتەكان رووی لە ئاڵۆزی و بنبەستبوون كردووە، لە سیستمی پادشایی و دەستوورە مۆرك لیبراڵییەكەی، بۆ ماوەی كۆمار، بەجیابەندی لە نێوان كۆماری یەكەم (ماوەی قاسمی) و ئەوانی دیکە، لەویشەوە بۆ رژێمی بەعس و پاش روخانیش، هەموویان دیسان وتارە خەمگینەكەی مەلیك فەیسەڵیان دووپاتكردۆتەوە، كە لە كۆمەڵەی نەتەوەكان وتبووی «عیراق دەوڵەتێكە، عیراقیی تێدا ناژی»، هەرگیز لە مێژووی ئەم دەوڵەتە دەستەبژێری فەرمانڕەوا نەیانتوانیووە عیراقییانە سیاسەت و حكومڕانی بكەن و دیموکراسی بەدی بێنن.
روخانی رژێمی بەعس ناونرابوو پرۆسەی ئازادیی عیراق و هەندێكیش بە رەچاوكردنی یاسای نێودەوڵەتی پێیان دەوت داگیركاریی، بەڵام ئەوەی ئێستا لەناو ئەم سیستمەدا خۆی دەنوێنی هەرگیز ناچێتەوە سەر هیچ یەك لەو ناونیشانانە، چونكە قۆناغەكانی پاش ئازادیی عیراق، ئەم دەوڵەتەی رووبەڕووی شكستی سیستمێكی فشەڵی ناوخۆیی کردەوە و داگیركاریش لە رەهەندە نێودەوڵەتییەكەیەوە كە ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانییەتی گۆڕا بۆ داگیركردنی ناوخۆیی و ئیقلیمی، نەشتوانرا گواستنەوە بەرەو دیموكراسی وەك خواستێكی نیشتمانیی و نێودەوڵەتی لەناو سیستمەكەدا بە ئامانج بگات، راستییەکەشی خواستی گەل لە روخانی رژێمدا، جگە لە دەربازبوون لە برسێتی و قەیرانە داراییەکان، بریتی بوو لە قووڵکردنەوەی دیموکراسی و سەرپێخستنی دەسەڵاتێک رێز لە ماف و ئازادییەکان بگرێت.
بۆ نەتوانرا گواستنەوە بۆ دیموکراسی بێتەدی؟
چەمکی گواستنەوە بەرەو دیموکراسی لە رووی واتا و بەكارهێنانەوە جیاوازە لە چەمکی دیموکراسی، (لویس پاوڵ) وا باسی گواستنەوە بەرەو دیموكراسی کردووە، قۆناغێکە لە خاڵێکی دیاریکراوەوە دەستپێدەکات کە رژێمە پاوانخوازەکان بەرەو روخان دەچن، پاش ئەوە دەستووری نوێ دادەمەزرێت و پەیكەربەندی دامەزراوەی دیموكراسی سەرهەڵدەدەن و دەستەبژێر رەفتارەكانیان بەجۆرێك دەگۆڕن، كە لەگەڵ دیموكراسی یەكبگرێتەوە.
بەو واتایەی گۆڕانی دیموكراسی دەرەنجامی دابەشبوونی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی ناو رژێمێكی پاوانخوازە، بەسەر چینێكی توندڕەو و دەمارگیر لەبەرامبەر میانڕەوەكان، ئەوەی دووەمیان ئامانجیەتی سیستمێكی كراوە دابمەزرێنێت كە لەگەڵ بنەما دیموكراسییەكان یەكبگرێتەوە، ئەم چینە لە دانوستان و گفتوگۆ لەگەڵ گەلدا نەرم و میانڕەون و نایانەوێت بەریەككەوتن لەگەڵ خەڵك سەرهەڵبدات، لەکاتێکدا توندڕەوەکان بەهۆی سوودمەندبوون لە دۆخی دیكتاتۆری هەوڵی مانەوە دەدەن لەپێناوی پارێزگاریی لە دەستكەوتەكانیان.
هەرچی دیموكراسییە، ئاماژەیە بۆ ئەو سیستمەی کە ئازادی بەرەوپێش دەبات و ماف و ئازادییەكان دەستەبەر دەكات و یەكسانی و هەڵبژاردنی ئازاد بەدیدەهێنێ، پێناسەكەی ساموێل هانتیگتۆن گونجاوە كاتێك دەڵێت «دیموكراسی سێ خواست لەخۆیدا كۆدەكاتەوە، ركابەری، گشتگیریی، ئازادییە مەدەنییەكان».
بەشێوەیەكی گشتی بیرمەندانی زانستی سیاسەت لە پۆلێنكردنی قۆناغەكانی گواستنەوە بەرەو دیموكراسی چەند ئاستێك دیاری دەكەن:
قۆناغی داڕمانی سیستمی ده‌سه‌ڵاتخوازیی: ئەم قۆناغە به‌سه‌ره‌تاو ده‌ستپێكی پرۆسه‌ی گواستنەوە به‌ره‌و سیستمێكی نوێ ئه‌ژمار ده‌كرێت و به‌وه ده‌ناسرێته‌وه پڕه له خه‌سڵه‌تی ململانێ له‌نێوان ئاڕاسته‌ی خوازیارانی گۆڕانی سیستم و ئاڕاسته‌ی كۆنزەرڤاتیف له سیستمه كۆنه‌كه و ئاڕاسته‌ی سێهه‌میش میانڕه‌وه‌كانن و مه‌به‌ستیانه به هه‌ندێك ریفۆڕمی سه‌ره‌تایی له‌سیستمه‌كه‌دا بووه‌ستن.
قۆناغی گواستنه‌وه به‌ره‌و دیموكراسی: له‌و قۆناغه هه‌ستیاره‌دا ده‌سته‌بژێری سیاسیی باڵاده‌ست، له رووکاردا وەهای نیشانده‌ده‌ن خواستی ریفۆرم و چاكسازییان هەیە، به‌ڵام كۆی پرۆژه‌كانیان بۆ چاكسازیی تەنها بۆ بەدەستهێنانی کاتە، ئەوەش له‌پێناوی هه‌ڵمژینی توڕه‌یی خه‌ڵك و تێپه‌ڕاندنی گوشاره‌كانی سه‌ر سیستمه‌كه، ده‌شێت له هه‌ندێك نموونه‌ی سیستم و ده‌سه‌ڵاته‌كان ئارەزوویەک بۆ چاكسازیی نیشان بدرێت، به‌ڵام هه‌ر زوو هه‌ڵوێسته‌كان ده‌گۆڕێن و ده‌سته‌بژێر په‌شیمان ده‌بنه‌وه.
قۆناغی پابه‌ندێتی دیموكراسیی: له‌م قۆناغه‌دا دامه‌زراوه‌كانی سیستمی ده‌سه‌ڵاتخوازیی كۆن هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه و له‌جێگه‌ی ئه‌وان دامه‌زراوه‌ی نوێ داده‌مه‌زرێ و كه‌شێكی پڕ له سازان له‌نێوان یاریكه‌ره سیاسییه‌كان دێته كایه‌وه و ئه‌و باوه‌ڕه پتر ده‌چه‌سپێت كه دیموكراسیی سیستمێكی نموونه‌یی و بێ هاوتایه بۆ سه‌قامگیریی و به‌رده‌وامبوونی سیستم.
له‌م قۆناغه‌دا شێواز و بنه‌ماكانی وه‌رچەرخان خۆی له چاره‌سه‌ركردنی كێشه و ناكۆكییه‌كاندا ده‌بینێته‌وە ئه‌مەش به په‌یڕه‌وكردنی رێگا و رێكاری ئاشتییانه، به ئه‌گه‌رێكی زۆریش له‌م قۆناغه‌دا ده‌ستوورێكی نوێ ده‌نووسرێته‌وه و هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت، به‌ڵام ئه‌و هه‌نگاوانه بۆ كامڵكردن و خه‌مڵینی ته‌واوه‌تی دیموكراسیی به‌س نین، چونكه هه‌میشه كوده‌تای سه‌ربازی و سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی توندوتیژی به ئه‌گه‌رێكی كراوه ده‌مێننه‌وه.
قۆناغی كامڵبوونی دیموكراسیی: دەکرێت بووترێت کە ئەم قۆناغە باڵاترین قۆناعه‌كانی گواستنەوەیە به‌ره‌و دیموكراسیی و پێیده‌وترێت (Consolidation)یان (چەسپاندن) كه دوو پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆن له‌یه‌كتر، ئه‌وانیش(دیموكراسیی كۆمه‌ڵایه‌تی) و (دیموكراسیی ئابووری)یه، مه‌به‌ست له دیموكراسیی كۆمه‌ڵایه‌تی، به‌شداریی پێكردنی كارایانه‌ی كاره‌كته‌ره تازەكانە له پڕۆسەكەدا له‌وانه‌ش ژنان و گەنجان، هەروەها په‌یڕه‌وكردنی هاووڵاتیبوون له دامه‌زراوه سیاسییه‌كان، ئه‌مانه‌ش به به‌ردی بناغه‌ی دیموكراسیی داده‌نرێن، هه‌رچی په‌یوه‌ستیشه به دیموكراسیی ئابووری، ئەوە هه‌ڵوه‌ستە له‌سه‌ر خاوه‌ندارێتیی هاووڵاتیان تاك و كۆ ده‌كاته‌وه بۆ سوودمه‌ندبوون له سه‌ربه‌خۆیی ئابوورییان ئەوەش له رێگه‌ی ده‌سته‌به‌ركردنی مافه ئابوورییه‌كانییانه‌وه.
نزیک بوونەوە لە دیموکراسی
پرسیاری سەرەكی لەوەدایە عیراق لەماوەی ئەم دوو دەیەدا، لە پاش روخانی رژێم چەند لە بنەما و ئاكارە دیكتاتۆرییەكان دووركەوتەوە و توانی نزیك ببێتەوە لە بەدیهێنانی دیموكراسی، لەكاتێكدا هێشتاش مۆرك و تایبەتمەندییەكانی ئاكاری ستەمكاریی لەناو پرۆسە سیاسییەكەیدا بەزەقی هەرماوە، هێشتاش هەڵبژاردن تەنها میكانیزمێكە و براوەكانی پێشوەختە دیاریكراون، هەڕەشەی كودەتای سەربازیی و باڵادەستبوونی هێزی چەكدار بە ئەگەرێكی زۆر كارایە. پاوانخوازیی دەسەڵات و هەژموون بەسەر دامەزراوەكان لەدەرەوەی یاسا هەر هەیە، پابەندێتی بە دەستوور تەنها دروشمێكە و هەمووییان خۆیان لە جێبەجێكردنی دەدزنەوە، دەسەڵاتی یاسادانان بە یاسای باری كەسێتی و گێڕانەوەی بنەما مەزهەبییەكان قۆڵبەست دەكرێت و لە ئەركی چاودێریكردن داماڵڕاوە.
سەرجەم ئەم دیاردانە لەناو پرۆسەی سیاسی دەقیان گرتووە و بە نەگۆڕی ماونەتەوە، راستە دوو قۆناغەكەی گواستنەوە بەرەو دیموكراسی بەدیهاتوون و هەڵبژاردن و دەستاودەستكردنی دەسەڵات بەشێوە رواڵەتییەكەی بەرجەستەن، بەڵام هێشتاش كامڵبوون بەرەو دیموكراسی و پابەندێتی بە بنەماكانییەوە نەبووەتە ستراتیژی هیچ یەكێك لە هێزە سەرەكییەكان، بۆیەش هەمیشە دڵەڕاوكێ و دوودڵی ناوخۆیی لە گەڕانەوەی دیكتاتۆریەت و خۆسەپێنی هەر ئەگەرێكی باڵاو كراوەیە، بەڵام بەشێوە و جۆرێكی دیكە.
9ی نیسان، کۆتایی بە دیکتاتۆرییەت هێنا، بەڵام ناڕەزایی عیراقییەکان هەر بەردەوامە..!
