خوێندنەوەیەك بۆ كتێبێکی سەرنجڕاکێش

بۆچی سەركردەكان درۆ دەكەن؟

جەواد حەیدەری

درۆكردنی سەركردە و بڕیاربەدەستەكان چ لەگەڵ یەكتر و چ لەگەڵ جەماوەر، پرۆسەی دەركردنی بڕیاردان لەناودەبات و جۆرێك بێ متمانەیی لەنێوان خەڵك و حكومەتدا دروست دەبێت

ئیمانۆێل كانت فەیلەسوفی ناوداری ئەڵمانی پێی وایە درۆكردن كردەوەیەكی ناشیرین و قێزەونە و كلیلی هەموو جۆرە شەڕەنگێزیی و ئاژاوەیەكە، ئەو فەیلەسوفە بەمشێوە پێناسەی درۆ دەكات و دەڵێت: درۆ، یانی بە زمان شتێك بڵێت و لە دڵتدا شتێكی دیكە هەبێت. زۆرێك پێیانوایە درۆكردن بۆیە شتێكی ناڕەوا و نائەخلاقییە، چونكە زیان دەگەیەنێت، بەڵام كانت لەسەر ئەو بۆچوونەیە كە درۆكردن ئەگەر زیانیشی نەبێت و بە نییەتی خێریش بوترێت هەمدیسان كردەوەیەكی نامۆڕاڵ و نائەخلاقییە، ئەو پێی وایە كە درۆكردن بۆیە ناڕەوایە، چونكە دەبێتەهۆی لەناوچوونی بەهای مرۆییەكان، هەرئەمەش وایكردووە كە راستگۆیی بە ئەركێكی تەواو مرۆیی بەرامبەر بە خود و ئەوانی دیكە بزانێت.
درۆ چییە؟ درۆزن كێیە؟ بۆچی مرۆڤ بە تایبەتی سەركردەكان پەنا بۆ درۆكردن دەبەن؟ زیان و سوودەكانی درۆ چییە؟ ئایا درۆكردن لەناو دەوڵەتێكدا زیان بە سەقامگیریی و ئاسایشی ناوخۆیی وڵات ناگەیەنێت؟ ئایا درۆكردن شیرازەی كۆمەڵگە لێك هەڵناوەشێنێتەوە؟ ئایا كاریگەریی لەسەر ژیانی رۆژانەی تاك و كۆمەڵ دانانێت؟ ئەو هۆكارانە چین كە وا لە سەركردەكان دەكات درۆ بكەن؟
كتێبی(بۆچی سەركردەكان درۆ دەكەن)؟ لە نووسینی جۆن ج. میرشایمەر-ە، حەمە رەشید لە عەرەبییەوە كردوویەتی بە كوردی و دەزگای چاپ و پەخشی سەردم بە تیراژی هەزار دانە چاپ و بڵاویكردۆتەوە. كتێبەكە لە 9 بەش پێكهاتووە كە باس لە درۆكردن و ئاكامەكانی درۆ دەكات، ئیتر چ درۆكردنی سەركردەكان بێت لەگەڵ گەلانی خۆیان یا درۆكردن بێت لەگەڵ وڵاتانی دیكە؟

درۆ كردەوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراوە
هەروەها باس لە سوود و زیانە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی درۆ دەكات. لەم كتێبەدا نووسەر خۆی لە قەرەی درۆكردنی دزێو نەداوە، رەنگە پرسیار بكەن كە درۆی دزێو چییە؟ درۆی دزێو ئەو درۆیە بۆ بەرژەوەندیی چەند كەسێك دەكرێت، یان ئەوەی كە كەسێك یان چەند كەسێك لە لێپرسینەوە رزگار بكرێت، یان بپارێزرێن. 
نووسەر پێمان دەڵێت: درۆكردن ئەوەیە كاتێك مرۆڤ قسەیەك دەكات سوور دەزانێت درۆیە، یان گومان لە راستییەكەی هەیە، بەڵام ئاواتەخوازە ئەوانی دیكە بە راستی بزانن. بە رای جۆن ج میرشایمەر، درۆكردن كردەوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژدراوە بۆئەوەی جەماوەرێكی دیاریكراویی پێ فریوبدرێت، واتە درۆ شتێك نییە كە بە هەڵكەوت و كتوپڕ بێت، بەڵكو كردەوەیەكە كە پێشتر بیری لێكراوەتەوە و پلان و بەرنامەی بۆ داڕێژراوە. درۆزن بە شێوەیەك لە شێوەكان گوێگر یان كەسی بەرامبەر بەرەو ئەنجامێكی هەڵە پەلكێش دەكات.

درۆ كردەیەكی فریودەرە
جۆن پێی وایە سەركردەكان كاتێك درۆدەكەن، كە دەیانەوێت هاووڵاتیانی خۆیان فریوبدەن، ئەوان لە رێگەی زانیاریی نادروست و هەڵەوە هەوڵدەدەن رووداوەكان شرۆڤە و شیبكەنەوە، ئەمەش دەرئەنجامی هەڵەی دەبێت و زۆرجار كارەساتی لێدەكەوێتەوە، چونكە درۆكردنی سەركردەكان گەندەڵی لێدەكەوێتەوە و هاوكاتیش بەرژەوەندیی نیشتمانیی لاواز و پەكدەخات، چونكە ئەو نووسەرە پێی وایە درۆكردنی بەردەوام زیانی گەورە بە دەزگای سیاسی دەگەیەنێت و كەلتورێكی ژەهراویی بەرهەم دەهێنێت. لەلایەكی ترەوە درۆكردنی سەركردە و بڕیاربەدەستەكان چ لەگەڵ یەكتر و چ لەگەڵ جەماوەر، پرۆسەی دەركردنی بڕیاردان لەناودەبات و جۆرێك بێ متمانەیی لەنێوان خەڵك و حكومەتدا دروست دەبێت كە قەرەبووكردنەوەی زۆر ئەستەم و سەختە. هاوكات سەروەریی یاسا پێشێل دەكرێت و تەشەنەكردنی درۆ نەك لە وڵاتانی دیموكراسی، بەڵكو لە وڵاتانی نادیموكراسیش هەستی نامۆبوون و لە خۆنامۆبوون لەناو هاووڵاتیاندا دروستدەكات و دامودەزگا رەسمی و حكومییەكان بەهایان نامێنێت و جێگە و پێگەی خۆیان لەدەستدەدەن و دیواری بێمتمانەیی لەنێوان حكومەت و گەل دروست دەبێت و ئەگەر ئەو كارە درێژە بكێشێت ئەوكات بە تەواوەتی گەل و حكومەت لەیەك دادەبڕن و ئەوكات ئەگەری شۆڕش و كودەتا و بێسەرە و بەرەیی دێتە ئاراوە. لەوەش خراپتر نییە كە گەل هەست بە نامۆیی بكات لەوەی كە حكومەت بێباكە و گوێ بە داواكاریی و مافەكانیان نادات و كورد وتەنی، ئاش لە خەیاڵ و ئاشەوان لە خەیاڵێك، یان جوانتر بڵێین گەل لە دۆڵێك و حكومەت لە دۆڵێكی تر. 
كانت پێی وایە گەورەترین پێشێلكارییەك كە مرۆڤ لە دژی خۆی دەیكات درۆكردنە، ئەمە چ جای ئەوەی كە مرۆڤ درۆ لەگەڵ خەڵكانی دیكە بكات، ئەوكات پێشێلكارییەكە بەرفراوانتر و گشتگیرتر دەبێ. 

درۆكردن رەفتارێكی ناپەسەندە
زۆربەی خەڵكی درۆكردن بە رەفتار و ئاكارێكی ناپەسەند و نەویستراو لە قەڵەم دەدەن، چونكە كەس قبوڵ ناكات خەڵكی پێی بڵێن درۆزن، هەربۆیە درۆكردن تۆمەتێكی ترسناكە و خەڵك دڕدۆنگن بە یەكێك بوترێت درۆزن. بۆیە هەندێكجار زمانی نەرم بەكاردەهێنن. بۆ نموونە جۆن كیرت ئەندامی ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا لە كاتی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەو وڵاتە لە ساڵی 2004دا نەیتوانی بووش بە درۆزن وەسف بكات، لەبری ئەوە بە زمانێكی نەرم وتی: بووش نەیتوانی راستییەكان لەبارەی عیراقەوە بڵێت، بۆیە گەلی ئەمریكای بەرێگایەكی هەڵەدا برد، لێردەدا لەبەری ئەوەی بڵێ بووش درۆی كردووە، دەڵێ خەڵكی بە لاڕێدا بردووە. 
هەندێكجار سەركردەكان بۆ درۆكردن، پاساوی ستراتیژی دەهێنەوە و بە پێویست و زەرووری دەزانن و دەڵێن ئەم جۆرە درۆكردن بەهۆی دووربینییەوەیە. بەگشتی سەركردەكان لەبەر دوو هۆ درۆ دەكەن: یەكیان لەبەر خاتری بەرژەوەندیی نیشتمانیی كە پێی دەوترێت درۆی ستراتیژی، لەم جۆرە درۆكردنەدا سەركردەكان بە بیانووی پاراستنی بەرژەوەندیی نیشتمانیی وڵاتەكەیان پەنا بۆ درۆ دەبەن. درۆیەكیش هەیە لەبەر خۆپەرستنی و خۆویستی سەركردەكان دەیكەن، ئەم جۆرە درۆكردنە زیاتر پەیوەندیی بە كەسێتی و بەرژەوەندیی كەسێتی هەیە.
لێرەدا جیاوازییەك لە نێوان درۆی ستراتیژی و درۆی نێودەوڵەتی دێتە ئاراوە، ئەویش ‌ئەوەیە بەگشتی سەركردەكان بە هۆكاری ستراتیژیی لۆژێكی نەك لەبەر لاوازی یان گەندەڵی بێت، هەندێكجار سەركردە بۆ پاراستنی وڵاتەكەی لە مەترسییەكان پەنا بۆ ئەو جۆرە درۆیە دەبات كە ئەفلاتون پێی دەڵێت(درۆ شكۆدارەكان) بۆ نموونە رۆزڤێڵت بۆئەوەی ئەمریكا لە دژی ئەڵمانییەكان هانبدات لە ئابی 1941 وتی كە ئەڵمانییەكان هێرشیان كردۆتە سەر كەشتییەكی ئەمریكا، رۆزڤێڵت درۆی كرد، چونكە كاتەكەی گونجاو بوو.  درۆكردن جۆرێكە لە جۆرەكانی لەخشتەبردن، بەڵام هەموو فێڵ و فریوێك درۆ نییە، چونكە فریودان خۆی دوو جۆرە، یەكەم شاردنەوە، دووەم هەڵبەستن.
شاردنەوە یان داپۆشین، پەیوەستە بە هێشتنەوەی راستییەكان و شاردنەوەی هەندێك لە راستییەكان تا ئەوكاتەی كە كارەكە سەردەگرێت. بۆ نموونە بڕیارەكەی حكومەتەكەی بووش بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ لەدژی عیراق لە ساڵی 2003دا، ئەو كات دەوترا كە ئۆسامە بن لادن لە دژی ئەمریكا لەگەڵ سەدام حوسێن رێكەوتووە و هاوپەیمانی دەبەستێ، بەڵام دواجار ئەمەی نەكردووە، ئەمە فریودانێكی شاردنەوە بوو كە بووش كردی.
هەڵبەستن، بریتییە لەوەی كە كاتێك چیرۆكێك یان قسەیەك دەگێڕیتەوە یان رووداوەكان پێكەوە گرێ دەدەی كە بەرژەوەندیی لێ بكەوێتەوە و لە راستییەكان كەم بكاتەوە، هەڵبەستن یانی هۆنینەوەی هەمووشتەكان لە بەرژەوەندیی كەسێكی دیارییكراو بە شێوەیەك كە زیادەڕۆیی و شێواندنی تێدابێت و هەندێكجار شتەكە وەك خۆی نەبێتەوە و شتی پێوە زیاد بكەی. بۆ نموونە كاتی خۆی ئەمریكییەكان دەیانوت سەدام چەكی كۆمەڵكوژی هەیە بەشێوەیەك گەورە كرا كە وا دەرنەچوو و زیاتر هەڵبەستنی پێوە دیار بوو. 
درۆكردن كردارێكی شەرمهێن و ناپەسەندە، بەڵام شاردنەوە و هەڵبەستن هەندێكجار پەسەندە، هەرچەندە لەراستیدا مەبەست لە درۆكردن و هەڵبەستن و شاردنەوە، لە خشتەبردن و فریودانە. بە كورتی درۆكردن و هەڵبەستن و شاردنەوەی زانیارییەكان هەموویان فێڵ و فریودانە و هەرسێكیان پێچەوانەی وتنی راستییەكانن.

درۆ لای هەندێك رەوایە
رەنگە ئەمەتان بەلاوە سەیر بێت كە درۆكردن رەوایە، هەندێك لە سەركردەكان رایان وایە پێویستە لە كاتی خۆی درۆ بكەن بۆ نموونە، ئیسحاق شامیر سەرۆك وەزیرانی پێشووتری ئیسرائیل دەڵێت: لە پێناو خاكی ئیسرائیلدا درۆكردن رەوایە. یان مۆشیە ساریت سەرۆك وەزیرانی پێشووتری ئیسرائیل دەڵێت: فێری ئەوە بووم كە لەم رۆژگارەدا ئیسرائیل ناتوانێت بەبێ فریودان باڵادەست بێت. 
بەقسەی ئەوان بێت زۆرجار بۆ پاراستنی وڵات و كەمكردنەوەی هەڕەشەی دوژمنان و سەروەری وڵات پێویستە درۆ بكرێت. لێرەشدا رەنگە ئەو پرسیارە بێت ئاراوە كە ئایا درۆكردن یان فریودان نابێتە لەدەستدانی متمانە؟ ئایا دەكرێت حكومەتێك لەبری درۆكردن متمانە بكات، بۆیە رۆناڵد ریگن سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا دەڵێت: متمانە بكە، بەڵام لێكۆڵینەوەش بكە.

درۆكردن لە پێناو راستیدا 
هێنری وۆتۆن دیپلۆماتكاری بەریتانیایی لە سەدەی حەڤدەدا دەڵێت: باڵیۆز كەسێكی راستگۆیە، رەوانەی دەرەوە دەكرێت بۆئەوەی لە پێناو وڵاتەكەیدا درۆ بكات. 73 ل
ئەو قسەیە ئەو راستییەمان بۆ دەردەخات كە وڵاتان لەگەڵ یەكتردا درۆ دەكەن لەبەرئەوەی سوود بە بەرژەوەندییەكانی نیشتمان بگەیەنن.

سەرچاوە:
« بۆچی سەركردەكان درۆ دەكەن؟ نووسینی جۆن ج. میرشایمەر وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە، حەمە رەشید