نەوشیروان فتاح
جیاواز لە رەهەندە سیاسییەكە، ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا و سوریا، رەهەندێكی ئابووریی گرنگی بۆ هەردوو وڵات و ناوچەكەش هەیە، رەنگە هەر ئەو رەهەندە ئابوورییە پاڵنەرێكی سەرەكی بێت بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان، بەو پێیەی سەرهەڵدانی ناڕەزاییەكانی ناوخۆی سوریا و دواتر تەشەنەكردنی بۆ جەنگی ناوخۆیی و لێكەوتەكانی جەنگەكە زیانێكی زۆری ئابووری بە سوریا و توركیا وڵاتانی ناوچەكە گەیاندووە، بۆیە كۆتاییهێنان بەو زیانە داراییانە ئامانجی پشت ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیانە و بوونی بەرژەوەندیی ئابووری بزوێنەری سەرەكی دەبێت بۆ سەقامگیریی هەردوولا.
ئەگەر تورکیا پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق ئاسایی بكاتەوە، بەهۆی نزیكی جوگرافییەوە دەتوانێت بە خێرایی بازرگانییەكەی فراوانتر بكات و لە رێگەی وشكانیی سوریاوە كاڵاو بەرهەمی خۆی بگەیەنێتە وڵاتانی عەرەبی
ئەگەر تورکیا پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق ئاسایی بكاتەوە، بەهۆی نزیكی جوگرافییەوە دەتوانێت بە خێرایی بازرگانییەكەی فراوانتر بكات و لە رێگەی وشكانیی سوریاوە كاڵاو بەرهەمی خۆی بگەیەنێتە وڵاتانی عەرەبی
سەرەتای ئاڵۆزییەكان
بەر لە ساڵی 2011 توركیا هاوپەیمانێكی سەرەكی ئابووری و سیاسی سوریا بوو، بە شێوەیەك رۆژانە هەزاران ئۆتۆمبێلی توركی كاڵا و بەرهەمەكانیان بۆ سوریا دەگواستەوە، بەڵام لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزاییەكانی ناوخۆی سوریا، پەیوەندییەكانیان قۆناغ بە قۆناغ ئاڵۆزی تێكەوت، سەرەتا ئەنكەرە داوای چاكسازی لە دیمەشق كرد، دوای ئاڵۆزبوونی زیاتری دۆخی ناوخۆی سوریا ئەردۆگان داوایكرد بەشار ئەسەد دەستبەرداری دەسەڵات بێت، لە مانگی ئاداری 2012دا توركیا باڵیۆزخانەی خۆی لە دیمەشق داخست و بەشار ئەسەدی بە تیرۆریست ناوبرد، لەدوای ئەوەش پاڵپشتی خۆی بۆ ئۆپۆزسیۆنی سوریا دەربڕی و ئەستەنبوڵی كردە بارەگایەك بۆیان، دوای 11 ساڵ لە دابڕانی پەیوەندییەكانیان، لە هاوینی ساڵی 2022دا ئاماژەكانی نزیكبوونەوەی هەردوولا دەركەوتن كاتێك مەولود چاوش ئۆغلو وەزیری دەرەوەی توركیا داوای رێكەوتنی لە حكومەتی سوریا و ئۆپۆزسیۆن كرد، هەروەها لە 11ی تەمموزی 2024دا دوای كۆتاییهاتنی لوتكەی هاوپەیمانێتی ناتۆ، ئەردۆگان لە واشنتن سووربوونی خۆی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەنكەرە و دیمەشق دووپاتكردەوە و وتی: دەمانەوێت پرۆسەیەكی نوێ لەگەڵ سوریا دەست پێبكەین و بەسەر هەموو ئاڵنگاریی و دۆخە نەرێنییەكاندا زاڵبین.
توركیا و هەژمونی ئابووری
توركیا وڵاتێكی بەرهەمهێنەری هەموو جۆرە كاڵایەكی بەكاربردنە، وەك: خۆراك، پیشەسازی و تەكنەلۆجیا، پێش ساڵی 2011 ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان سوریا و توركیا زیاتر لە دوو ملیار دۆلار بووە لە ساڵێكدا، بە پێی خەمڵاندنەكانیش بە ئاسایككردنەوەی پەیوەندییەكانیان دەگاتە پێنج ملیار دۆلار لە ساڵێكد، ئێستا ئەو ناوچانەی كە لە دەرەوەی دەسەڵاتی دیمەشقن پشتیان بە كاڵای توركی بەستووە و بە گوێرەی ئامارەكان بەهای هەناردەی كاڵای توركیا بۆ ئەو سنوورە لە ساڵی 2022دا دوو ملیار و 200 ملیۆن دۆلار بووە، بۆیە ئەنكەرە پێی وایە، لەو ناوچانە سوودمەندی یەكەمە لەرووی ئابوورییەوە و دەیەوێت هەژموونی زیاتری ئابووری خۆی بەسەر ناوچەكانی تریشدا بسەپێنێت، بەتایبەتی ئەگەر پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق ئاسایی بكاتەوە، بەهۆی نزیكی جوگرافییەوە دەتوانێت بە خێرایی بازرگانییەكەی فراوانتر بكات و لە رێگەی وشكانیی سوریاوە كاڵا و بەرهەمی خۆی بگەیەنێتە وڵاتانی عەرەبی و ژینگەیەكی لەبار بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان لەناوچەكە مسۆگەر بكات.
گەڕانەوەی پەنابەرانی سوریا
بێگومان بوونی سێ ملیۆن و 200 هەزار پەنابەری سوری لە توركیا، بارگرانییەكی زۆری لەسەر ئابووری توركیا دروستكردووە، بە نموونە زیاتر لە یەك ملیۆن و 200 هەزاریان لە سێكتەرە جیاوازەكانی ئابووریی ئەو وڵاتەدا خەریكی كاركردنن، ئەوەش بۆتە هۆی زیادبوونی رێژەی بێكاری و بەرزبوونەوەی رێژەی هەڵاوسان لە توركیا، هەروەها خاڵێكی تر یارمەتیدانی ئەو ئاوارانەیە لەلایەن توركیاوە، كە فشارێكی زۆری دارایی و ئابووری لەسەر دروستكردووە، جگەلەوەی یارمەتی دارایی و سەربازی بەشێك لە ئۆپۆزسیۆنی سوریاش دەدات، بۆیە گەڕانەوەی پەنابەرانی سوریا بۆ وڵاتی خۆیان زیانە ئابوورییەكانی سەر ئەنكەرە كەم دەكاتەوە.
بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی روسیا
روسیا هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی ئاڵۆزییەكانی ناوخۆی سوریاوە پاڵپشتی سەربازی، سیاسی و ئابووری دیمەشق بووە و دەیان ملیار دۆلاری لەو پێناوەدا خەرجكردووە، بەبی ئەوەی هیچ قازانجێكی ئابووری و دارایی دەستكەوتبێت، لەدوای جەنگی ئۆكرانیا و تێكچوونی پەیوەندییە ئابوورییەكانیشی لەگەڵ رۆژئاوا و سەپاندنی سزای دارایی و ئابووری بەسەریدا، بەشوێن بازاڕی تردا دەگەڕێت بۆ بەردەوامبوونی ئابوورییەكەی، مۆسكۆ پاڵپشتییەكی زۆری ئاساییكردنەی پەیوەندییەكانی نێوان دیمەشق و ئەنكەرەیە و لەماوەی رابردووشدا چەندین جار هەوڵی باشتبوونی ئەو پەیوەندییانەی داوە، هەروەها دەیەوێت هەژمونی هاوپەیمانی وڵاتانی برێكس زیاتر بكات و سوریاش بە خاڵێكی گرنگی ئەو پرسە دادەنێت.
ئاوەدانكردنەوەی سوریا
بەپێی ئامارە رەسمییەكان لە ماوەی 13 ساڵی رابردوودا بەهۆی جەنگ و ململانێكانەوە سوریا 300 ملیار دۆلار زیانی لێكەوتووە، یەك لەسەر سێی ژێرخانی وڵاتەكە وێران بووە، 20 %ی خانووەكانی وێران بوون، یان زیانیان بەركەوتووە، بۆیە ئاوەدانكردنەوەی سوریا، لەوانەیە زیاتر لە 400 ملیار دۆلاری پێویست بێت، هەرچەندە ئەمە ئامانجێكی دوور مەودایە بەڵام بەشداریكردن لە ئاوەدانكردنەوەی سوریا ئامانجێكی سەرەكی توركیایە و دەیەوێت هەر لە ئێستەوە پشكی خۆی مسۆگەر بكات، سوریاش چاوی لەوەیە دوای ئەو وێرانكارییە بە خێرایی وڵاتەكەی ئاوەدان بێتەوە، بۆیە بە هەموو ئەگەرەكان پشكی شێر بەر توركیا دەكەوێت، لەبەر چەند هۆیەك لەوانە، نزیكی جوگرافی، بوونی چەندین دەروازەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی، شارەزایی توركیا لە بواری خانووبەرە و ئاوەدانكردنەوەدا.
سەرەڕای هەموو ئەو هۆكارانەی باسمانكرد، توركیا 12 بنكە و 114 خاڵی سەربازی لەناو خاكی سوریادا هەیە، كە پێویستییان بە خەرجییەكی زۆر هەیە و بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان، ئەو خەرجییە زۆرە لەسەر شانی ئەنكەرە كەم دەبێتەوە.
ئاوەدانكردنەوەی سوریا پێویستی بە 400 ملیار دۆلارە
