رێككەوتننامەی پاریس كە بە یەكەم رێككەوتننامەی جیهانی دادەنرێت لە بواری ئاو و هەواداو لە دوای گفتوگۆكانی كۆنگرەی نەتەوەیەكگرتووەكانی تایبەت بە گۆڕانی ئاو و هەوا، كە بە COP21 دەناسرێت، بە ئامادەبوونی نوێنەرانی 195 وڵات لە 12/12/2015 لە پاریس واژۆی لەسەر كرا، بۆ رێگرتن لەوەی پلەی گەرمی جیهان بەرزبێتەوە بۆ (o2) ی سیلیزی، كە ئەوەش سەروو پلەی گەرمی پێش سەردەمی شۆڕشی پیشەسازییە، هەروەها بۆ ئەوەش بوو كە هەوڵ بدرێت پلەی گەرمی لە (o1.5)ی سیلیزی تێپەڕنەكات و كاریش بكرێت بۆ كەمكردنەوەی رێژەی CO2 و گازە گەرمكەرەكانی دیكە لە زەپۆشدا، ئەم رێككەوتننامەیە بەمەبەستی پاراستنی ژینگەی زەوی و چارەسەركردنی كێشەكانی كەم ئاوی و بەبیابان بوون و كێشە ئابووری و تەندروستییەكان لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2016دا كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە.
ترەمپ دووجارە لەم رێككەوتننامەیە پاشەكشە دەكات
هەرچەند ئەمریكا یەكێك بوو لە وڵاتانی بەشداربووی رێككەوتننامەی پاریس لە 12/12/2015و بەشێوەیەكی جددی بەرگری سەرسەختانەی لە جێبەجێكردنی بەندەكانی دەكرد و داوای كەمكردنەوەی رێژەی فڕێدانی گازی CO2 ی دەكرد لە زەپۆشدا، لە سەردەمی سەرۆك باراك ئۆبامادا، بەڵام لە خولی یەكەمی سەرۆكایەتی دۆناڵد ترەمپ دا لە 1/6/2017، ئەمریكا لە رێككەوتننامەی پاریسی ئاو و هەوا كشایەوە و سەرجەم پەیوەندی و پابەندبوونییەكانی بەم رێككەوتننامەیەوە كۆتایی پێهێنا، بەڵام لە ساڵی 2021دا سەرۆك بایدن رەزامەندی لەسەر گەڕانەوەی ئەمریكا بۆ ناو ئەم رێككەوتننامەیە داو ئەندامبوونی ئەمریكا لە رێكەوتننامەكە ئاسایی بووەوە.
ئێستاش كە جارێكی دیكە سەرۆك ترەمپ بۆ خولێكی نوێ بووەتەوە بە سەرۆك كۆمار، یەكێك لەو فەرمانە سەرۆكایەتییانەی كە راستەوخۆ دوای دەستبەكاربوونی دەریكرد، بریتی بوو لە كشانەوە لە رێككەوتننامەی پاریس بۆ جاری دووەم.
ترەمپ بۆ لەم رێككەوتننامەیە دەكشێتەوە؟
ترەمپ لە دیدی ئابووری و پرەنسیپی (قازانج و زیان)ەوە دەڕوانێتە پرسە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەكان، لەم پرسەشدا ترەمپ و ئیدارەكەی پێیانوایە كە وابەستبوونی ئەمریكا بە رێككەوتننامەی پاریسەوە، چەندین كێشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی لە ناوخۆی ئەمریكادا دەهێنێتە پێشەوە، لەوانە:
-1بەربەستی ئابووری: ترەمپ و ئیدارەكەی پێیانوایە پەیوەستبوون بەم رێككەوتننامەیەو ئەندامبوون تیایدا، ئەمریكا ناچار دەكات زۆرێك لە جوڵە و چالاكییە ئابوورییەكانی نەهێڵێت، بەم پێیەش ئەمریكا دووچاری چەندین بارقورسی ئابووری و سستی بازاڕەكانی دەبێتەوە.
-2پاشەكشەی كۆی بەرهەمی ناوخۆیی: ترەمپ جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەو بارقورسی و سستبوونەی كە ئابووری ئەمریكا لە دەرئەنجامی ئەندامبوونی لە رێككەوتننامەی پاریسدا دەیهێنێتە پێشەوە، دەبێتە مایەی دابەزینی كۆی بەرهەمی ناوخۆیی ئەمریكا بە بڕی نزیكەی (2.5 ترلیۆن) لە ساڵی 2025دا.
-3بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری: ترەمپ وای دەبینێت، مانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتننامەی پاریس، رێژەی بێكاری لە چەندین كەرتی پیشەسازیی كلاسیكیدا بەرەو زیادبوون دەبات، بەتایبەتی كەرتی پیشەسازی دەرهێنانی خەڵوز و نەوت.
ترەمپ چین بە بەرپرسیاری فڕێدانی گازەكان دادەنێت
سەرۆك ترەمپ، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە چین و وڵاتانی دیكە بەرپرسیاری سەرەكین لە دەردانی ئەو گازانەی كە دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمی لە جیهاندا، بەتایبەتیش گازی CO2، بۆ نموونە لە ماوەی نێوان (2020 - 1960) لە كۆی 35.173 ملیار تۆن لە گازی فڕێدراوە زەپۆش لە جیهاندا، تەنها 5.285 ملیار تۆن لەلایەن ئەمریكاوە فڕێدراوەتە زەپۆشەوە، كە رێژەی 15 % گازی گەرمكەری زەوی پێكدەهێنێت، لە كاتێكدا چین 10.175 ملیار تۆن لە گازی CO2 فڕێدەداتە زەپۆشەوە، كە رێژەی نزیكەی 29 % لەكۆی فڕێدانی گازی CO2 لە جیهاندا پێكدەهێنێت، بەم پێیەش، چین لەسەر ئاستی جیهان بە بەرپرسیاری سەرەكی دادەنرێت لە فڕێدانی گازی CO2 لە زەپۆشدا و هەروەها بە بەرپرسیاری سەرەكیش دادەنرێت، لە گۆڕانی سیستمی ئاو و هەوا لە جیهاندا، بڕوانە شێوەی ژمارە(1).
لە ساڵی 2022شدا چین بەرپرسیاری یەكەمە
زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، نەك تەنیا لە ماوەی (2020-1960) چین سەرقافڵەی دەردانی گازی CO2 بووە لە جیهاندا، بەڵكو لە ساڵی 2022شدا چین بەتەنیا 29.2 %ی ئەو گازانەی فڕێداوەتە زەپۆشەوە، كە دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و تێكدانی سیستمی ئاو و هەوای جیهان، لەكاتێكدا ئەمریكا رێژەی 11.2 %ی گازی گەرمكەری جیهان فڕێدەداتە زەپۆشەوە، بەم پێیەش كاتێك ترەمپ جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە و دەڵێت چین بەرپرسیاری سەرەكیی فڕێدانی گازی گەرمكەرە لە زەپۆشدا، ئەمەش مانای ئەوەیە كە چین دەستی هەڵنەگرتووە لە بەكارهێنانی سەرچاوەكانی وزەی وەك (خەڵوزی بەردین و نەوت و غازی سروشتی) بەمەش لە پێشەنگی وڵاتانی بەرپرس دادەنرێت، لە فڕێدانی گازە گەرمكەرەكان لە زەپۆشدا و بەرزبوونەوەی گەرمی زەوی، بڕوانە شێوەی ژمارە (2).
* پسپۆری جیۆسیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی
