مەولانای رۆمی، قیبلەی عاشقان!

خەلیل عەبدوڵڵا

دەبا شەرابی عیشق بنۆشین
تو خودا ساقی، بادەكەت بێنە
شكۆی سەر ‌و مێزەر بشكێنە
لە كوێ‌ پەیدا بوو، ئەم جامی رۆحە
بە هەر نرخێك بێ،‌ بڕۆ بیهێنە!

مەولانا، وەرگێڕانی: پشكۆ نەجمەدین

مەولانا جەلالەدینی رۆمی، كەسایەتییەكی گەورەی کەلتوری ‌و ئایینیی جیهانییە، وەك شاعیر ‌و نووسەر‌ و زانای بواری تەسەوف خزمەتی زۆری كردووە، بەرهەمەكانی بۆ زۆربەی زمانەكانی جیهان وەرگێڕدراون ‌و لەسەرانسەری گۆی زەویدا خوێنەر ‌و هەواداری زۆری هەیە.
محەمەد كوڕی محەمەد كوڕی حسێن كوڕی بەهادین ئەلبەڵخی، ناوی تەواوی ئەو كەسایەتییە‌ و بە مەولانا جەلالەدینی رۆمی ناسراوە.
لە رۆژی 30ی ئەیلوولی 1207 ی زاینیی لەشاری بەڵخی خۆراسان (كە وڵاتی ئەفغانستانی ئێستایە) لە دایك بووە. شاری بەڵخ بەشاری زانست ‌و زانیاری‌ و شاری زانایان ناسرا بوو، سەنتەرێكی گرنگی تەسەوفی ئیسلامی بووە، چەندین زانا‌ و كەسایەتیی گەورەی تێدا هەڵكەتووە.

زۆر پێیان سەرسام بووە
مەولانا لە ئامێزی خانەوادەیەكی ئاینیی رووناكبیر پەروەردە بووە، باوكی زانایەكی گەورەی ئایینی بووە، لای باوكی ‌و زانای ئاینیی  بورهانەدین ئەلترمزی دەرسی خوێندووە ‌و شەمسی تەبرێزی‌ و ئیمامی غەزالی نموونەی باڵای بوون‌ و زۆر پێیان سەرسام بووە.
دوای چوونی مەغۆل بۆ شارەكەیان، خانەوادەی مەولانا ئەو شارەیان بە جێهێشتووە ‌و بۆ شاری نیشاپوور هەڵهاتوون، مەولانا لەوێ‌ فەریدەدین عەتاری نیشاپووری ناسیووە، عەتار دیوانەكەی خۆی (ئەسرارنامە)ی پێشكەش كردووە.
شیعرەكانی ناو دووتوێی ئەو دیوانە زۆر كاری تێكردووە ‌و بۆ ناو دنیای شیعری سۆفی‌ و رۆحانی كێشیكردووە.
لە تەمەنی 14 ساڵیدا لەگەڵ باوكی سەفەری كردووە بۆ شاری بەغدا ‌و لە قوتابخانەی موستەنسرییە خوێندوویەتی ‌و دواتر لەگەڵ باوكی چەند وڵات‌ و شاری تر گەڕاوە ‌و لە كۆتایی گەشتەكەیاندا لە ساڵی 1229لە شاری كۆنیای توركیا جێگیر ‌و نیشتەجێ‌ بوون.
مەولانا لە شاری كۆنیا بە جەلالەدینی رۆمی ناسراوە، دوای دوو ساڵ مانەوە لەو شارە باوكی كۆچی دوایی كردووە، ئیدی مەولانا لە فەتوا‌ و وانەوتنەوە ‌و فیقهدا جێگەی باوكی گرتۆتەوە‌ و درێژەی بەكارەكانی ئەو داوە.
دواتر مەولانا سەفەری كردووە بۆ وڵاتی شام‌ و نزیكەی نۆ ساڵ لە شارەكانی حەلەب‌ و دیمەشق ماوەتەوە ‌و لەو ماوەیەدا بەهرەمەند بوو لە زانستەكانی زانای ناوداری ئایینی (بورهانەدین ئەلترمزی).
دواتر گەڕاوەتەوە شاری كۆنیا ‌و وەك زانایەكی ناودار پێشوازیی گەرمی لێكراوە. ئیدی دەستی بە وانەوتنەوە ‌و رێنمایی ئایینی كردووە، لە چوار قوتابخانە دەرسە ئایینییەكانی گوتۆتەوە.
تەركی دین ‌و دنیای كردووە
 بەو شێوەیە لە سەر كارەكانی بەردەوام بووە، تا زانای ناودار شەمسی تەبرێزی هاتۆتە شاری كۆنیا، مەولانای رۆمی،  شەمسی تەبرێزی ناسیوە، بە دید‌ و تێڕوانینەكانی سەرسام بوو، كاریگەری زۆری تێكردووە‌ و هەموو بۆچوونەكانی گۆڕیوە‌ و وەرچەرخانێكی گرنگ لە بیركردنەوەیدا روویداوە ‌و ئیدی  مەولانا تەركی دین ‌و دنیای كردووە ‌و وازی لە هەموو شتێك هێنا‌ و تەنانەت پشتی كردۆتە ماڵ‌ و منداڵ ‌و خزم ‌و كەسوكاری، چۆتە ناو دنیای قووڵی تەسەوف ‌و ئیدی  ژیانی گۆشەگیریی بۆ شیعر نووسین ‌و گوێگرتن لە میوزیك ‌و خوێندنەوەی كتێب‌ و وەرزش تەرخانكردووە.
شەمسی تەبرێزی بێ‌ پرس‌ و بە دزییەوە شاری كۆنیای بەجێهێشتووە ‌و كەس نەیزانیوە بۆ كوێ‌ چووە.
مەولانا بە رۆیشتنی شەمسی تەبرێزی مامۆستای زۆر نیگەران بووە، سوڵتان وەلەدی كوڕی ناردووە بە شوێنیدا بگەڕێ‌ ‌و بیدۆزێتەوە.
 رۆیشتنی شەمسی تەبرێزی هێندە كاری تێكردووە كە خەم ‌و ئازارەكانی بە شیعر دابڕێژێ‌ ‌و تەعبیری لێبكات، بەوەش جوانترین قەسیدەی شیعری  بۆ تەبرێزی نووسیوە‌ و هەموو ئەو شیعرانەی بۆ ئەوی نووسیوون لە دووتوێی دیوانێكدا بە ناوی (شەمسی تەبرێزی) چاپكراوە.
پاش هەوڵ ‌و سۆراخێكی زۆر، مەولانا توانی شەمسی تەبرێزی مامۆستای بدۆزێتەوە ‌و بە دیداری شاد بێتەوە، بەڵام ئەو شادییە زۆری نەخایاند، شەمسی تەبرێزی بە یەكجاری ماڵئاوایی لە ژیان كرد ‌و ئەوەش بووە خەم ‌و ئازارێكی قووڵ بۆ مەولانا ‌و بە شیعرەكانی تەعبیری لەو خەم ‌و ئازارە بەسوێیە كردووە.
مەولانا لەبارەی شەمسی تەبرێزییەوە وتویەتی: (شەمسی تەبرێزی رێگای راستیی ژیانی نیشاندام، لە رووی ئایینەوە خۆم بە قەرزداری ئەو دەزانم).

بە كوردییەكی شیرین ‌و پارا‌و
ساڵی 2010 نووسەر‌ و رۆماننووسی تورك
(ئەلیف شەفەق)، رۆمانێكی بە ناوونیشانی (چل رێساكەی عەشق) لە سەر جەلالەدینی رۆمی نووسی، ئەلیف لەو رۆمانەدا تیشكی خستۆتە سەر ژیانی مەولانا ‌و پەیوەندی نێوان ئەو ‌و شەمسی تەبرێزی، رۆمانەكە دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو، زیاتر لە 600 هەزار دانەی لێفرۆشرا‌ و بۆ زۆربەی زمانەكانی جیهان وەرگێڕدرا، وەرگێڕی ناسراو (جەلیل كاكەوەیس)، ئەو رۆمانەی بە كوردییەكی شیرین ‌و پارا‌و بۆ سەر زمانی كوردی وەرگێڕاوە ‌و لە لایەن دەزگای چاپ‌ و پەخشی سەردەمەوە چاپ‌ و بڵاوكراوەتەوە، هێندە خواست لەسەر ئەو رۆمانە هەبوو، تا ئێستا چوار جار چاپكراوە.
مەولانا بە زمانەكانی فارسی‌ و توركی ‌و عەرەبی شیعری نووسیوە ‌و خەرمانێك بەرهەمی لە دوا بەجێماوە، لەوانە (چوارینەكانی، دیوانی شەمسی تەبرێزی، دیوانی شیعری غەزەل، مەسنەوی- 6 بەرگ، غەزەلیاتی سۆفی) ‌و چەندانی تر، بەرهەمەكانی مەولانا بە مەزنترین شاكاری ئەدەبی ‌و ئایینی دادەنرێن ‌و سەدان لێكۆڵینەوەی زانستییان لەسەر كراوە.
مەولانا زۆر حەزی لە میوزیك بووە، رای وابووە میوزیك گەشتێكی رۆحییە مرۆڤ لە رێی نەفس‌ و خۆشەویستییەوە بە كەماڵ دەگەێنێت، مرۆڤ بە گوێگرتن لە میوزیك دەگاتە بەرزترین پلەی رۆحانی ‌و لە خودا نزیك دەبێتەوە، لەو روانگەیەوە سەمای مەولانا هاتە گۆڕێ‌.
شاعیری ئەڵمانی (هانز ماینكی)، لە بارەی شیعرەكانی مەولاناوە دەڵێت: ( ئەو شیعرانە لە كاتە تاریك‌ و ناخۆشەكاندا، هیوا ‌و ئومێد  دەبەخشن‌ و دڵ‌ و دەروون ئارام دەكەنەوە).
مەولانای ڕۆمی  بە بیر و بۆچوونە نەرم ‌و نیان ‌و میانڕەوەكەی، كە لە شیعر و پەخشان ‌و نووسینەكانیدا ڕەنگی داوەتەوە، پەیامی لێبوردەیی‌ و یەكترقبوڵكردن ‌و خۆشەویستی بۆ هەموو گەلانی سەر گۆی زەوی ناردووە، هەر بۆیەش ئایینەكەی ئەو ئایینی خۆشەویستی بووە، بەوەش هەوادارێكی زۆری لە دەنگ‌ و رەنگە جیاوازەكان لە سەرانسەری جیهاندا هەیە.
پاش خزمەتێكی زۆر لە بوارەكانی ئایین ‌و ئەدەبدا، رۆژی 17ی كانوونی یەكەمی 1273، مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی، لە تەمەنی 66 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد‌ و لە شاری كۆنیای توركیا بەخاك سپێردرا، مەزارەكەی بۆتە ڕووخسارێكی گەشتیاری‌ و ساڵانە بە هەزاران كەس لە وڵاتانی جیهانەوە سەردانی دەكەن.