راپۆرتی/ تەها عەبدوڵڵا
رەحمان خانی بەڕێوەبەری گشتیی بەنداو و كۆگاكانی ئاو لە هەرێمی كوردستان، تیشك دەخاتە سەر ژمارەی بەنداوەكان لە هەرێم و ئەو ئاستەنگ و گرفتانەی بوونەتە رێگر لەبەردەم تەواونەكردنی بەشێكیان کە بڕیارە لەسەر بودجەی هەرێم دروست بكرێن، دەشڵێت: بەهۆی بەرزیی رێژەی بەفر و بارانەوە ئاستی ئاو لە بەنداوەكان بەرزبۆتەوە کە ئەوەش دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی رێژەی ئاوی ژێر زەوی و زیادبوونی بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا لە وێستگەکانی كارۆئاویی.
بەنداوەكان و توانای گلدانەوەیان
لەبارەی ژمارەی بەنداوەكان و توانای گلدانەوەی ئاوەوە وتی: بەنداوە گەورەكانی دوكان (توانای گلدانەوەی بڕی 6.8 ملیار مەتر سێجا) و دەربەندیخان (توانای گلدانەوەی سێ ملیار مەتر سێجا) ئاویان هەیە کە هەردووکیان لە سنووری پارێزگای سلێمانین، ئەم دوو بەنداوە 30 %ی ئەمباری ستراتیژی و هاوسەنگیی ئاوی هەموو عیراق پێكدەهێنن، دواتر بەنداوی دهۆك دێت کە توانای گلدانەوەی 52 ملیۆن مەتر سێجا) ئاوی هەیە.
لەسەر ئاستی هەرێم چەندین بەنداوی دیكە لەدوای راپەڕینەوە دروستكراون كە بچووك و مامناوەندن، لەوانە بەنداوەكانی سەروچاوە لە رانیە، هەڕاوە لە چەمچەماڵ، كەشكان لە دهۆك، کە لەلایەن حكومەتی عیراقەوە دروستكراون، ئەوانەشی تایبەتن بە سنووری ناوچە دابڕاوەكان، بەنداوی خاسەچای، شیرین و پەڵكانە لە پارێزگای كەركوك و ئەڵوەندە لە خانەقین.
سەبارەت بەوانەش کە لەسەر بودجەی هەرێم دروستكراون روونیکردەوە، لە ساڵانی رابردوودا لەلایەن وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو و بەڕێوەبەرایەتی گشتیی بەنداوەكانی هەرێمەوە چەندین بەنداو دروستكراون لەوانە لە سنووری سلێمانی، بەنداوەكانی ئەستێڵ، حەسەن كەنۆش، قادركەرەم، هەشەزینی، دێوانە (دەربەندیخان) و چەندین پۆند، هەروەها شیوەسووری چەمچەماڵ – شوان تەواو كراون.
بەنداوەكانی باسەڕە، زەلان، چەقچەق، سورقاوشان كاریان تێداكراوە و لەبەر نەبوونی نەختینە و گرفتی دارایی كارەكانیان وەستێنراون، لە هەوڵداین لەمساڵدا ئەگەر بودجەیان بۆ دابین بكرێت، دەست بەکارکردن تیایاندا بكەینەوە، هەروەک بەنداوی سەرچنار(چەقچەق رووخاوەكە) توێژینەوە و نەخشەسازیی بۆ دەكەینەوە و لە حاڵەتی گونجانی شوێنەكەیدا دروستی دەكەینەوە.
هەولێر و ئیدارەی گەرمیان
لە پارێزگای هەولێریش، بەنداوەكانی حەمامۆك، جەلی، دێگەڵە، كۆدەرە و چەمرگە تەواوكراون. بەنداوەكانی شەوگێڕ و ئاقوبان ئەمساڵ ئاویان كۆكردۆتەوە و لە قۆناغی كۆتاییدان.
هەروەها بەنداوەكانی نازەنین، شیواشۆك و بانوی تاڵەبان كارەكانیان لەبەر گرفتی دارایی راگیراون و لە هەوڵداین بۆ دەستپێكردنەوەیان، بەنداوی گۆمەسپان لە قۆناغی جێبەجێكردندایە، بەنداوی بەستۆڕە لەلایەن كەرتی تایبەتەوە بودجەی بۆ دابینكراوە و كاری تێدا دەكرێت.
لە پارێزگای دهۆكیش، هەردوو بەنداوی بێدوهێ و بەنداوی خنس تەواوكراون، هەردوو بەنداوی سبنە و گەلی بەنداوە لە قۆناغی جێبەجێكردندا بوون، بەڵام ئەمساڵ لافاو زیانی پێگەیاندن.
هەروەک لە ئیدارەی گەرمیان، بەنداوی ئاوەسپی و تورەجاڕ تەواوكراون و بەنداوی خۆرنەوەزان كە بەشی زۆری تەواو بووە لەبەر گرفتی دارایی کارکردن تیایدا وەستاوە، بەڵام لە هەوڵداین ئەمساڵ تەواوبكرێت، بەنداوی باوەنوور كە 15 % كاری لێكراوە لە بەرگرفتی دارایی راوەستاوە و هەوڵی دابینكردنی بودجەكەی دەدرێت.
تەواوی ئەو بەنداوانە جگە لە گۆمەسپان (97 ملیۆن مەتر سێجا ئاو دەگرن و بەستۆرە 20 ملیۆن مەتر سێجا) بە هەموویانەوە کە (20 بەنداون 85 ملیۆن مەتر سێجا ئاو دەگرن).
ئاماژەشی بەوەدا، کە ئێستا قەبارەی ئاوی گلدراوە لە تەواوی بەنداوە گەورەكانی هەرێم 6.4 ملیار مەتر سێجایە و بچووكەكانیش پڕبوون.
رەحمان خانی: بەنداوەکانی دوکان و دەربەندیخان 30 %ی ئەمباری ستراتیژیی و هاوسەنگیی ئاوی هەموو عیراق پێكدەهێنن
هەماهەنگی لەسەر پرسی ئاو
لەبارەی هەماهەنگیشیانەوە لەگەڵ وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاوی عیراقدا وتی: هەرێمی كوردستان لە بواری سەرچاوەكانی ئاو و بەنداوەكاندا پەیوەندیی لەگەڵ عیراقدا لەسەر بنەمای ماددەی 114ی دەستوورە، بۆ ئەمەش پلانی بەردانەوەی ئاوی بەنداوە گەورەكان بە هاوبەشی و بۆ بەرژەوەندیی هەردوولا لەنێوان وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی هەرێم و وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاوی عیراق دەكرێت.
بەگوێرەی توێژینەوەی ستراتیژیی عیراقیش كە بۆ ئاو و زەویوزار وەك نەخشەڕێگەیەك لە ساڵی 2015 تا 2035 دانراوە، دروستکردنی چەندین پڕۆژەی بەنداوی لە هەرێمی كوردستان تێدایە، لە دوایین كۆبوونەوەی وەفدی هەردوولا لە بەغدا و كۆبوونەوەی وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی هەرێم و وەفدی یاوەری لەگەڵ سەرۆك وەزیران و وەزیری سەرچاوەكانی ئاوی عیراق، لەسەر دەستپێكردنی بەنداوەکانی باكرمان لە زێی خازر، مەندلاوە لەسەر زێی گەورە، تەقتەق و دەڵگە، لە زێی بچووك گفتوگۆی جدی كراوە و بڕیارە لەسەر بودجەی فیدراڵی عیراق جێگیربكرێن، هاوكات لیژنەی تەكنیكی هاوبەش كاری تێدا دەكەن و لە ناوەڕاستی ئەم مانگەدا لە هەولێر كۆبوونەوەی سێیەم دەكەین.
نۆژەنکردنەوە و بەرهەمهێنانی کارەبا
سەبارەت بە ئەگەری بوونی مەترسی لەسەر بەنداوەکان و بەتایبەتیش دوكان و دەربەندیخان رایگەیاند: بەنداوەكانی (دوكان، دەربەندیخان) پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە و چاودێریی بەردەوامە، چونکە زیاتر لە 60 ساڵ بەسەر دروستكردنیاندا تێپەڕیوە، لەگەڵ ئەوەشدا بە تەواوی توانای گلدانەوەی ئاویان هەیە و سەلامەتن.
لەڕووی توانای بەنداوەکانیشەوە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا ئەو بەرپرسە باڵایەی بەنداوەکان دەڵێت: كۆی توانای بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەردوو وێستگەی كارۆئاوی دوكان (400 مێگاواتە لە سەعاتێکدا) و دەربەندیخان (250 مێگاواتە لە سەعاتێکدا)، ئەمساڵ بەهۆی زیادبوونی داهاتی ئاوەوە لە دەربەندیخان رێژەی بەرهەمهێنان زیاتر بوو، ئەگەر گرفتی تەكنیكی لە یەكێك لە یەكەكانی كارۆئاوی نەبوایە ئەوا ئەو بڕە زیاتریش دەبوو، بەدڵنیاییەوە لە هەرسێ مانگە گەرمەكەی هاویندا (حوزەیران، تەمموز و ئاب) لە هەردوو بەنداوی دوكان و دەربەندیخانەوە، زۆرترین رێژەی كارەبا بەرهەمدەهێنرێت، كە وزەیەكی پاكی دۆستی ژینگەیە و لەچاو سەرچاوەكانی تری بەرهەمی كارەبادا خۆڕاییە.
پارێزگاریکردن لە سامانی ئاو
لەبارەی پارێزگاریکردن لە ئاوی ژێر زەوی بە زیادبوونی رێژەی ئاوی بەنداوەكان رەحمان خانی دەڵێت: بە دڵنیاییەوە زۆری بەفر و باران كاریگەریی باشی دەبێت لەسەر بوژانەوەی سەرچاوەكانی ئاو و كانییەكان و بەرزكردنەوەی ئاستی ئاو و بوژانەوەی ئاوی ژێر زەوی، كە بەداخەوە وشكەساڵی لە ساڵانی رابردوودا هەروەها زۆریی بیری زیادەڕۆی نایاسایی زیانێكی گەورەی لە ئاوی ژێر زەوی داوە كە قەرەبووكردنەوەی زۆر ئەستەمە، ئەگەرچی هەوڵی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو بەردەوامە بۆ كۆنترۆڵكردنی و كەمكردنەوەی بەكارهێنانی ئاوی ژێرزەوی و كاركردن بە ئاڕاستەی بەكارهێنانی ئاوی سەرزەوی و بەنداوەكان.
هاوکات لەسەر پرسی ئاو و پاراستنی ئەو سامانە لە هەرێم وتی: جێگەی داخە لە عیراق هێڵی سوور بۆ ئاسایشی ئاو نەماوە ئەوە لەهیچ شوێنێكی جیهاندا نییە، گرفتێكی تر دەستێوەردانە لە پرسی ئاو لەلایەن هەندێک کەسەوە بەبێ ئەوەی لە پسپۆڕیی ئەواندابێت، لەکاتێکدا ئەو بابەتە رێوشوێنی تەكنیكی و زانستی خۆی هەیە، ئەمە جگە لەوەی پێویستە ئەو زیادەڕەوییەی دەكرێتە سەر ئاو و پیسكردنی سەرچاوەكانی رابگیرێت.
