ئەلەندی نەورۆز لای کورد پیرۆزە

ئاسرەوان قادرۆک

جەژنی نەورۆز داب و نەریتێكی زۆر دێرینە لەلایەن كورد و گەلانی ئاریاڤیچەوە لە چیاکانی زاگرۆس بەڕێوەچووە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كۆتاییەكانی چاخی بەستەڵەك،
هەر لەسەرەتاوە مرۆڤ ئاگری لا پیرۆز بووە، بۆ یەكەمین جار (كیومەرز) كە یەكەمین پاشای دەوڵەتی پێشدادی بووە و بە باپیرە گەورەی میدیاكان دەناسرێت، بە رەسمی ئاگری كردۆتەوە و هەندێکیش بڕوایان وایە كە ئەو ناوی ناوە (رۆژێكی نوێ) نەورۆز.
شاری هەولێر پایتەختی کوردستان، کە شارێکی مێژوویی گرنگە لە ناوچەکەدا و پێش چوار هەزار ساڵ لە قەڵای هەولێردا ئاگری نەورۆز کراوەتەوە. هەر لە رۆژی نەورۆزدا بوو (ئەبرەهەم ئازەر) واتە حەزرەتی ئیبراهیم پێغەمبەری کوردان بتەکانی (نەمرود)ی شکاند. 
هەر لە رۆژی نەورۆزدا بوو پێغەمبەری ئیسلام محمد (د.خ) بتەکانی کەعبەی شکاند. لەو رۆژەوە هۆزە عەرەبەکان خوای تاک و تەنهایان ناسی. 
لە (716ی پ.ز) هەموو خەڵکی دانیشتوانی مێزوپۆتامیا شۆڕشێکی گەورەیان دژی دەسەڵاتی ئاشورییە داگیرکەرەکان بەرپاکرد کە خەڵکی کوردستانیان دەچەوساندەوە، کەچی فیردۆسی لە شانامەدا بە هەڵە بەناوی داستانی (کاوەی ئاسنگەر و زوحاک)ەوە تۆماری کردووە و دەیخاتە سەردەمی (ئەستیاک)ی چوارەم پاشای میدیاوە.
داستانی کاوە و ئەستیاک
سەردەمی حوكمڕانی پێشدادی و میدەكان زۆر لەیەكەوە دوورن، راستە هەردوو دەوڵەت لە كوردستاندا بووە، بەڵام سەردەمەکانیان جیاواز بووە، كەواتە كاوە لە سەردەمی پێشدادیدا شۆڕشی كردووە و سەركەوتنەكەی لە رۆژی نەورۆزدا بووە. ئێمەی زەردەشتی ئەو هەڵەیە راست دەكەینەوە كە (كاوە) ئاسنگەر بووبێت و لە سەردەمی (ئەستیاك)ی كۆتا پاشای ماددەكاندا بووبێت.
لە نەورۆزی ساڵی (614 پ.ز) سوپای میدیا لە دیجلە پەڕییەوە شاری پیرۆزی (ئاشور)ی داگیرکرد ، کە بە شاری خوداکانی ئاشورییەکانیان ناسرابوو. سەرەنجام لە ساڵی (612 پ.ز) لەسەر دەستی (کەی خەسرەو) پاشای میدیا  دەوڵەتی ئاشورییان بە یەکجاری رووخاند، دیسان فیردۆسی ئەم داستانەی بە ناوی شەڕی (فەرەیدون و زوحاک) نووسیوە. 
کێشەکە لەوەدایە فارسەکان نەورۆزیان کردوە بە مەتەڵ، بۆئەوەی قارەمانێتی کورد و مێژووە رەسەنەکەمان بشێوێنن و بەلای خۆیاندا رای بکێشن. دیارە ئەو پەندەیان لەبیرکردوە کە دەڵێت: (مێژوو ئەوەیە کە روویداوە نەک ئەوەبێت کە دەمانەوێت).
نەورۆز وەک جەژنێکی ئەفسانەیی 
لەبەرئەوەی پێش سۆمەرییەکان مێژووی دێرین نەنوسراوەتەوە بەهۆی نەبوونی خەت و مێژوونووسەوە، ئەو هەوڵانەی کە هەیە ئامانجی نەپێکاوە و زۆر رووداوی راستەقینەی مێژووییان وەک داستانێکی ئەفسانەیی لە قەڵەم داوە یەکێک لەوانەش نەورۆزە. 
نەورۆز وەک جەژنێکی سروشتی: لە دیڕزەماندا لە کوردستان دوو وەرز هەبووە، زستان و هاوین، جەژنی نەورۆز سەرەتای بەهار و جەژنی میهرگان سەرەتای پایز بووە، کە دوو جەژنی نەتەوایەتی کورد بوون و هەردووکیاندا ئاگر کراوەتەوە و پیرۆز بووە. هەر لەبەرئەوەیە زۆر سەرچاوە وەک جەژنی سروشتی و بووژانەوەی دار و درەخت ناساندویانە . 
نەورۆز وەک جەژنێکی ئاینی: لە سەردەمی جەمشید (چەمشید) چوارهەمین پاشای دەوڵەتی پێشدادی نەورۆز وەک جەژنیێکی ئایینی ناسراوە تیشکی خۆر وەک ئاینێکی مێترایی پەیڕەو دەکرا و جەژنی نەورۆز وەک کەشێکی ئایینی لێکدەدرایەوە، چونکە خۆر و ئاگر و رووناکی لە بەخشندەییەکانی میتران.
(نیبریك) مێژوونوسێكی ئێرانییە كە بە رەگەز سویدییە لەم بارەیەوە دەڵێت ساڵنامەی زەردەشتی (مەزد یەسنا) یەكسانی شەو و رۆژ لە نەورۆزدا دەسەلمێنێت، ساڵ بەسەر 360 رۆژ و 12 مانگدا دابەش دەکات کە هەرمانگێک 30 رۆژە و پێنج رۆژی کۆتایی ساڵ لە حساباتی کوردیدا بە (پەنجە وتار) ناسراوە. لە هەندێک سەرچاوەدا هاتووە کە ئەشوو زەردەشت بە دەستی خۆی ئاگری نەورۆزی كردۆتەوە و پەیامی ئاشتی و ئازادی و بەختەوەری گەیاندۆتە گەلانی دەوروبەری لە رێگەی مەشخەڵی ئاگرەوە، چونکە ئاگری زەردەشتییەکان هێزێکی (ئاهورایی) دەبەخشێتە مرۆڤەکان.
جەژن لەگەڵ جەماوەردا
پاشا كوردەکانی زەردەشتی لە جەژنی نەورۆزدا تاجەكانیان دادەنا و دەرگایان دەخستە سەرپشت بۆ دیدار لەگەڵ خەڵك و دیاریی پێشکەش کردن، پاشاکانیش وەک هاوڵاتییەک جەژنیان لەگەڵ جەماوەردا پیرۆز کردووە. لە پەرتووكی زەردەشتیدا بڕوا وایە لە كۆتا چوارشەممەی ساڵی کوردی و زەردەشتی، کۆتا چوارشەممەی پێش نەورۆزدا گیانە پاكەكان (ئورڤان) رۆحی كەسە مردووەكانیان دەگەڕێتەوە و حەوت ئاگر دەکەنەوە و هێلکە رەنگ دەکەن بە ئاهەنگ و کەیف و خۆشی بەرەو نەورۆز دەچن. بەو جەژنەش دەڵێن (چوارشەممە سوورە)، بەڵام چوارشەممە سوورەی ئێزدییەکان چەند هەفتەیەک دوای نەورۆزە و بەسەری ساڵی ئێزیدی دادەنرێت، پیرۆزییەکی تایبەتی هەیە.
کاتێک ئیسلام هاتە کوردستان دژایەتییەکی تەواوی جەژنی نەورۆزییان دەکرد و بە جەژنی ئاگر پەرستەکانیان دادەنا، چونکە ئیسلام (دەوڵەتی ساسانی کوردی زەردەشتی) یان روخاندبوو، ئاگرکردنەوە و جەژنی نەورۆز حەرام و قەدەغە کرا. ئەوەش بڵێین کە جارێکیان لە نەورۆزدا کوردەکان (دیاری نەورۆز)یان بۆ (علی کوڕی ئەبو تاڵیب) بردووە و ئەویش لێی وەرگرتوون. کاتێکیش (علی کوڕی ئەبوتاڵیب) پایتەختی خەلافەتی ئیسلامی لە (مەدینەوە) گواستەوە بۆ (کوفە). هەموو ئەو کوردە زەردەشتیانەی ببوون بە ئیسلام پێیان دەوتن (مەوالی)، عەرەبەکان مامەڵەی خراپیان لەگەڵدا دەکردن، بە ئیسلامی ژمارە دوو هەژماریان دەکردن. دۆخێکی خراپ و هەندێک مافی سەرەتایی کەمیان هەبوو، پەنایان بردە بەر ئیمامی عەلی کە کێشەکەیان بۆ چارەسەر بکات، ئەویش فەرمووی: (عەرەب و مەوالی فەرقیان نییە) بۆیە هەموو کوردەکان بوونە پشتیوانێکی تەواوی (علی کوڕی ئەبوتاڵیب). باشترین بەڵگەش ئەوەیە کورد ئەگەر شیعەش نەبێت تا ئێستا (علی و حەسەن و حسەین)ی خۆش دەوێت.
ئەمساڵ لە رۆژی 20/3/2024  لە سەعات 6:06 دەقەی بەیانیدا تیشکی خۆر هەڵدێت و بۆ چەند دەقەیەک تیشکێکی زێرین کە پێی دەڵین (ئەلەند) دەردەکەوێت، ئەلەند لای زەردەشتییەکان و کاکەییەکان و ئێزدییەکان پیرۆزە، هەموو بەیانییەک کە ئەلەند هەڵدێت ئەو شوێنەی کە یەکەمجار تیشکی خۆر لێی دەدات ماچی دەکەن. ئەم تیشکە بۆ مرۆڤ و گیاندار و سروشتی ناوچەکە زۆر گرنگە، لە رووی زانستییەوە گەشە و وزەیەکی تایبەتمان پێدەبەخشێت، وێڕای ئەوەی کە بۆ تەندروستی مرۆڤ زۆر گرنگە.

 نەورۆزتان پیرۆز