خەلیل عەبدوڵڵا
ولیەم شكسپیر، كەسایەتییەكی گەورەی كەلتوری جیهانییە، وەك شاعیر و شانۆنووس و ئەكتەر، لەسەردەمی رێنیسانسی ئینگلیزی خزمەتێكی گەورەی بە سامانی كەلتوریی شارستانیی ئینگلیز و مرۆڤایەتی كردووە و خەرمانێك بەرهەمی ئەدەبی و هونەری وەك یادگاریی شیرین لە دوا بەجێماوە. بەرهەمەكانی بۆ زیاتر لە 80 زمانی جیهان وەرگێڕدراون. ئێستاش بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەكانی خوێنەر و بینەری تایبەتی خۆیان لەسەرانسەری گۆی زەویدا هەیە.
ولیەم شكسپیر لە ساڵی 1564 لە شاری ستراتفۆردی بەریتانیا لەدایكبووە، لە ئامێزی خێزانێكی خانەدانی ئەو شارەدا پەروەردە بووە، باوكی بازرگان بووە، دواتر بووە بە سەرۆكی شارەوانی ستراتفۆرد.
دوو كچ و كوڕێكیان بوو
شكسپیر هەر لەو شارە خوێندۆتی و فێری زمانی لاتینی بوو، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی بەرهەمی ئەدیبان و هونەرمەندانی جیهانی بەو زمانە بخوێنێتەوە و زانیاریی بەسوودی كەلتورییان لێوەربگرێت و بۆ نووسینی بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەكانی سوودیان لێوەربگرێت.
شكسپیر ساڵی 1582 لە تەمەنی 18 ساڵیدا لەگەڵ كچی جووتیارێكی نزیك شارەكەی خۆی بە ناوی (ئانا هاسوەی) زەماوەندی كرد، كە بە تەمەن هەشت ساڵ لەخۆی گەورەتر بوو، جیاوازیی تەمەنە گرفتی بۆ دروست نەكردن، بەڵكو پێكەوە گونجان و بە ئاسوودەیی و بەختەوەری پێكەوە ژیان، دوو كچ و كوڕێكیان بوو بەناوی (سۆزانا، جۆدیس و هافیت)، جۆدیس و هافیت دوانە بوون.
هافیتی كوڕە تاقانەكەی لە تەمەنی 11 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد، ئەو كۆچە ناوادە پڕ سوێیە، بووە مایەی خەمێكی قووڵی بە ئازار بۆ شكسپیر‌و كاری لە دڵ‌و دەروونی كرد و تا 4 ساڵ بەو خەمەوە تلایەوە و لەو چوار ساڵەدا هیچی نەنووسی.
كاریگەری لە سەر بەجێهێشت
ساڵی 1592 شكسپیر زێدی خۆی بەجێهێشت و چووە شاری لەندەن، ئەو شارە گەورە و پێشكەوتووە كاریگەری لە سەر بەجێهێشت و زیاتر لە نووسینە ئەدەبی و هونەرییەكانیدا قووڵ و قاڵبۆوە، ئیدی لەو شارەوە زیاتر ناسرا‌و بووە ئەستێرەیەكی درەوشاوەی ئەدەب و هونەر، نەك تەنها لە شاری لەندەن، بەڵكو لە سەرانسەری جیهاندا شەوقی دایەوە.
شكسپیر لە هەردوو بواری شیعر‌و شانۆدا خزمەتی كرد.
نووسینەكانی بە زمانێكی ئینگلیزیی سەنگین و پارا‌و دەنووسی، وشە‌و زاراوەكانی هێندە جوان و نوێ و شیرین بوون، فەرهەنگی زمانی ئینگلیزییان دەوڵەمەند و نوێ كردەوە.
ساڵی 1593 یەكەم قەسیدەی درێژی بەناوی (ڤینۆس و ئەدۆنیس) نووسی، ئەو قەسیدەیە توانا و سەلیقەی بەرزی شیعریی ئەویان دەرخست و دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو.
دواتر چەندین قەسیدەی تری نووسی كە لووتكەی ئەفراندن و داهێنان بوون. بەهەمووی 158 قەسیدەی كورت و شیعری گۆرانی و دوو قەسیدەی درێژیشی نووسی.
ساڵی 1601 هەموو شیعرەكانی لە دوو توێی دیوانێكدا چاپ و بڵاو كرایەوە.
ئاوێنەی دەروون و ناخی مرۆڤ بوون
شكسپیر، بێجگە لە شیعر، بایەخی زۆری بە بوارێكی دیكە دەدا، ئەویش بواری شانۆ بوو، 39 شانۆگەری نووسیوە و خۆشی لەگەڵ تیپی نواندندا وەك ئەكتەر رۆڵی لەو شانۆگەرییانەدا بینیوە، شانۆگەرییەكانی بەزر‌و سەرنجڕاكێش و ئاوێنەی دەروون و ناخی مرۆڤ بوون، خەم و ئازار‌و جوانی و خۆشییەكانی سەردەمی خۆیان دەخستەڕوو، جەماوەرێكی زۆر سەردانی نمایشەكانیان دەكرد‌و بە ناوەڕۆكی شانۆگەرییەكان و رۆڵی جوانی ئەكتەرەكان سەرسام دەبوون، هەربۆیەش شانۆگەرییەكان زیاتر لە شیعر، شكسپیریان لەسەر ئاستی وڵات و دەرەوە ناساند.
شكسپیر سەرەتا بەشانۆگەریی كۆمیدی و مێژوویی وەك: (هێنری شەشەم، كۆمیدیای هەڵەكان) دەستیپێكرد.
ساڵی 1596 شانۆگەری (رۆمیۆ‌و جۆلیت)ی نووسی، كە شانۆگەرییەكی تراژیدی و رۆمانسی بوو.
دواتر شانۆگەرییەكانی ( یۆلیۆس قەیسەر، هاملێت، ئۆتیلۆ ماكبیس، بازرگانی ڤینیسیا، ئەنتۆنی و كلیۆپاترا)ی نووسی. ئەم شانۆگەرییانە توانای بەرزی شكسپیریان نیشان دا‌و ئەویان بردە لووتكە.
لە دوا ساڵەكانی تەمەنیدا، شكسپیر شێوازی نووسین و داڕشتنی شانۆگەری گۆڕی و زیاتر بایەخی بە نووسینی شانۆگەری رۆمانسی دەدا، لەوانە ( زریان، چیرۆكی زستان‌و سیمپلین).ئەوەش وەرچەرخانێكی گرنگ بوو لە نووسینی شانۆگەرییەكانی و قۆناغی تراژیدیای بەجێهێشت.
هەتا لە ژیاندا بوو هەموو شانۆگەرییەكانی پێكەوە چاپ‌و بڵاو نەكرانەوە، بەڵكوو تەنها 18 شانۆگەری چاپ و بڵاوكرانەوە.
بەزرترین نرخی تۆماركراوی دەستنووسێكی ئەدەبییە
دوای حەوت ساڵ لە كۆچی دوایی، لە ساڵی 1623دا، 36 شانۆگەری لە دووتوێی كتێبێكدا چاپ و بڵاوكرانەوە، بەوەش شانۆگەرییەكانی لە فەوتان رزگاركران.
دۆكۆمێنت و دەستنووسەكانی هێندە بەنرخ و بەبەهان، رۆژی 14ی تشرینی یەكەمی 2020، خانەی كریستی لە نیویۆرك، دەستنووسی كتێبی شانۆگەرییەكانی ساڵی 1623ی شكسپیری لە زیادكردنێكی ئاشكرادا بە 10 ملیۆن دۆلاری ئەمریكی فرۆشت، ئەوەش بەزرترین نرخی تۆماركراوی دەستنووسێكی ئەدەبییە لە جیهاندا.
توێژەران چەندین لێكۆڵینەوەیان لە سەر شیعر‌و شانۆگەرییەكانی شكسپیر كردووە، بەرهەمەكانی شكسپیریان لە لووتكەی ئەدەب و هونەر‌و سامانی كولتووریی شارستانیی ئینگلیزی‌و جیهانیدا داناوە.
زۆربەی رەخنەگرانی ناوداری بواری شانۆ، ئاماژە بە توانا‌و سەلیقە و بەهرەی هونەریی شكسپیر دەكەن، چەند شانۆگەرییەكی شكسپیر لە لووتكەی هونەری بەرزی ئینگلیزی و جیهانیدا دادەنێن، كە ئەم شانۆگەرییانەن (هاملێت، رۆمێو و جولیت، ماكبیس و یۆلیۆس قەیسەر).
ئەوانی دیكەشیان بایەخ‌و بەهای خۆیان هەیە.
شكسپیر تا دوا ساڵەكانی تەمەنی لە لەندەن ژیا، ساڵی 1613 دوا دوو شانۆگەری نووسی و گەڕایەوە بۆشاری ستراتفۆردی زێدی خۆی، پاش سێ ساڵ مانەوە لەو شارە‌و بەڕێكردنی دوا رۆژەكانی ژیانی، لە رۆژی 23ی نیسانی 1616 لە تەمەنی 52 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد‌و لە شاری ستراتفۆرد بە خاك سپێردرا.
چەندین پەیكەری بۆ دروستكراوە
هەرچەند شكسپیر تەمەنێكی زۆر نەژیاوە، بەڵام لەو تەمەنەدا گەورەترین خزمەتی بە ئەدەب و هونەری ئینگلیزی و جیهانی كردووە، خەرمانێك بەرهەمی كەلتوریی بەنرخی لە شیعر و شانۆگەری لە دوا بەجێماوە، كە تا ئێستاش خوێنەر و بینەری تایبەتییان لە سەرانسەری جیهاندا هەیە.
وەك رێزلێنانێك لەم كەسایەتییە كەلتورییە مەزنە، لە وڵاتی خۆی و وڵاتانی دیكەی جیهان، چەندین پەیكەری بۆ دروستكراوە و چەندین شوێنی گشتی بە ناوی ئەوەوە ناونراون.
ماڵەكەشی لە شاری ستراتفۆرد كراوە بە مۆزەخانە و ساڵانە هەزاران كەس سەردانی ئەو مۆزەخانەیە دەكەن و یادگارییەكانی دەبینن.
شكسپیر لە سنووری جوگرافیای ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیای مەزندا ژیا، ئەو ئیمپراتۆریەتەی بە زەبری هێزی سەربازی باڵی بەسەر بەشێكی زۆری وڵاتانی سەر گۆی زەویدا كێشابوو، بەهۆی فراوانی و بەرینی سنووری جوگرافی و قەڵەمڕەوی ئەو ئیمپراتۆریەتەوە، وا وەسف دەكرا كە خۆری لێ ئاوا نابێ.
شكسپیر بەهێزی نەرم و نیانی قەڵەمەكەی و لە رێی بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەكانییەوە، سنووری ئەو ئیمپراتۆریەتە مەزنەی بەزاند‌و سەرانسەری گۆی زەوی داگیر كرد.
ئیدی هێزی نەرمی كەلتور و بەرهەمی بەپێزی ناوداران وەك رەشەبا وایە سنووری دەوڵەتان و گەلان دەبەزێنێ و هیچ بەربەستێك لە بەردەمیدا خۆی ناگرێ.
بینیمان لەسەردەمی جەنگی سارددا جیهان بەسەر بلۆكی كۆمۆنیستی و سەرمایەداریدا دابەش كرابوو، پەیوەندی نێوان گەلانی سنووری ئەو دوو بلۆكە بچڕا بوو، بەڵام هێزی نەرمی كەلتور ملكەچی ئەو پچڕان و دابەشبوونە نەبوو، هەربۆیەش بەرهەمی نووسەرانی ناوداری بلۆكی رۆژهەڵات لە شارەكانی سنووری بلۆكی رۆژئاوا جمەی دەهات و لەندەن و واشنتۆن و شارەكانی دی باوەشیان بۆ بەرهەمەكانی دۆستۆڤسكی و پۆشكین و چیخۆف ئەوانی دی دەكردەوە، بەهەمان شێوە مۆسكۆ و شارەكانی دی بلۆكی رۆژهەڵات بەهرەمەند دەبوون لە بەرهەمەكانی شكسپیر و ڤیكتۆر هۆگۆ و دانتی و ئەوانی تر.
