یەكێتی سەقامگیرییەكی ناوخۆیی و سەرۆكێكی بەهێز و ناوەندێتی دیموكراسیی رووكارە سەرەكییەكەیەتی
دەیەی یەكەم: دەیەی قوڕین
دەیەی یەكەمی شۆڕش دەیەی بەهای دروستكردنەوەی نیشتمانە لەسەر كاغەز، یەكخستنەوەی نەتەوەیە لەسەر رووپەڕی دەفتەرێكی خەتدار، باوكە دامەزرێنەرەكان پێكەوە لە شامی شەریف و چایخانەی تولەیتولەوە پارچە جیاوازەكانی شۆڕەسوارانی كورد لە دوای نسكۆیەكی داسەپاو كۆدەكەنەوە، ئەوكاتە سەردەمێكە هەستی باڵای نەتەوەیی لە بەرامبەر دروشمی خۆبەدەستەوەدان ناوەستێ و خەبات درێژەی دەبێت. درێژەدان و هەڵایسانەوە بەجۆرێك ئەستەمە، پێویستە خەباتگێڕانی پەڕاگەندە لەسەر یەك سفرەی نیشتمان جارێكی دیکە كۆبكرێنەوە، ئەو خوانەش بێ چەند و چوونی مەحاڵ یەكێتییە.
سەرەتاكانی ئەم دەیەیە، رۆڵەی توڕە و بێ هیوا لە چەك، دڵشكاو لە سەركردایەتیكردنی شۆڕشی پێشتر دەبوو چەترێكیان بۆ هەڵبدرێت و جۆش بدرێنەوە بۆ خەبات، لەبەرئەمە نەوەیەكی پارچە پارچە لە شۆڕشی ئەیلول وەردەگرنەوە و دەیبەخشن بە ناونیشانی شۆڕشێكی دیکە، كە ئەویش شۆڕشی نوێیە. ئیدی ئالێرەوە كەناری دانوب دەبێت بە خڕی ناوزەنگ و راڕەوەكانی دیمەشق دەچن بۆ بناری لوتكەكانی مامەندە و یارانی لەندەن و پاریس لە یاخسەمەر و قەندیل و سەرگەڵوو بنە و بارگەی خەباتێكی كوردانە دەخەن.
هەڵگیرسانەوەی شۆڕش و جۆشدانەوەی خەباتی چەكداریی، تەنها بە ئازایەتی و ورە نایەتەدی، بە شانی بێ چەك و كەمەری بێ مەخزەن و فیشەك توانای بەردەوامیی نابێت، بەڵكو راوی چەكی پێویستە، لەبەرئەوە سەرەتاكانی دەیەی یەكەم، بە رێکخستنی كاروانی درێژی پێشمەرگەی بێ چەكەوە بۆ سنوور بڕی و دەستخستنی چەك، تا دەگات بەوەی لە كاروانەكەی هەكاری نیوەی هەزاری سوارەكانی شۆڕشی نوێ بە ناحەق شەهید دەبن و گۆڕ غەریب دەكرێن. ئەم شۆڕشە ئەوەندە بێكەس بوو، حەتمەن دەبوو تین و تاوەكەی لە دروستكردنەوەی مەفرەزەی پارتیزانی توندوتۆڵ و باربۆكراو بە چەك و پێویستییەكان سەرپێ بخرێت.
ئەم دەیەیە، دەیەی قوڕینە، سەردەمی پابەندبوونەوەیە بە ئەخلاقی گوند و گەڕانەوە بۆ رەفتاری دانیشتووانی رەسەنی خانووەقوڕەكان، دەیەیەكە هەموو شتێك بەوەدا دەناسرێتەوە، بگەڕێتەوە سەر ئەسڵ و رەسەنایەتی خۆی. دروست مرۆڤ وەك ئەفرێندراوێكی خودایی، لەبەرئەوەی بنەڕەتی بوونی دەگەڕێتەوە بۆ خاك و خۆڵ و قوڕ، نۆستالیژیای بوون و مانەوەی وەك هەمیشە بەو توخمانەی دەبەستێتەوە كە رەنگ و بۆنی خاك هەڵدەگرن، ئەمە جۆرێكە لە خودناسی بە تەنیشت رەگەزە سەرەكییەكانی دیكەوە (ئاو، هەوا و ئاگر) بەردەوام یەكتر تەواو دەكەن، ئولفەتی مرۆڤ بە خاك و خۆڵەوە لەوە زیاترە تەنها حەنین و حەزێك بێت، بەڵكو بووە بە سەرچاوەی دەستڕەنگینی و بیر سەنگینی لە تەلارسازیی و كاری دەستی و شتەكانی دیکەش، بەڵام لە ژیانی یەكێتیدا پاشناوی قوڕین ئاماژەیەكی هزریی و چوارچێوەیەكی بەهاییە كە ئاماژەیە بۆ خانووەقوڕەكان وەك فۆڕمێك لە ژیانی سادە و سەرەتایی گوندنشینانی كورد، كە بارتەقای تەلار و باڵاخانە هاوچەرخەكان بەها و باڵای لە خۆیدا كۆكردووەتەوە.
بەهای خانووەقوڕەكان زۆر مانای جیاواز هەڵدەگرێ و لە زۆر كایەدا دەتوانرێت بەكاربهێنرێتەوە، بەڵام كایەی سەرەكیی بەكارخستنەوەی ئەم چەمكە پەیوەستە بە مۆراڵی باڵای پێشمەرگە و ئاكاری سەركردایەتی و رەوشتی شۆڕشگێڕانەوە، ئەم سیاقە ئەخلاقییە و رەنگدانەوەی لە شۆڕشی نوێدا راستە زادەی سەرەتاكانی شۆڕشی نوێ بوو، بەڵام وەك فەرهەنگێكی كۆپیكراو بۆ هەموو سەردەمێك قابیلی دووبارەكردنەوەیە، لەخۆڕا نییە سەرۆك مام جەلال لە هەموو گوتارێكیدا ئەوەی دوپاتدەكردەوە، كە بۆ خەباتێكی شكۆدار، بۆ تێكۆشانێكی بێ لادان و خواروخێچی، گەڕانەوە بۆ ئاكاری خانووەقوڕەكان پێویستیی و مەرجی پێشوەختەی سەركەوتنی یەكێتی و شۆڕشی نوێیە.
دەیەی دووەم: دەیەی فڕین
تێكستێكی (پابلۆ نێرۆدا) پێمان دەڵێت: «ئێمە ناتوانین بە باڵی ئەوانی دیکە بفڕین»، یەكێتیش لە دەیەی دووەمی تەمەنیدا، بۆئەوەی لە شێوە و كرداردا لە شۆڕشی پێش خۆی نەچێت، چیتر بۆ فڕین بەرەو لوتكەی سەركەوتن، پشتی بە باڵی دەوڵەتانی هەرێمیی و كۆمەكی دەزگا هەواڵگرییە نێودەوڵەتییەكان نەبەست، بەڵكو رێگەی كامڵبوونی شۆڕشی دۆزییەوە، ئەم رێگەیەش بەبێ قوربانیدان و باجی گەورە نەبوو، لەبەرئەوەی هەر خۆی فڕین بەسەر ئاسمانی وڵاتێكی داگیركراودا نزیك بوو لە مەحاڵ، مەحاڵێك كە باڵانسی هێز لەنێوان بزووتنەوەی كورد و دوژمنەكانیدا نەك هەر هاوسەنگ نەبوو، بەڵكو لاسەنگ و لێژ بوو.
دەیەی دووەم، دەیەی هەڵكشان و باڵابوونی بزووتنەوەی چەكداریی كوردستان و بەهێزبوونی كۆڵەكە سەرەكییەكانی خەباتی پێشمەرگە بوو، بڵاوبوونەوەی مەفرەزە پارتیزانەكان و وەشاندنی گورزی كوشندە بوو لە دوژمن، سەردەمی گەشەكردنی چۆنایەتی رێكخستنە نهێنییەكان و فراوانبوونی بازنەكانی خەباتی ناوشارەكان بوو، سەردەمێك بوو ناوچەی رزگاركراو بەرەو فراوانبوون دەچووو تادەهات هێزی پێشمەرگەی یەكێتی زیاتر دوژمنی دەتۆقاند، لە ناوەڕاستی ئەم دەیەیەدا میدیای یەكێتی و ئێزگە دلێرەكەی بە دەنگی پڕ سەدای خوێندنەوەی داستان و نەبەردییەكان ورەی خەڵكیان گەیاندە لوتكە و هێزیان دایەوە بەر خەڵك و شۆڕش.
سەرقاڵیی رژێمی بەعس و دەسەڵاتدارە سەركوتكەرەكەی بەغدا بە جەنگی ئێرانەوە، بەشێك لە تواناكەی سنووردار كردبوو، ئەم فاكتەرە بابەتییە بۆ یەكێتی گرنگییەكەی لەوەدا بوو، تا شەڕ و نەبەردییەكان لە سنوور و چیا و لوتكەكانەوە بگوازێتەوە بۆ قوڵایی شارەكان و لە زۆربەی ناوچەكانی كوردستان گورزی گەورە لە نەبەردی گەورەدا، بەر بەعس كەوت.
ئەو دەیەیەی كوردایەتی و یەكێتی بناغەیەكی پتەوی بۆ رێكخستنێكی هاوچەرخ داڕشتەوە و هێزی پێشمەرگەی لەسەر بنەمایەكی پتەو دامەزراند، پێشمەرگە لەو رۆژگارەدا تەنها چەكدارێكی سیاسی نەبوو، بەڵكو مرۆڤێكی پەروەردەكراو بە ئایدۆلۆژیا و ئاگامەندێكی ناو رووداوە سیاسییەكان بوو، كادر تەنها ئەڵقەی ناوەڕاستی نێوان خەڵك و سەركردایەتی نەبوو، بەڵكو خۆی سەركردە و رابەرێكی مەیدانی بوو دەیزانی چۆن رووداوەكان ئاڕاستە دەكات و ئاڕاستەكانیش چۆن دەخاتە خزمەت یەكێتییەوە. شۆڕش وا لەو سەردەمەدا پتەو كەوتە سەرپێی خۆی، دەرفەتێك لە بەردەم رژێمدا نەمایەوە و تادەهات دەسەڵاتی بەسەر كوردستاندا زیاتر لە دەستدەدا.
چێ گیڤارا لە وێناكردنی شۆڕشدا، دان بەوەدا دەنێت كە: «شۆڕش سێوێك نییە كە لەكاتی پێگەیشتندا بكەوێت، بەڵكو دەبێت بە زۆر بیخەیتە خوارەوە»، دەیەی دووەمی خەباتی یەكێتی، مێژووی كەوتنی سێوی رزیوی سەدام و رژێمەكەیەتی، بەڵام لەسەر بنەمای بیردۆزەكەی ئەنیشتاین نا، گوایە هێزی كێشكردنی بەعس بێت، بەڵكو پاوەری بێ سنووری شۆڕش و داتەپینی رژێمی بەغدا بوو، كە بۆ مێژوو مام جەلال هەر زوو بەرئەنجامی خوێندنەوەی رووداوەكان و سەركێشییەكانی بەعس دركی بەوە كردبوو، كە چارەنووسی سەدام داگیركردنی كوێت و پاشانیش راپەڕینی كۆمەڵانی خەڵك دەبێت.
دەیەی دووەم بۆ یەكێتی تەنها دیوی ئەرێنی نەبوو، بەڵكو پڕ ناسۆر و جەرگبڕیش بوو، رۆژگاری دڕندەیی بەعس لە لوتكەش تێپەڕیبوو، هەڵەبجە دروست لەوكاتەدا دەبێت بە سوتماك و ئەنفال لە شێوەی جینۆسایدكردنی نەتەوەیەكی بێكەس دەبێت بە ناونیشانی ئەو قۆناغە، هێزی داپڵۆسینی رژێم هەموو سنوورەكان دەبەزێنێ و بەشێوەی دڕندە پەلاماری هەموو شتێك دەدات، تا سەرئەنجام دەگات بە داگیركردنی كوێت، دەبێت بووترێت پێشبینییەكەی مام جەلال ـ ی دووربین راست دەرچوو، كە چەند هەفتەیەك پێشتر لە پەرلەمانی بەریتانیا وتبووی: «عیراق، كوێت داگیر دەكات»، رەنگە پێشبینییەكەی مام ناوەندە جیهانییەكانی ئەو سەردەمەی خستبێتە دۆخی شۆكەوە، بەڵام بە هەنگاوەكەی ئیدی سەدام رووی راستەقینەی بۆ جیهان كەوتە دۆخی ئاشكراوە. یەكێتی لەو سات و وەختە هەر زوو ئەو سیاسەتە نێودەوڵەتییەی خوێندەوە و مام كەوتە جووڵە و چالاكی دیپلۆماسی، وای لە حاڵی ئەو دوژمنەی مام جەلال ناچار بكات دەوڵەت بە دەوڵەت بگەڕێ و سنوورێكی بۆ دابنێت.
كۆتایی دەیەی دووەم، بۆ كورد زێڕین بوو، بە دەستپێشخەریی یەكێتی بزوتنەوەی چەكداریی كورد لە ژێر چەترێكدا كۆدەبێتەوە و بەرەی كوردستانیی دێتەكایەوە، پاشانیش بە ئەندازیاریەتی یەكێتی راپەڕین سەرهەڵدەدات و بە جۆش و خرۆشی خەباتی شۆڕشگێڕانەی پێشمەرگە و رێكخستنە نهێنییەكان و خەڵكی كوردستان لە ماوەیەكی كەمدا هەرچی دام و دەزگای داپڵۆسینە كوردستانیان لێ حەرام دەكرێت و بە بەزێنراوی رادەكەن، سەرئەنجامیش كۆڕەوی ملیۆنی و سەپاندنی هێڵی (36) و پشتیوانی نێودەوڵەتی و پەسەندكردنی بڕیاری (688) ی ئەنجومەنی ئاسایش پشتێنەیەكی نێودەوڵەتی بۆ كورد دەسازێنن، دواجاریش هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و پێكهێنانی حكومەت و پەسەندكردنی فیدراڵی هەر وەك دەستكەوتی راستەقینەی كورد و یەكێتی دەمێننەوە.
دەیەی سێیەم: دەیەی نەفرین
لە چامەكەی شێركۆ بێكەس، كە بە باڵای مەشخەڵان زێڕ پۆشكراوە، پێمان دەڵێت: لە ئاشتیدا كۆتری سپی و شنەی باین، لە شەڕیشدا پڵنگین و رەشەباین، بەڵام هەرگیز بژاردەی دووەم لە ململانێ و رووداوە ناوخۆییەكاندا ویستی یەكێتی نەبووە، لەبەرئەوەی یەكێتی هێزی ئاشتییە، هەر لە ئاشتیشدا گەورە دەبێت و گەشە دەكات، بەڵام لە دەیەی سێیەمدا لەبری ئەوەی بە یەك دەست لە ژێر چەتری نیشتماندا پایەكانی حكومڕانی بەهێز بكرێ و كورد بگاتە مەقسەدی كۆتایی، بە دەست لە پشتدانی هەرێمیی و سیاسەتی خۆسەپاندن و پاوانخوازی شەڕێكی گەورە بەسەر كورد و یەكێتیدا داسەپا، ئەو شەڕ و ململانێیە لەوە تێپەڕی تەنها بكەرەكان هێزی ناوخۆیی بن، بەڵكو پەلكێشكردنی سوپا داگیركارەكان بە سوپای بەعسیشەوە ئەوەندە برینی خستە ناو مێژوومانەوە، بۆ ئەبەد لەبیر ناچنەوە.
ئەم دەیە نەفرینە، بە جۆرێك بوو زامێكی قووڵ، تەنها ئازاری نەخستە ناو دڵی خەڵكەوە، بەڵكو كوردستانی بەجۆرێك دابەشكرد كە (پیرەر) وەك سنوورێكی دەستكردی نەفرین لێكراو، منداڵانی یەك نەتەوە لە یەكتر جیابكاتەوە، سەركێشیی بە جەنگ و دووركەوتنەوە لە ئاشتی بە چەشنێك ئاڵۆزكاو بوو، بە دبلن و ئەنقەرە و واشنتۆنیش نەدەگەیشتە چارە، ئەمەش تەنها یەكێتی ماڵوێران و دەردەدار كرد، دەستپێشخەریی و كۆتاییهێنانی شەڕ لە مام دەوەشایەوە و سەرئەنجامیش بەخۆی و شۆفێرێكەوە رێگە دەبڕێت و كۆتایی بە دۆخی نە شەڕ نە ئاشتی دێت و قۆناغێكی نوێ لە ژیانی سیاسی هەرێمی كوردستان و یەكێتی دەست پێدەكات، ئەم دەستپێكە سەرەتای بوژانەوەی هەموو شتێكە.
لە دواساتەكانی ئەو دەیەیە جامی توڕەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە سەدام و رژێمەكەی پڕ دەبێت و لە پرۆسەی ئازادیدا دەسەڵاتێكی خۆسەپێن كۆتایی دێت، بەڵام بۆ مێژوو یەكێتی لە ئازادكردن و رووخاندنی رژێمدا رۆڵی سەرەكی بینی و هەرخۆشی مەشخەڵی سەوزپۆشی گەیاندە كەركوك و خانەقین و زۆر ناوچەی ستراتیژیی دیکەی كوردستان و عیراق.
دەیەی چوارەم: دەیەی خەنین
ئیدیۆمێكی جوانی كوردیمان هەیە، دەڵێت: «ئەوەی دوایین كەس پێدەكەنێت، زۆرترین كات پێدەكەنێت»، یەكێتی لە دەیەی چوارەمدا رووبەڕووی زۆرترین ئاڵەنگاریی و دابەشبوون دەبێتەوە، لەلایەك گۆڕان وەك بزووتنەوەیەكی سیاسی نوێ لە هەناوی یەكێتیدا سەرهەڵدەدات و جەستەی حزب بەسەر دوو بەرەدا دابەش دەكات، پاشانیش ناوەندی بڕیار وەك فۆرمێكی نوێ لە جەمسەربەندی ناوخۆیی یەكێتی بەسەر دوو مینبەردا دابەش دەكات، پاشتریش هاوپەیمانی كوردستان وەك درێژكراوەی خۆخۆریی سیاسی دیسان یەكێتی دەكاتەوە بە ئامانج، بەڵام لەبەرئەوەی بوونیادی مانەوەی یەكێتی بەهێزە، سەرئەنجام یەكێتی هەر بە بەهێزی مایەوە و ئاستەنگەكانی تێپەڕاند.
دیمەنەكانی ئەم دەیەیە، بریتی نەبوو تەنها لە ئاستەنگ و لەمپەر، بەڵكو بە تەنیشتییەوە دەستكەوتی زۆریش هەبوون، لە بەغدا، لە ناوخۆ، لە خۆڕێكخستنەوەی ناوخۆیی و لە هەموو شتێك، توانی سەركەوێت و پارێزگاریی لە مانەوە و گەشەكردنی خۆی بكات.
دەیەی پێنجەم: دەیەی زێڕین
دە ساڵی دەیەی پێنجەم لە كۆتا دیمەنەكانیدا چڕ دەكەینەوە، یەكێتی سەقامگیرییەكی ناوخۆیی و سەرۆكێكی بەهێز و ناوەندێتی دیموكراسیی رووكارە سەرەكییەكەیەتی، بە پێچەوانەی چاوەڕوانی نەیار و ركابەرەكانییەوە، كە گرەوی كەوتنی یەكێتییان داڕشتبوو، ئێستا لەوپەڕی هێزدایە، لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عیراقدا بوو بە هێزی ژمارە یەك و لە زۆربەی ناوچە دابڕێنراوەكان سەركەوتنی گەورەی بە دەستهێنا، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا جارێكی دیکە كوردستانی سەوزكردەوە، بەڵام هێشتا بەس نییە.
بۆئەوەی دەیەی زێڕینی یەكێتی بگات بە مەقسەد و ئەو كاروانە بەردەوام بێت، دەبێت پەیكەر و بوونیادی حزب لەسەر بنەمای لێوەشاوەیی كەسەكان دابڕێژرێتەوە، پێویستە كەسوكاری شەهیدان وەك خاوەنی رەسەنی ئەو مێژووە وەك سەرمایەی مەزن مامەڵە بكرێن، دەبێت دەرفەتی یەكسان و چانسی هاوبەش بۆ هەمووان هەبێت و كەس لەسەر بنەمای پشتیوانی سیاسیی و ناونیشانی خێزانیی بەسەر ئەوانی دیكەدا نەسەپێندرێت، دەبێت دڵەڕاوكێی ناوخۆیی كۆتایی پێ بێت و كادر و هێڵی ناوەڕاستی ژیانی حزبیی لەسەر بنەمای پێویستیی سەرلەنوێ پێناسە بكرێتەوە، هەموو ئەم دەبێیانە مەرجی راستەقینەن بۆ یەكێتییەك كە 50 ساڵە بەپێوەیە و بیەوێت 50ی دیکەش هەر لە لووتكەدا بمێنێتەوە.
