ئەكرەمی میهرداد
ئەم نووسینە دوورە لەو شێوە لێكۆڵینەوە مێژوویی و تەكنیكییانەی كە لەم چەند دەیەی رابردوو دەربارەی شاعیرانی كورد نووسراون و لەناویشیاندا
ئەحمەد موختار جاف
چەند سەرنجی پێویست
نووسین و لێكۆڵینەوە دەربارەی ئەحمەد موختار بەگی جاف، بە بڕوای من دابڕاو نییە لە تێگەیشتن و لێكۆڵینەوە لە خۆشەویستی، چونكە روانگەی یەكەم و تەواوی ئەو شاعیرە نازدار و جوانەمەرگە بۆ شیعر روانگەیەكی عەشقییە. ئەحمەد موختار جیاواز لە شاعیرانی كورد هەموو رەوش و دیاردەو بەسەرهاتەكانی خۆشەویستی و ئەوینی كردووە بە شیعر. ئەگەر شاعیرانی دیكەی كورد باسی هەموو شتێكیان كردووە بەشیعر و لەناویشیاندا خۆشەویستی، بێگومان موختارەكەی عیشق و شیعر هەموو دیاردەكانی ناو خۆشەویستی كردووەو بەشیعر و تەنانەت هەر لەروانگەی ئەوینیشەوە شیعر بۆ كوردایەتی و دیاردەكانی دیكەی ژیان دەنوسێت.
سەرنجی دووەم، ئەوەیە كە ئەم نووسینە دوورە لەو شێوە لێكۆڵینەوە مێژوویی و تەكنیكیانەی كە لەم چەند دەیەی رابردوو دەربارەی شاعیرانی كورد نووسراون و لەناویشیاندا ئەحمەد موختار جاف، بەڵكو دەمەوێت بە شێوازێك بنووسم كە تەنها دەقی شیعری بكەمە سەرچاوەی تێگەیشتن و لێكۆڵینەوە بۆ ئاشكراكردنی موختار یان دەستنیشانكراوەكەی عیشق و شیعر. لەم نێوانەشدا باس لەڕیزبەندی مێژوویی و بەسەرهاتەكانی عیشق و شیعری ئەحمەد موختار ناكەم و تەنها باس لەهەردوو روانگەی عیشق بۆ شیعر و شیعر بۆ عەشق دەكەم لەلای ئەم شاعیرەمان.
سەرنجی سێیەم، بەكارهێنانی وشەی (موختار) كە بێگومان لەناوی (ئەحمەد موختار) وەرگیراوە، بەمانای موختاری دەسەڵاتدار یان كار بەڕێوەبەر نییە، بەڵكو بەمانای هەڵبژاردە یان دەستنیشانكراو بەكاریدەهێنم و مەبەستمە بڵێم ناونیشانی (موختارێك لەعیشق وشیعر) كە ئەم شاعیرەمان هەڵبژاردووەو دەستنیشانكراوی عیشق و شیعری سەردەمی خۆیەتی و هەموو یان زۆربەی ژیانی كورتخایەن و ناكامیشی هەر بۆ ئەو دوو ئامانجە تەرخان كردووە؟
بەڵام لەم ناونیشانەدا (موختارێك لە عیشق و شیعر)، بۆیە وشەی (عیشق)م پێش وشەی (شیعر) خستووە، بۆ ئەوەیە كە بڵێم تایبەتمەندیی و ناوازەیی و خودێتی شیعری ئەحمەد موختار لەوەدایە كە عیشق روانگە و ئامانجی كۆتایی شیعرە لە لای ئەو، ئەمەش دەبێتە ناسنامەی تاكانەی ئەو لە شیعری سەردەمی خۆیدا. یان لەوانەشە دڵم بێت یان بوێرم كە بڵێم شیعری ئەحمەد موختار هەمان شیعری سەردەمی پێش خۆی و سەردەمی ژیانی خۆیەتی و لەم پرسەدا ئەحمەد موختار كاریگەرییەكەی لەوەدایە كە عیشق دەبێتە روانگە و هۆكار و ئامانجی شیعر و ئەمەش دەبێتە هەمان تایبەتمەندیی و ناسنامە و كاریگەریی ئەو لەشیعری كوردیدا.
نووسین و لێكۆڵینەوە دەربارەی ئەحمەد موختار بەگی جاف، بە بڕوای من دابڕاو نییە لە تێگەیشتن و لێكۆڵینەوە لە خۆشەویستی
عەشقی موختار لە شیعردا
«رولان بارت» لەكتێبی»پەیڤەكانی عاشق» دا بەم شێوەیە باسی عەشق و عاشقی دەكات: « لە خۆشەویستیدا هەموو شتێك لەسەر ئەم بنەمایە دەناسرێت: (كە نابێت عاشق وەكو كەسێكی نەخۆش یان بیمار تەماشا بكەین، بەڵكو عاشق ئەو كەسەیە كە هەر شتێك ناواقعی و نائاسایی و كۆنترۆڵ نەكراوە، لەدەنگ و دەروونی ئەودا دەیبیستین عاشق ڕەوشێكی نمایشی یان روخساری وەهای هەیە كە هەمیشە دەیەوێت تەنها بەزمانی خۆی و بە ماناو وێنای خۆی بیر بكاتەوەو بدوێ)1. كەسایەتی سەرەكی ئەم نمایش و پەیڤانە، جگە لە خودی عاشق كەسێكی دیكە نییە و هەمیشە (من) لەهەڵوێست و نەخشی خۆنواندن و خۆنمایش كردندایە و ئەم رەوشەش هێندەی گوتارییە ئەوەندە شیكردنەوە نییە. ئەوەی لەم پەیڤانەدا دەخرێتەڕوو سیمایە كە بێگومان نابێت وەكو سیمایەكی دەروونناسانە تەماشای بكەین بەڵكو دەبێت وەكو سیمایەكی بونیادی بیناسین عاشق لەبەرامبەر كەسێكدا كە مەعشوقە هەمیشە لەگەڵ خۆی لە رەوشی گفتوگۆدایە، یان هەمیشە عاشق لە رەوشی بیركردنەوەدایە لەعەشق و مەعشوق و بەشێوەی وەرزشی دێوانەیی، گوتاربێژی قسەزان، دەرگیربوون لە هەموو رەوش و بەسەرهاتەكانی عەشق، نقومبوون و رۆیشتنی ئازاد و ئازاو بەجەرگ بەرەو نادیاری، یان بەشێوەیەكی گشتی مرۆڤەكان لەسەردەمی عەشقدا هەمیشە لە كار و چالاكیدان و لە رەوشی دابڕانیشدا لەچاوەڕوانی و دەستەوئەژنۆ دانیشتندان.
ئەحمەد موختار جاف
تا حەیاتم مابێ، لە دڵما شەرتە میهرت دەرنەكەم
رۆژ پەرستم تا بمێنم سوجدە بۆ ئەختەر نەكەم
پێی وتم دوێنێ رەقیب سەیری دولبەر بۆ ئەكەی
شەمشەمەكوێرەم كە ڕوو بۆ شەمسەكەی خاوەر نەكەم
بێتو گەر دەستم كەوێ ماچی دەمی تۆ چاوەكەم
ڕوو ڕەشم گەر تەركی ئاوی زەمزەم و كەوسەر نەكەم
رەسمی عاشق واز لە رۆح هێنانە بۆ دڵداری خۆی
ڕوو ڕەشم گەر من لە ڕێتا تەركی رۆح و سەر نەكەم2
فیگۆر
فیگۆر، ئاماژە یان نیشانەكانی عاشقبوون هێندە زۆرن، مەگەر هەموو بەسەرهاتەكانی خۆشەویستی هەموو مرۆڤەكان بزانین بۆئەوەی ئەو ئاماژە و نیشانانەی ئەوینیش بناسین، تەنانەت لەیەك چیرۆك و بەسەرهاتی عاشقانەی كەسێكیش ژمارەی ئەو فیگۆرە زۆر زۆرن. زمانناسان بۆ ناسینی هەندێك لەكاركردەكانی هونەری زمان، هاوكاری لەشتێك وەردەگرن كە پێیدەڵێن هەستی زمانەوانی بۆ ناسینی فیگۆر و ئاماژەكانی عەشق، دیسان نیازمان بەناسینی شتێك هەیە، كە ئەویش هەمان هەست یان هەستیاری عاشقانەیە. ئەم هەست و هەستیارییە هەندێكجار كەمڕەنگ و هەندێكجار ئاڵوواڵایە، ئەو دێڕانەن كە زۆر جار نانووسرێنەوەو زۆرجاریش هەندێك لەئاماژەكان لەبیر دەچن یان لەبیردەبرێنەوە، هەندێكی تریشیان كە پایە سەرەكی و گرنگەكانی هەموو پەیڤینی عاشق دروست دەكەن، بوونی بەرجەستە یان شایانی باسیان نیە: دەربارەی بێهۆشی، یان وێنای خەیاڵی، یان دەربارەی نامەی عاشقانە دەبێت چی بڵێین، لەكاتێكدا كە هەموو پەیڤەكانی عاشق ئامێزانن لەگەڵ هەست و هەوەسە داهێزراوەكان، یان وێنادارەكان و خەیاڵییەكان، كە ئەم پەیڤانە دەبنە زمان وكاری بەردەوامی عاشق و رووداوەكانی عەشقیش دروست دەكەن یان ئەوانن كە مێژووی ئەو ئەڤینە دەنووسنەوە. عاشق باكی بەوە نییە كە دەبێت كتێبێك لەپەیڤەكانی دروست بكرێت (چونكە هەموو عاشقەكان زیاتر لە كتێبێك دەبێتە بەسەرهات و پەیڤەكانیان)، یان كاری بەوە نییە كە وەكو كەسێكی بە فەرهەنگ و هۆشیاری شایستە نابێ ئەو پەیڤانە دووبارە بكاتەوە یان بیانڵێت، یان نابێ لەگەڵ خۆیدا ناكۆك بێت و قسەو گوتاری پێچەوانەی هەستی عاشقانەی نەبێ و بەش نەخاتە شوێنی گشت و مامەڵەی گشت بەسەرهاتی خۆشەویستی وەكو بەشێك لەو بەسەرهاتە نەكات، چونكە لە هەردوو رەوشی عاشقبوونی یەكەمجار یان (تازەی دووبارە) و لەرەوشی دابڕاندا هەمیشە عاشقەكان ئەم بەشەیان لەبەسەرهاتی ئەوین لێدەبێتە هەموو بەسەرهاتەكان. هەموو ئەو شتەی كە ئەو دەیزانێ ئەوەیە كە تەنها لەوكاتەدا چی بەمێشكیدا دێت و لەكاتێكی تایبەتیدا لێی دەبێتە هەموو ژیان یان دیاردەیەكی سەرەكی و گەورە لەژیان. ساتەكانی تووشبوونی خۆشەویستی و نقوم بوون و دابڕان ئەو ساتانەن كە لە لای عاشق دەبنە هەموو یان سەرتاپای ژیان و بوون، ئەمەش هەمان ئەو شتەیە كە پێی دەڵێن عەشقی سەودایی یان سەرسپاردن بەخۆشەویستی و شەیدایی.
لویس ئاراگۆن
زۆربەی مرۆڤەكان لەكاتی بەسەرهات و درێژەی ئەو بەسەرهاتە ئەویندارییەدا هەرچەندە هەموو پەیڤ و كاریان دەبێتە خەریك بوون بەو عەشقە، بەڵام زۆربەیان ناینووسنەوە یان بیریان دەچێتەوە یان لەناچاریدا لەبیر خۆیانی دەبەنەوە، بەڵام نووسەران و شاعیران ئاگا یا نائاگا ئەم پەیڤ و بەسەرهاتانە، یان ئەم فیگۆرو ئاماژەو نیشانانە دەنووسنەوەو بۆ ئایندە دەیانپارێزن. موختارەكەی عەشقی ئێمە بە شیعر هەموو فیگۆر و ئاماژە و بەسەرهاتەكانی خۆی لەعیشقدا بەشیعر نووسیوەتەوەو تەنانەت كە باسی كوردایەتی و دیاردەكانی دیكەی ژیان و كۆمەڵیش دەكات، دیسان پێی وایە هەر لە جیهانی عەشقدایە یان هەمان روانگەی ئەوینداری بەكاردەهێنێ بۆ باسی ئەو پرسانەی دیكە. فیگۆر و ئاماژە و نیشانە و بەسەرهاتەكانی عەشق و شیعری ئەحمەد موختار هێندە زۆر و دووبارەو چەند بارەن كە ناچار دەبین یەك بەیەك و بە كورتی و بە نموونەوە هەر وەكو ژمارەیەك (فیگۆر) لە بەسەرهاتەكانی ئەوینی ئەو باسیان بكەین:
لە وەسفی یاردا
لەوپەڕی وەسفی یاردا، دەستەودامانی یار، زۆرداری و دابڕانی یار، لەشەوقی دیدار و ماچی یار، دڵ لەهیجری یار، خەمی دنیا و خەمی یار، بێرەحمی دڵبەر و مەجبوری دڵدار، ئەوپەڕی پاڕانەوە و تەنازول بۆ یار، شۆخەكەی عالی جەناب، غوڵامی قاپیەكەی یار، لە شەوق و مەجبوریی و مولاقاتی یار، لەحەسرەتی پەیدانەبوونی یار، بێتاقەتی و مەحزونی بۆ دیداری یار، بێڕەحمی یار، قوماری عەشق، لە داخی یار، كە دولبەر خۆی نواند، تەمەننا و پاڕانەوەی ماچ، حیزی و ناسازیی زەمان و بێ لوتفی یار، لە بەحسی عەشقدا من زۆر بەزاتم، هەمیشە عاشقی رووتم، بەراوردی عاشقبوون و غەدداری یار، مەست و حەیران لەیادی چاوەكانت، خەیاڵی تەركی عەشق و پەشیمان بوونەوە، شەیدایی شاعیر و بێباوەڕی یار، دڵداریی و شاعیری، شانازی شاعیر بەعەشق و شیعر، سیارۆژی دڵدارو تەمەننا لەدولبەر، كوردایەتی و لەیلای كوردی، ئەحمەد موختار و فەرهادی بێستوون، تەمەننای خادیم بوون، ساقی و یار و خەڵكی خراپ، هاتنەوەی رەمەزان و خەیاڵی یار، یار و رەقیبان و رەخنە لە ئایین، یار و وەتەن، بێئومێدی لە یار و عەشق و گەڕانەوە بۆ حاڵی قەومی كورد، دینی خۆشەویستی و دینی نەریتی، دولبەری سەرخێڵی خوبان، ئەوپەڕی گلەیی و سكاڵا، فیرقەت و دابڕان، بادەو شەراب و مەی، دڵ خۆشبوون بەیار، شێتی خەیاڵی ویساڵ، باوبوونی بێمروەتی، شیفای دەردی دڵ، لە عەشقی یاری غەدداری، شین و گریان، گەڵارێزان و هەستی پیری و ویساڵ، ئەوپەڕی مەجبوری و فیداكاری، عاجزیی و قینی دولبەر، سوتان و قوڕپێوان، عاشقی مەغدور، دڵی زار، پەرێشانی و سووتاوی، بێ ئارامی، وێڵ و سەرگەردانی، پەسەندكردنی دەرد و غەم و ئەسیری، بێ وەفایی یار و ئوستادیی ئەحمەد موختار لە عەشقدا، ئومێدی یار و ئومێدی كورد، قوربانی بوون، داخ و ئۆف و ناڵان، جوانی و رەونەقی یار و گوڵ چونكە لە دڵی دڵدار و عاشقدا روواون.
دەستێ كە بەداوێنی ئەتۆ، دەستی بەدڵ بم
چی بكەم كە نیە دەستێ بكەم خاكێ بەسەردا
قوربان وەكو خاكی بەری پێت كەوتووە دایم
(ئەحمەد) كە مەگەر دولبەری خۆی بێ لە گوزەردا
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل52)
یار بە ماچی لێوی خۆی زامی دڵان سارێژ ئەكا
توند تەماشاكردنێكی شەخسی عاقڵ گێژ ئەكا
ئەی خودا تاكەی لە دەرهەق من وەفا و مەیلی نیە
بۆ چ گڵۆڵەی بەختی من هەر ڕوو لە جێگەی لێژ ئەكا
قافیە هەرچەند تیكرارە بەڵام (ئەحمەد) بە دڵ
هەر بەیادی تاقی ئەبرۆی تۆیە جارجار نوێژ ئەكا
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل55)
خوێنی دوو چاوم بە نەوعێ دامەنم رەنگین ئەكا
هەركەس ئەمبینێ بە حاڵی ناتەوانم شین ئەكا
شێخی تیرشاد و مورید و سالیك و سۆفی و فەقێ
ئەو بەیەك نواڕین بە جارێ كافر و بێ دین ئەكا
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل59)
سینە كون كون بووم وەكو نەی من لەبەر هیجرانی تۆ
سەر وەكو سەمتورە، دڵ هەر ناڵەیەتی وەك روباب
لادە چارشێوت هەتا من دیدە رۆشن كەم بە ڕووت
بەسیەتی قوربانی تۆ بم بەس بكە ناز و عیتاب
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل61)
دڵم پڕ خوێنە، جەرگم لەت لەتە بۆ لێوی گوڵنارت
نەخۆش و دەردەدارم من لە حەسرەت چاوی بیمارت
وتی عاشق ئەبێ بەم كوشتنەت مەسرور ببی چونكە
لە ناو عوششاقدا تەنها ئەتۆی قوربانی دڵدارت
ئەبێ كاغەز لە بەرگی گوڵ، قەڵەم جانا لە عەنبەر بێ
كە من مەیلم هەیە ئێستا بنووسم وەسفی روخسارت
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل64)
هیجری تۆ چەند سەعبە دولبەر ماڵەكەم وێرانە بۆت
رۆژ و شەو غەمباری رووتم دیدەكەم گریانە بۆت
ئەشكی چاوم بادەیە ناڵەی دڵم عەینی نەیە
خاك بەسەر بێكەس لە حەسرەت جەرگەكەم بوریانە بۆت
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل69)
ئەگەر ناهاوتایی ئەحمەد موختار لە شیعردا ئەوە بێ كە عەشق هەم روانگە و هەم بابەت و هەم ئامانجی كۆتایی بێت، بێگومان ناهاوتاییsingularization ی گرنگی ئەو لەوەدایە كە هەتا سەرو هەتا ئەوپەڕی سنووری زمان و وێناو مانا عەشق لەشیعردا دەنەخشێنێ، ئەمەش ئەمانبات بۆ ئەو پرسەی كە هیچكام لەپرس و بەسەرهاتەكانی عیشق لە شیعری ئەودا بێگانە نین و تەنانەت هەموو كەس و پرس و دیاردەكانی دیكەی ژیان كە بە چاك یان بە خراپ كاریگەرییان لەسەر ئەوین و ئەوینداری ئەو هەیە دەبنە بابەتی شیعر و هەڵوێستی ئەو لە شیعردا و لەوانەش زیاتر ئەوەیە هیچ قسەیەك كە پەیوەندارە بە خۆشەویستی و رەوشی ئەوینداری لە لای ئەو بێگانە نیە.
ئەحمەد موختار لە شیعردا وەكو هەموو عاشقە مەزنەكان، داستان و بەسەرهاتی عیشقی گەورەی پەیڤین و وێنا و مانا كردووە، ئەمەش گرنگترین لایەنی ناهاوتایی و ناوازەیی موختارەكەی عەشق و شیعری ئێمەیە.
زەمان بەم حیزیە، تالع بە ئەم ناسازیە ئەمڕۆ
نیگاریش لوتفی وابێ چۆن ئەبێ من مەتڵەبم حاسڵ
لەلام وایە كە حەتتا خاكی ژێر كەوشی رەقیبانت
جەواهیر سورمەیە بۆ چاوەكانم، مەرهەمە بۆ دڵ
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل 76)
من كە كوردم حەز بە بەرزیی خاكی كوردستان ئەكەم
ئارەزووی دەورەی تەرەققیی حاكمی بابان ئەكەم
شێتی چاوی لەیلی كوردم، بۆیە وا مەجنوون سیفەت
خۆم بە دایم ڕووت و قووت و سەرسەری و عوریان ئەكەم
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل88)
ئەحمەد موختار جاف
شیعری موختار بۆ عەشق
«لە دیداری حەزرەتی خەیاڵدا، مرۆڤ هەقی هەیە هەموو شت بكات و بیر لە هەموو شت بكاتەوە»(3) و لەلای موختارەكەی ئێمەش ئەو بە هۆی هەردوو باڵی عەشق و شیعرەوە دەچێتە ئەوپەڕی دنیای خەیاڵ و وێناكردنێكی وەهای زمان و ماناكان، كە مەگەر هەر خۆی بزانێ بۆ كوێ دەچێ و چۆن بیر بكاتەوە و بۆچی لەسەر هەقە. یەكێك لە پرسە گرنگەكانی بیركردنەوە و نووسین ئەوەیە كە خاوەن بیر و نووسەر هەتا ئەوپەڕی لایەنی لۆجیكی یان ئەوپەڕی وێناكردن و خەیاڵ بیر و نووسینی خۆی ببات. ئەم پرسە لەو زانستە ماتماتیكیە دەچێ كە پێی دەڵێن جیاكاریی و تەواوكاری، كە هاوكێشەی ماتماتیكی دەبێت هەتا بێ پایان بڕوات. هەر بۆیەش زانا و بیرمەندی دێرینی یۆنان فیساگۆرس دەڵێت: ژیان ئاواز و ژمارەیە، بەڵام لە شیعر و عەشقدا لایەنی ژماردن یان حسابكردنی نەریتی دەخرێتە لاوەو لایەنی وێنا و ئاواز و مانای خەیاڵی كراو دەبێتە پرسی سەرەكی یان هۆكارو روانگە و تەنانەت ئامانجی كۆتاییش. لای موختاری ئێمە ئەم پرسە خەیاڵی و بێپایان و ئامانجە كۆتاییە لە هەموو شیعرەكانیدا و تەنانەت وەكو شارەزایان و سەرچاوەكانی مێژووی ژیانی ئەو پێمان دەڵێن، لە ژیانی خۆشیدا بە هەر دوو باڵی شیعر و عەشق هەتا كۆتایی یان ناكامی چووە.
قیامەت هەڵئەسێ بێت و قیامێ كا نیگاری من
زەمانە تێك ئەدا ئەمڕۆ نیگاهی چاوی یاری من
بە خەندەی نازەوە فەرمووی، فڕێدە تۆ بەی و لیمۆ
تەبیعەت دەستی خستووی جووتە مەمكی هەناری من
بڕۆ ئەی وشكە سۆفی، با موبارەك بێ لە تۆ جەننەت
من و پیاڵەی شەراب و وەسڵی شۆخی باویقاری من
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل99)
ئەحمەد موختار لە شیعردا وەكو هەموو عاشقە مەزنەكان داستان و بەسەرهاتی عیشقی گەورەی پەیڤین و وێنا و مانا كردووە، ئەمەش گرنگترین لایەنی ناهاوتایی و ناوازەیی موختارەكەی عەشق و شیعری ئێمەیە
سوریالیەكان
شاعیری گەورە و ناوداری سوریالیستی فەرەنسی(لویس ئاراگۆن) دەڵێت: «خەیاڵ هەر خۆی بە تەنها و هەمیشە كاریگەرە، هیچ شتێك گەرەنتی واقیعم بۆ ناكات، هیچ شتێك واقیعم بۆ دابین ناكات، نە وردی لۆجیك و نەهێزی هەست و نەوڕێنەی شیكردنەوە. یان (ئەندرێ بریتۆن) ی هاوڕێی ئاراگۆن دەڵێت: «ئەوەی بەتایبەتی لە تۆدا خۆشم ئەوێ، ئەی خەیاڵی ئازیز، ئەوەی كە تۆ پەیگیریت و لە شتەكانی خۆش نابی، تەنها خەیاڵ پێم دەڵێ كە دەبێت شتەكان چۆن بن، و ئەمەش ئەو پرسەیە كە قەدەغەكراوی ترسناك رادەماڵێ». (4)
ئەندرێ برۆتن
بەم شێوەیە سوریالیەكان لێكۆڵینەوەی جیهانی وێناو خەیاڵیان كردووەو هەوڵیانداوە ئاڕاستە و ئەركەكانی بناسن. بۆ ئەم مەبەستەش گەیشتنە «بیركردنەوەی نائاڕاستەكراو» كە ملكەچ نابێ بۆ عەقڵ و هەستی باو و سەپاندنی كۆمەڵایەتی. موختارەكەی ئێمەش هەرچەندە لەوانەیە وەكو خوێندنەوەو رووناكبیری ئاشنا نەبووبێ بە بیروباوەڕی سوریالیستەكان، بەڵام وەكو شاعیر و وێناكارێكی شیعری توانیویەتی بگاتە دیداری حەرزەتی خەیاڵ و ئاڕاستە و ئەركەكانی خەیاڵ. زۆربەیان هەموو شیعرەكانی ئەو و تەنانەت ژیانی رۆژانە و نەریتیشی هەر لە جیهانی وێنا و خەیاڵدا بووە و ئەو لەزۆر كەس زیاتر بەشێوەی خەیاڵی یان شاعیرانە ژیاوە.
باعیسی كەیف و سرووری من شەراب و بادەیە
مایەی ژین و حەیاتم ساقی پێكی سادەیە
ئەشكی چاوی من شەرابە، قەلبی زارم وەك كەباب
فەرموو تەشریف بێنە جانا بەزمەكەت ئامادەیە
گیانەكەم قوربانی تۆ بم، تۆ بە شمشێری برۆت
بیكوژە (ئەحمەد) ئەگەرچی مردنی بێوادەیە
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل121)
من خەیاڵی گەردنی ساقی و مەی و بادەم بەسە
خواجە هێند بێ عەقڵە هەر دەردی جل و باری هەیە
تەركی دین و مەزهەبم كرد من كە دیم زوڵفی نیگار
حەڵقە حەڵقە و پێچ و پێچە شكڵی زونناری هەیە
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل154)
بیرمەندانی ئەدەب و وێنا و خەیاڵە ئەدەبی و هونەرییەكان دەڵێن، ئامانجی ئەم شێوازە ژیان و بیركردنەوەیە ئەوەیە بەوێناو خەیاڵەكانمان بگەینە ئازادی یان جارێكی تر ئازادی بەدەست بهێنینەوە و دووبارەو چەند بارە پێناسەی بكەینەوە یان تیایدا بژین. لەنێوان خەیاڵ و رەهابووندا نێوەندێك یان هۆكارێك نییە، هەروەها لە نێوان خەیاڵ و هەستپێكراویشدا دیسان ئەو هۆكارە نییە، چونكە خەیاڵ ژوانی نێوان رەهایی و هەست پێكراوە، هەستەكان بەرەو باڵا بۆ خەیاڵ دەچن و رەهاكانیش دێنە خوارەوە بۆ لای خەیاڵ، ئەمەش ئەو شتەیە كە پێی دەڵێن بەرجەستەبوون یان ئازادی.
من كە گوڵزاری رووی تۆم بێ لە سەیری گوڵستانم چی
قەد و باڵای تۆ خۆش بێ لە سەروی بوستانم چی
كە عیشقی تۆ لە سەرمایە لە تانەی واعیزانم چی
موقەدەر گەر نەبێ ئاخر لە میهری مەهڕوخانم چی
لە ناڵە ناڵی نیوەی شەو لە ئاهی بەربەیانم چی
دڵم دایم لە عیشقی تۆ نیگارا مەست و حەیرانە
هەمیشە كاری شین و ناڵە و ئەفغان و گریانە
مەدالیا و مەنسەبی ئەو، ماچەكەی سەركوڵمی جانانە
نیشانەی ئیفتخاری من لە سینەم داغی هیجرانە
بڕۆ ئەی ناسیحی لە موشفیق ڕوتبە و یا نیشانم چی
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل177)
ئەگەر خۆشەویستی سەرچاوەی مەزن و بێپایانی زمان و وێنا و مانای شیعری و هونەریی بێت، بێگومان روانگەی هونەریی و ئەدەبی بڕوای وایە كە خۆشەویستی دەتوانێ لەسنووری شێوازەكانی بوونی جاران رزگارمان بكات، یان وێنای شیعر بۆ ئەوین ئەوەیە كە مرۆڤ لە سەردەمی عاشق بووندا یان لەڕەوشی پەیڤینی هونەریی و ئەدەبی بۆ عەشق لەبوونی نەریتی رزگارمان دەبێت و جارێكی دیكە بەوپەڕی بوونی راستەقینەمان شاد بینەوە، ئەمەش باشترین و بەهێزترین ژوانی نێوان شیعر و خۆشەویستیە، ئەگەرچی هەمیشە ئەو ژوانانە كاتی و نابەردەوامن. رۆلان بارت و زۆرێك لە بیرمەندان و عاشقە گەورەكان و لەناویشیاندا سوریالیەكان دەڵێن، خۆشەویستی بریتیە لە پڕەنسیپی كارو چالاكی و كاریگەرێتی: چونكە هەستەكانی مرۆڤ و خەیاڵ و وێناكانی رزگار دەكا، بەسەر هەستی شەرم و خۆبەكەمزانین زاڵ دەبێت و مرۆڤ لەئەویندا هەموو بوونی مرۆڤایەتی خۆی بەدەست دەهێنێتەوە، بێگومان مەبەستم لەلایەن و دیدگای سیاسی نییە بۆ مرۆڤ، بەڵكو مەبەستم دیدگای سروشتی و ئیرۆسی و رۆحییە. تەنانەت خۆشەویستی و شیعر لەلای ئەو بیرمەندانە هۆكارێكە بۆ پەیداكردنی پرسی ئایدیال (نموونە) و بەدەست هێنانی ئامانج و دەربازبوون لە سنوورەكانی كات و هەبوون.
تەنانەت خۆشەویستی دەمانگەیەنێت بە خود و دیسان ئاشناكردنەوەمان لەگەڵ گەوهەر و سروشتی قوڵی مرۆییمان كە لە پەیوەندیمان لەگەڵ كەسێك (یان ئەوێكی دیكەدا) بەرجەستە دەبێت. خۆشەویستی و شیعر پێكەوە شۆڕشگێرترین شتن، چونكە تابۆ و قەدەغەكراوەكان دەشكێنن، بەتایبەتی ئەوانەی لەلایەن كۆمەڵێكی درۆزن و خراپەوە سەپێندراون.
ئەحمەد موختار جاف و عادیلەخانی دایکی
تۆ كە یارم بی ئیتر غیلمان و حوورم بۆ چیە
ڕووت ئەگەر دەرخەی تەجەللای كێوی توورم بۆ چیە
ناڵەیی سینەم وەكو نەی، سەر وەكو سەمتورە بۆت
من بە غەم شادم ئیتر كەیف و سروودرم بۆ چیە
بێ وجودی تۆ لەلام وەك دۆزەخە باخی جینان
گەر نەبێ تەشریفی تۆ من شارەزوورم بۆ چیە
قامەتت بۆ من وەكو رۆژی قیامە چاوەكەم
(ئەحمەد) ئیتر حەشر و نەشر و نەفخی سوورم بۆ چیە
(دیوانی ئەحمەد موختار جاف ل126)
ئەگەر ناهاوتایی ئەحمەد موختار لە شیعردا ئەوە بێ كە عەشق هەم روانگە و هەم بابەت و هەم ئامانجی كۆتایی بێت، بێگومان ناهاوتاییsingularizationی گرنگی ئەو لەوەدایە كە هەتا سەرو هەتا ئەوپەڕی سنووری زمان و وێناو مانا عەشق لەشیعردا دەنەخشێنێ، ئەمەش دەمانبات بۆ ئەو پرسەی كە هیچكام لەپرس و بەسەرهاتەكانی عیشق لە شیعری ئەودا بێگانە نین
سەرچاوەكان:
-1 رولان بارت، سخن عاشق (گزیدە گویەها) ترجمەی پیام یزدا نجو، نشر مركز، چاپ اول 1383، ل11.
-2 دیوانی ئەحمەد موختار جاف، عیزەدین موستەفا رەسوڵ و ئەفراسیاب ئەحمەد موختار جاف، چاپخانەی الادیب، چاپی یەكەم 1986 بەغداد ل85.
-3ادونیس، الصوفیة و السوریالیة، دار الساقي، الطبعة الاولی 1992، ص79
4 - هەمان سەرچاوەی پێشوو. ص86.
