سەرەتای ئاب، سوپا كوێتی داگیركرد

لەوێوە عیراق دەرگای دۆزەخی لەخۆی کردەوە..

راپۆرتی/ ئارام جەبار

2ی ئابی 1990، سوپای عیراق کوێتی داگیركرد كە وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە نەوت.
دەوترێت كارەكە هەر تەنیا سەركێشییەك نەبوو لە مێشكی دیكتاتۆرێكەوە سەرچاوەی گرتبێت، بەڵكو مەرامێکی سیاسی و ئابووری لە پشتەوە بووە. 

نەوت و داگیركردنی کوێت 
رژێمی سەدام، پێویستی بە بڕیارێكی رێكخراوی ئۆپیك بوو بۆ كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت و پاشان بەرزبوونەوەی نرخەكەی لەپێناوی چارەسەركردنی كێشە ئابوورییەكانی، بەڵام  دەیوت ״کوێت سوورە لەسەر هەڵوێستی خۆی كە پێچەوانەی خواستەكانی عیراقە״. 
سەدام ئەم هەڵوێستەی بە هەڵسوكەوتێكی دوژمنكارانە لەقەڵەمدا، بۆیە لە مانگی تەمموزی 1990دا نزیكەی 100 هەزار سەربازی رەوانەی سنوورەكانی وڵاتەكەی كرد لەگەڵ کوێت و پاشان داگیركردنەكە دەستیپێكرد. 
ئەمەش بڕیاری پێكهێنانی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی لەلایەن ئەمریكاوە لێكەوتەوە، كە لە 34 وڵات پێكهاتبوو، چەند وڵاتێكی عەرەبیش بەشدارییان تێدا كرد، لەپێناوی دەرپەڕاندنی سوپای عیراق لە کوێت، دوابەدوای ئەوە عیراق بەدرێژایی 13 ساڵ رووبەڕووی گەمارۆ و سزای ئابووری بۆوە، وێڕای ناچاركردنی بە قەرەبووكردنەوەی کوێت لەڕێی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە. 
سەدام بە بڕیاری داگیركردنی کوێت، هەموو ئەو دەستكەوتانەی لەدەستدا كە لە ماوەی ساڵانی پێشوودا بەدییهێنابوون، بەڵگەنامەی مەرگی پێشوەختەشی بۆ ئەزموونی عیراق نووسییەوە كە لە هەشتاکانی سەدەی رابردوودا بەشێوەیەكی فراوان وەك بەهێزترین دەوڵەتی عەرەبی لە بوارەكانی سەربازی و ئابووری و تەنانەت زانستیشەوە، تەماشا دەكرا. 

رەنگە سەدام  لەو بڕوایەدا بووبێت، وێڕای مەترسییەكان رۆژگار لەگەڵیدا دەبێت و توانا سەربازییەكانی بەهێزتردەبن

لێكدانەوەكان بۆ بڕیاری داگیركردنی کوێت 
لە ساڵی 1990 ەوە تائێستا، ناوەندە میدیایی و ئەكادیمییەكان راپۆرت و توێژینەوەی زۆریان كردووە، لەبارەی هۆكارەكانی بڕیاری داگیركردنی کوێت لەلایەن سەدامەوە، لەكاتێكدا كاردانەوەكانی دوای هەنگاوەكە چاوەڕوانكراو بوون، زۆرێك شیكاریی دەروونی و سیاسییان بۆ رژێمی بەعس و سەركردەكەی كردووە، بەڵام هێشتا هیچ شتێکی ئەوتۆ بەدەستنەهاتووە، جگە لەوەی لە زاری سەدامەوە بیستراوە. 
لە دوای پرۆسەی ئازادیی عیراقیشەوە لە 2003، دەست بەسەر چەندین  بەڵگەنامەی رژێمی پێشووی عیراقدا گیرا و بڵاوكرانەوە، بە تۆمارە دەنگییەكان و كۆڕ و كۆبوونەوەكانی نێوان سەدام و پیاوانی رژێمەكەشییەوە. 
هەرچەندە ئەو بەڵگەنامانە قسەی راستەوخۆ لەخۆناگرن، سەبارەت بەو خواستەی لە مێشكی سەدامدا بووە لەبارەی داگیركردنی کوێتەوە، بەڵام زۆرێك لە لایەنە شاراوەكان سەبارەت بە سروشتی بیركردنەوەی سەرۆكی لەناوچووی عیراق لەو بارەیەوە ئاشكرا دەكەن. 
ئەوەی بۆتە ئاستەنگ لەبەردەم توێژەراندا لەكاتی مامەڵەكردنییان لەگەڵ بەڵگەنامەكانی سەدام، ئەوەیە كە ئەوان لەگەڵ كەسایەتییەكی تێكەڵ و پڕ لە جیاوازیدا مامەڵە دەكەن، بەوپێیەی بە باشی گوێی بۆ راوێژكارانی گرتووە و گفتوگۆی لەگەڵ كردوون و وەڵامی پرسیارە سەربازییە گرنگ و وردەكانی داونەتەوە. 
لە هەمان كاتدا تەنیا پێش چوار سەعات لە جێبەجێكردنی داگیركردنی کوێت، بڕیارەكەی پێڕاگەیاندوون، ئەوەی جێگەی پرسیارە ئەوەیە، بۆچی سەدام لە بنەڕەتدا بڕیاریدا کوێت داگیربكات؟  
كیڤن وۆدز، مێژوونووس و شرۆڤەكاری سەربازی كە بۆ ماوەیەكی زۆر كاری لەسەر بەڵگەنامەكانی سەدام كردووە، پێیوایە: ״سەدام لە بەڕێوەبردنی كاروباری ناوخۆی عیراقدا كارامە بووە، بەجۆرێك لە ئاڵۆزترین دۆخدا كۆنترۆڵی لەدەستنەداوە، بەڵام لە بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی دەرەوەدا پێچەوانە بووە״.  
هەندێك گومانیان وابوو گەشبینی زاڵ بووە بەسەر بیركردنەوەكانی سەدامدا، ئەمەش بۆتە مایەی ئەو سەركێشییانەی كردوونی، بەڵام ئەوەی لە بەڵگەنامەكاندا دەردەكەوێت، تەواو جیاوازە.

خراپ تێگەیشتن هۆکار بوو
پێش دوو ساڵ لە داگیركردنی کوێت، ویلایەتە یەكگرتووەكان یارمەتی پێشكەش بە سەدام كردبوو لەدژی ئێران، بەو پێیەی شوێنی هێزەكانی بۆ دیاریكردبوو لەڕێی مانگە دەستكردەكانەوە، بەوپێیەی ئیدارەكەی سەرۆك ریگان لەو دەمەدا پێیوابوو پێویستە رێگەنەدرێت بە هیچ شێوەیەك ئێران سەربكەوێت، ئەم ئاماژەیەش رەنگە لەلایەن سەدامەوە وەها لێكدرابێتەوە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵكردووە بۆ هەر كارێك بیەوێت بیكات، بە داگیركردنی کوێتیشەوە. 
سەیرەكە لەوەدایە، رەنگە یەكێك لە فاكتەرە سەرەكییەكانی سەدام بۆ داگیركردنی کوێت، لە روانگەی ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە، بۆ پەیداكردنی قورساییەكی ستراتیژی زیاتر بووبێت، چونكە بەپێی بەڵگەكان سەدام لە یەكێك لە كۆبوونەوەكانیدا پێی وابووە ئێران لەڕووی ستراتیژی ئەمریكاییەوە، ئێران لە عیراق قورسایی زیاترە، چونكە سنووری هاوبەشی لەگەڵ یەكێتیی سۆڤیەت هەیە، وێڕای سنووری دەریایی لەگەڵ وڵاتە عەرەبییە بەرهەمهێنەكانی نەوت کە دەکەونە سەر كەنداو. 
پاشان سەدام پێی وابووە ئەمریكا خۆی ناخزێنێتە نێو كێشمەكێشێكی راستەقینە لەگەڵ ئێراندا بەهۆی قورساییە ستراتیژییەكەی. لەهەمان كاتدا رەنگە پێی وابووبێت بە داگیركردنی کوێت قورساییەكی ستراتیژی زیاتر پەیدا دەكات، بەسوود وەرگرتن لە سەرقاڵبوونی خۆرئاوا بە رووداوەكانی ئەڵمانیا و یەكێتیی سۆڤیەتەوە لەو ماوەیەدا. 
وەك دەردەكەوێت، كۆمەڵێك فاكتەری تر یارییان بە عەقڵی سەدام كردووە، تا بڕیاری داگیركردنی کوێت بدات، لەسەروو هەمووشیانەوە بڕوای وابووە گریمانەكانی دەستوەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە 50 % زیاتر نییە، وێڕای ئەوەش كە بڕوای وابوو سوپاكەی لە سوپا مەزنەكانی جیهانە و دەتوانێت بەڕووی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا خۆڕاگربێت، داگیركردنی کوێتیش لەگەڵ دەستەبەركردنی نەوتەكەی، هەژموونی لە ئۆپیكدا زیاتر دەبێت و كێشەی قەرزەكانی پێ چارەسەردەكات، عیراقیش لەو رێگەیەوە هەنگاو بەرەو بوون بە زلهێز و رەنگە ئەتۆمیش هەڵبهێنێت.  
واپێدەچێت كاروبارەكان هەر لێرەدا نەوەستن، لایەنی رۆحانیش لە بڕیارە سەیرەكانی سەدامدا لەئارادابووە، لەوانەش بڕیاری داگیركردنی کوێت.
زۆرێك لە سەركردە سەربازی و سیاسییەكان بڕوایان وابوو پەیوەندییەكی تایبەتیان هەیە لەگەڵ قەدەردا، وەك ئاماژەیەك بۆ هاتنەدیی پێشبینییەكان، ئەمەش وایان لێدەكات بڕیاری باڵای سەربازی و مەترسیدار لە جەنگە چارەنووسسازەكاندا دەربكەن، ئەم هەنگاوانەش بە بۆچوونی  دەوروبەرەكانیان بەرەو لەناوچوونی یەكجارییان دەبات، بەڵام لە كۆتاییدا تووشی سەرسوڕمان بوون، كاتێك سەركەوتنی گەورەیان بەدیكرد. 
لەراستیدا سەدام لەگەڵ هەندێك لەو سەركردانەدا لەو خەسڵەتەدا هاوبەشە، بەوپێیەی پەیوەندیی لە خەون و پێشبینییەكاندا پتەوبووە، هەروەها بڕوایەكی سەیری هەبوو بەوەی كە قەدەر پشتیوانی لە هەنگاوەكانی دەكات. 
ئەمە لە دیمانە رۆژنامەوانی و تەلەفزیۆنییەكان و تەنانەت لە كۆبوونەوە نهێنییەكانیشیدا لەگەڵ سەركردە و فەرماندەكانیدا دەرکەوت.
لە كۆبوونەوەیەكدا لەكاتی دووەمین جەنگی كەنداو، لە 16ی كانوونی یەكەمی 1991، لەو دەمەی بایەكە بەپێی خواستی شەنكردنی سەرۆكی عیراق نەبوو، سەدام رایگەیاند: ״پشتیوان بە خودا تووشی شكست دەبن، ئەمە گرنگترینە، ئەوان لەسەر ئاستی مرۆڤایەتی و ئاكاریی جەنگەكەیان دۆڕاندووە، ئێمە براوەدەبین. لەسەر ئەو ئاستە سەركەوتوو دەبن، بە هەمان شێوە لەسەر ئاستی ماددی״، ئەو پڕ هیوا بوو، لەكاتێكدا ئاراستەی هەموو رێڕەوەكان پێچەوانەبوون. 
زۆرێك لە توێژەران پێیانوایە، ئاراستە رۆحانی و  ئاینییەكانی سەدام لە دوای دووەمین جەنگی كەنداوەوە دەركەوتن كە هاوكات بوون لەگەڵ بڕیاری دانانی هێمای (الله اكبر) لەسەر ئاڵای عیراق. سەدام لەسەر ئەم رێڕەوە بەردەوامبوو تا كاتی دادگایی كردنەكەشی كە بە لەسێدارەدانی كۆتاییهات. 
لە كۆتاییدا، رەنگە سەدام  لەو بڕوایەدا بووبێت، وێڕای مەترسییەكان، رۆژگار لەگەڵیدا دەبێت و توانا سەربازییەكانی بەهێزتردەبن و ویلایەتە یەكگرتووەكانیش جەنگ لەدژی بەرپا ناكات. پێدەچێت ئەم بڕوایە رۆڵی سەرەكی بینیبێت لە دەركردنی بڕیاریی كۆتایی بۆ داگیركردنی کوێت.