هێڤار محەمەد عومەر*
بەم ناونیشانە زۆربەی سیاسییەکانی جیهان دەروازەی وتاری سیاسی و بانگەشەی جیهانێکی نوێیان پێشبینی دەکرد، جیهانی دوای قۆناغەکانی جەنگی یەکەمی جیهان 1914- 1918 و جەنگی دووەمی جیهان 1939 – 1945 کە ئەویش دواتر قۆناغی جەنگی ساردی هێنایە ئاراوە لە نێوان یەکێتیی سۆڤیەتی جاران و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و وڵاتانی خۆرئاوا تا 1989 و هەرسهێنانی دیواری بەرلین کە جیهان دەیڕوانییە سیستمێکی جیهانیی نوێ، ئەویش سەرهەڵدانی شۆڕشی تەکنۆلۆژیا و بڵاوکردنەوەی دیموکراسی و ئابووریی ئازاد کە لە دوای شۆڕشی پیشەسازی و گۆڕانکارییەکانی خۆرئاواوە جیهان لە سەرجەم ئاستەکاندا چاویان تێبڕیبوو.
بەهۆی تەکنۆلۆژیای جیهان و نەخشەی سیاسی و جیۆسیاسی و نەخشەی ئابووریی وڵاتان و نەخشەی جوگرافییەوە سنوورەکان کرانەوە بەرووی یەکتریدا و تەکنۆلۆژیا خزایە نێو نەخشەی بڕیاری سیاسی و سەربازی و ئابووری و هەموو سێکتەرەکانی ژیان لەم جیهانە بچووکدا.
کە کاریگەریی تەواوی بەدوای خۆیدا هێنا و توانرا ببێتە بەشێک لە بڕیار لە سەرجەم ئاستەکاندا و پشتی پێ ببەسترێت بەشێوەیەک کە ببێتە بەشیکی سەرەکی لە سیستمی سیاسی و سەربازیی و ئابووریی تەوەرکانی تری جموجۆلی مرۆڤ چ لەسەر ئاستی تاک چ لەسەر ئاستی کۆمەڵ و چ وەکو حکومەت و دەوڵەتیش.
خاوەنی ئەم پێشێنە گەورەیەش زانا و فەیلەسوفی کەنەدی ( مارشاڵ ماکلۆهان) بوو کە لە سەرتای ساڵانی هەشتاکاندا پراکتیزەکرا بەجۆرێک کە جیهانگیریی خستە خزمەتی جیهانی سیاسی و ئابوورییەوە و وڵاتانی بەرەو یەکتریی جووڵاند.
هەندێک جار دەکرێت بوترێت سیستمێکی کۆنی سیاسی و جوگرافی و ئابووری چەقبەستوو و چەسپاوی هەژاند و رایچڵەکاند و هەموو کایەکانی لە خەوێکی قووڵ بەخەبەرهێنا .
بە هۆی نوێگەریی لە خێرایی داینەمیکی و پراکتیکی ئەم تەکنۆلۆژیا خێرایەش کە سنوورکان دەبڕێت، بەبێ سانسۆر و بەبێ چاودێریی و بەبێ پاسپۆرت و ڤیزا، سەرجەم رووداوەکانی سەر ئەم گۆی زەوییە دەخاتەڕوو لە چرکەیەکدا.
بۆیە هەر زوو وڵاتانی زلهێزی جیهان هەستیان بەو پرسە هەستیارە کرد و خۆیان پڕچەک کرد لە رووی تەکنۆلۆژیاوە، چونکە دەیانزانی سەدەی داهاتوو سەدەی تەکنۆلۆژیایە و سەرجەم ململانێکان و جەنگەکانی داهاتووی وڵاتان و بەتایبەتی زلهێزەکان لەسەر هەموو کایەکانی وەک سامانی سروشتی و نەوت و غاز و ئاو و پێگەی سەربازیی و ئابووری و سیاسی بە تەکنۆلۆژیا دەکرێت نەک بە شێوازە کلاسیکی و تەقلیدییەکەی جاران کە لەڕێگەی ژمارە و رێژەی مرۆڤەوە دەکرا، ئێستا لەڕێگەی ئینتەرنێت و رۆبۆت و درۆن و بەرنامە تایبەتەکانەوە جەنگەکان بەڕێوەدەچن و هەر زوو وڵاتێکی وەکو ئیسرائیل کە پشتیوانیی تەواوی هەیە لە لایەن وڵاتانی وەک ئەمریکا و ئەوروپاوە، هێزیکی تایبەتی دامەزراند بەمەبەستی پاراستنی سەلامەتیی خاک و گەلەکەی دژبە وڵاتانی ناوچەکە.
لەلایەکی دیکەشەوە ئێستا مەترسی جەنگ سیبرانی باسێکی هەستیاری ناوەندەکان و جیهانی سیاسی و سەربازیی و دامودەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکانی جیهانە و چەندین لێکۆڵینەوە و توێژینەوە و گفتوگۆی ئەکادیمی لەسەرکراوە و بۆتە باسی رۆژەڤ لە ئاستی ناوەندەکانی دروستکردنی بڕیاری ستراتیژی و داڕشتنی سیاسەت بەرامبەر وڵاتانی تر و چەسپاندنی ئەم سیستمە وەکو سامانێکی نەتەوەیی و نیشتمانی لە ناوخۆی وڵاتاندا.
هەنووکە پەلاماردانی بەرنامەی تەکنۆلۆژیی هەر وڵاتێک لەلایەن وڵاتیکی دیکەوە پەرلاماردانێکی جیهانی و گەردوونی نوێیە و دەکرێت هاوشێوەی پەلاماردانی سەربازی و سیاسی مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت بەپێی بنەماکان و یاساکانی جەنگ، کە ئەگەری زۆرە گرژیی و ئاڵۆزیی سیاسی و ئابووری ململانێی سەخت بەدوای خۆیدا بهێنێت و ببێتە مایەی نیگەرانی کۆمەڵگەی نێودەولەتی و گەلانی جیهان کە وەک ئاشکرایە لە هەموو قۆناغەکانی مرۆڤایەتیدا تێچووی ئاشتی زۆر کەمترە لە چاو تێچووی جەنگ و ململانێکاندا.
ئەم جیهانە یان ئەم گوندە گەردوونییە بچووکە هێندە بچووک بۆتەوە کە هەرتاکێک لە ماڵەکەی خۆیەوە شارەزایی هەبێت و بتوانێت مەترسی لەسەر ژیانی تاک و کۆمەڵگە و وڵات و ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی خۆراک و ئاسایشی تەندروستی و ئاسایشی پەروەردە و سیسیتمی گشی دروستبکات و ببێتە هۆی پچڕاندنی شیرازە و رێڕەوی راستی ژیان لە سەرجەم ئاستەکاندا.
بۆیە وڵات و دامودەزگا تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری و میدیاییەکان و سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەکانی دیکە ئەرکیانە ژیان و ئاسایشی تاک و کۆمەڵگە و وڵاتەکانیان بپارێزن و پێویستە سەرجەم تواناکانی خۆیان بخەنەگەڕ. لەو بارەیەشەوە تا پارێزراوبن و رێوشوێنی توند و کاریگەر بگیرێتەبەر بۆ روبەڕوبوونەوەی هەر ئەگەرێکی نەخوازراو چ لەلایەن تاکەوە بێت یان گروپ یاخود وڵاتێکی ترەوە، بە رەچاوکردنی ئازادیی و مافی مرۆڤ و پاراستنی تایبەتمەندێتی هاووڵاتی و مافی دەستووری و یاسایی خۆی لە ژیان و پاراستنی شکۆ و کەسایەتی تاک لە ژێر چەتری ئازادیی و دیموکراسی و یاسادا.
بوونی ئەم هەموو سوپا ئەلەکترۆنییەش مەترسییەکی گەورەیە بۆ سەر ژیانی مرۆڤایەتی، هەرچەندە لە چەند روویەکەوە پێویستییەکی هەنووکەییە بۆ پاراستنی ژیانی مرۆڤ لە گوندە بچووکەکەدا.
قۆناغەکانی مرۆڤایەتی و هەوڵدان بۆ باشترکردنی جۆری ژیان لە هەموو روویەکەوە بەردەوامە و زانست سات بە سات بەرەو پێشەوە دەچێت، چونکە خودی عەقڵی مرۆڤ هەمیشە دەڕوانێتە لووتکە و ململانێی نێوان هێز و چاکە و خراپە چەمکی دەروونی و سایکۆلۆژیای پەیوەست بە مرۆڤ و پاراستنی ئایندەی ئەم کۆمەڵگە بچووکە و دانیشتوانی بەرپرسیارێتی ویژدانی و ئەخلاقی مێژوویی هەمووانە و ئەرکی حکومەتەکان و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی و سەرەتاش ئەرکی تاک و کۆمەڵگەیە، هەربۆیە دەبێت یاسا و رێسا و رێکەوتننامەی یاسایی لەم گوندە بچووکەدا شۆڕببێتەوە بۆ ناو سەرجەم مرۆڤەکان و دروستکردنی زەینێکی ئەخلاقیی پڕ لە هەستکرن بە بەرپرسیارێتی بەوەی کە ئەوەی هەیە بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی هاتۆتە ئاراوە نەک بۆ تاوان و جەنگ و کاولکاری. هۆشیارکردنەوەی تاک لەسەر ئاستی جیهانیش لە رێگەی دامودەزگا نیشتمانی و نێودەڵەتییەکان و دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی هاوشێوەی هەوڵەکان بۆ نەهێشتن یاخود کەمکردنەوەی برسێتی و قەیرانی ئاو و تەندروستی و کشتوکاڵی و نەخوێندەواری و چەسپاندنی جێندەری و چارەسەرکردنی ململانێی سەربازیی و ئابووری و هەوڵدان بۆ دیموکراتیزەکردنی سیستمە سیاسییەکان و حکومڕانیی تەندروست بێت و هەروەها بۆ راستکردنەوەی هەڵەکانی مرۆڤ بێت لە پێناوی تەرخانکردنی ئابوورییەکی باش و کەشوهەوایەکی گونجاو بۆ نەوەکانی ئایندە.
پرسیاری جەوهەری ئێمەش وەک کورد ئەوەی کە بپرسین دۆزی کورد و نیشتمان و نەتەوە و تاک و کۆمەڵگەی گەورەی ئێمە لە کوێی ئەم گوندە بچووکەدا خۆی دەدۆزێتەوە و چۆن کاری بۆ دەکات لەنێوان ئەم ململانێ ئیقلیمی و جیهانییەدا؟
*پارێزەر
