لەم چەند مانگەی پێشوودا و لەڕێی كەناڵەكانی راگەیاندنەوە گوێبیستی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی تەبەق بووین لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووی عیراقدا، بەوەی ژمارەیەكی زۆر لە گامێش و مانگا تووشی نەخۆشییەكە بوون و لەناوچووون.
نەخۆشی تەبەق نەخۆشییەكی ڤایرۆسی توندوتیژەو یەكێكە لە دوژمنە سەرسەختەكانی سامانی ئاژەڵ لە جیهاندا و لە وەرزە ساردەكاندا زۆر بەخێرایی بە ناوچەكاندا تەشەنە دەكات. دەركەوتووە تووشی زیاتر لە 70 جۆری ئاژەڵ دەبێت و لەئەنجامدا زیانێكی گەورە بە ئابووریی وڵاتان دەگەیەنێت. نەخۆشی تەبەق بە درێژایی سەدە و نیوێك، لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا تۆماركراوە، لە شێوەی شۆڕشی نەخۆشیی تەشەنەی كردووە لە وڵاتانی ناوەندی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كیشوەری ئەفریقیا و ئاسیا و ئەوروپا و عیراق و هەرێمی كوردستان، لەو ناوچانەدا نەخۆشی تەبەق، ساڵانە زیان دەگەیەنێت بە سامانی ئاژەڵ و ئابووریەكەیان. بەپێی راپۆرتەكانی دەزگاكانی ڤێتێرنەری، نەخۆشی تەبەق، لەكۆتایی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم لە كوردستان و عیراق بڵاوبۆتەوە و تۆماركراوە. راپۆرتەكان ئاماژە بەوەدەكەن، بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1937 لە دەوروبەری پارێزگای سلێمانی تۆماركراوە و لە ساڵی 1938نەخۆشییەكە دەستنیشانكراوە لە نێوئاژەڵەكان لە شارەكانی بەسرە و میسان و دیالە. لە دواییشدا لە ساڵەكانی 1945، 1957،1975، 1998لە زۆربەی شارەكانی عیراقدا نەخۆشییەكە تۆماركراوە. لە كوردەواری و لەنێوخاوەن ئاژەڵاندا، بە نەخۆشییەكە دەوترێت (تەبەق) عەرەب پێی دەڵێن: (الحمی القلاعیة) و لە سەرچاوە پزیشكییەكاندا بە FOOT AND MOUTH DISESE ناسراوە و كورت دەكرێتەوە بۆ FDM. نەخۆشی تەبەق تووشی زۆربەی ئاژەڵە كاوێژكەرەكان دەبێت، بەتایبەتی ئاژەڵە دووسمەكان وەكو(گامیش و گا و مانگا و بەراز و مەڕ و بزن، هەروەها ئاژەڵە كاوێژكەرە كێوییەكان.)
بەگوێرەی سەرچاوەكانی پزیشكیی ڤێتێرنەری، نەخۆشی تەبەق زۆر بەتوندی تووشی گامێش و گا و مانگا و گوێرەكە دەبێت. لەبەرئەوەی خانەخوێیەكی زۆرهەستیارن بۆ ڤایرۆسی نەخۆشییەكە و ئاژەڵە تەمەن بچووكەكان، بەرگەی نەخۆشییەكە ناگرن و رێژەی توشبوون و لەناوچوون زۆر بەرزە تیایاندا. بە بەراورد بۆ گامێش و مانگا، بەشێوەیەكی كەمتر نیشانە كلینیكییەكانیان پێوە دیاردەبێت و زیاتر مەڕ و بزن هەروەكو هەڵگرێكی ڤایرۆسەكە رۆڵیان هەیە، بەوەی بارودۆخی گونجاو، دەبنەهۆی سەرچاوەی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە لە ناوچەكەیەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە. لێكۆڵینەوە زانستییەكان سەلماندویانە، كە نەخۆشی تەبەق بە یەكێك لە نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان دادەنرێت، چونكە بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، لە ئاژەڵی تووشبووە دەگوێزرێتەوە بۆ مرۆڤ، بەڵام خۆشبەختانە كاریگەریی ئەوتۆی نییە بۆسەر تەندروستی مرۆڤ، لەبەرئەوەی مرۆڤ خانەخوێیەكی هەستیار نییە بۆ ڤایرۆسەكە.بەپێی وتەی ئابووریناسان، نەخۆشی تەبەق زیان دەگەیەنێت بەئابووری وڵاتان، چونکە رێژەی توشبوون و لەناوچوون لەنێو ئاژەڵاندا زۆر بەرزە، كەمبوونەوەی بەرهەمی شیر و گۆشت بەشێوەیەكی لە بەرچاو، بۆ ماوەیەكی درێژ لە ئاژەڵی توشبوودا، بێ بەرهەم دەمێنێتەوە و سوودی لێوەرناگیرێت .
شێوازی بڵاوبوونەوەی
ڤایرۆسی نەخۆشی تەبەق زۆر بەخێرایی دەگوێزرێتەوە لە شێوەی شۆڕشێكی نەخۆشیدا، لە نێوان ئاژەڵاندا تەشەنە دەكات و بەگوێرەی توێژینەوەكان بە دووری 60 كم هەڕەشە دەكات و بەهۆی ئەم رێگایانە بڵاودەبێتەوە:
یەكەم: بەهۆی تێكەڵبوونی ئاژەڵەكان بەتایبەتی لە وەرزە ساردەكان دا.
دووەم: لیك و میز و شیر و تۆ و پاشەڕۆی ئاژەڵی توشبوو، بەسەرچاوەی ڤایرۆسەكە دادەنرێت.
سێیەم: ڤایرۆسەكە لەڕێی هەواوە بەخێرایی بڵاودەبێتەوە.
چوارەم: لەڕێی باڵندە كۆچەرییەكانەوە، ڤایرۆسەكە، لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دی بڵاودەبێتەوە .
پێنجەم: بەهۆی مێش و مەگەزەوە، نەخۆشییەكە بڵاودەبێتەوە.
شەشەم: دەركەوتووە مرۆڤیش گوێزەرەوەیەكی باشە .
هۆكاری نەخۆشی تەبەق و نیشانەكان
هۆكاری سەرچاوەكانی پزیشكی ڤێتێرنەری هۆكاری نەخۆشی تەبەق دەگەڕێتەوە بۆ ڤایرۆسێك لە جۆری
Aphtho virus سەر بە خێزانی Picorna vividae سەر بە ڤایرۆسەكانی كۆمەڵەی RNA virus
ڤایرۆسی تەبەق حەوت جۆری سەرەكی هەیەSerotypes (Asia-1,Sat-3,Sat-3,Sat-2,Sat-1,O,C, A)
سەرەڕای ئەم جۆرە سەرەكییانە، لە ئەنجامی دیاردەی بازدانی بۆماوەیی Mutation چەند جۆرێكی لاوەكی دیكەی لێدروست دەبێت Subserotypes كە بە پێی سەرچاوەكان گەیشتۆتە 65 جۆری لاوەكی، بێگومان ئەمەش خۆی لە خۆیدا هۆیەكە لە هۆیەكانی كۆنترۆڵنەكردنی نەخۆشیەكە هەتاوەكوئەم سەردەمەی ئێستامان. بۆ یەكەمینجار جۆری (A) لە عیراق لە ساڵی 1952 تۆماركرا و جۆرەكانی (Asia-1,Sat-1,O) لە ساڵەكانی 1957 1962 ـ 1975 تۆماركران . شوێنی گونجاوی ڤایرۆسەكە لە لەشی ئاژەڵدا، زیاتر ئارەزووی بۆ پەردەی ناوپۆشی بۆشایی دەم و هەروەها پێستی نێوان سمەكانی ئاژەڵان هەیە و هەندێك جۆریان لە ماسوولكەی دڵی ئاژەڵەكان جێگیر دەبێت و دەبێتەهۆی هەوكردنی ماسولكەكانی دڵ Myocarditis- پزیشكانی ڤێترنەری كۆكن لەسەرئەوەی، نیشانەكانی نەخۆشی تەبەق بەشێوەیەكی دیار و ئاشكرا لە سەر گامێش و گا و مانگا و گوێرەكە دەردەكەون، بە بەراورد بە ئاژەڵانی دیكە، ماوەی چوونە ژوورەوەی ڤایرۆسەكە بۆ ناولەشی ئاژەڵەكە و هەتا دەركەوتنی نیشانەكانی نەخۆشی تەبەق نزیكەی(1ــ14 ) رۆژ دەخایەنێت. پلەی گەرمی لەشی ئاژەڵی توشبوو بەرز دەبێتەوە بۆ( 40 ــ41 ) پ .س و ئاژەڵەكە وردە وردە لە لەوەڕدەكەوێت و لاواز و بێهێز دەبێت.
بۆشایی دەمی ئاژەڵی توشبوو سووردەبێتەوە و هەودەكات و لیكێكی زۆر بەدەمیدا دێتە خوارەوە و ئەمەش لە ئەنجامی دروستبوونی تلۆق لەسەر زمان و ژێرزمان و بەشەكانی دیكەی بۆشایی دەم و لە ئەنجامدا دەبێتەهۆی برین و ئازارێكی زۆری پێوەدیارە.
ئاژەڵی توشبوو دەستدەكات بە شەلین لە ئەنجامی بوونی تلۆق و لەدوایدا، برین لە نێوان سمەكاندا و بەرەبەرە هەودەكات و ئاژەڵەكە بەلایەكدا دەكەوێت و توانای جووڵەی نامێنێت، هەر لەبەردروستبوونی تلۆق و برین لە دەم و سمەكانیان، بە نەخۆشییەكە دەوترێت نەخۆشی دەم و قاچ Foot and mouth disease و ئاژەڵە ئاوسەكان بەر دەخەن و نەخۆشییەكە دەبێتەهۆی هەوكردنی گوانی ئاژەڵەكە Mastitis و لەئەنجامدا بەرهەمی شیریان بەرێژەیەكی لە بەرچاو كەم دەكات. شێوەیەك لە شێوەكانی نەخۆشییەكە كە پێی دەوترێت Malignant from دەبێتە هۆی لەناوچوونی ژمارەیەكی زۆر لە ئاژەڵە توشبووەكان بەتایبەتی تەمەن بچووكەكان لە ئەنجانی هەوكردنی دڵ Myocarditis لە كاتی بڵاوبوونەوەی تەبەق لە نێو مەڕ و بزندا، رێژەی توشبوون و لەناوچوون لە كار و بەرخدا زۆر زیاترە .
رێگاكانی خۆپاراستن لە نەخۆشی تەبەق
تەبەق نەخۆشییەكی ڤایرۆسییە و تائەم سەردەمە هیچ چارەسەرێكی تایبەتمەندی بۆ نەدۆزراوەتەوە، لەبەرئەوە بۆ پاراستنی ژینگەی كوردستان پێویستە رەچاوی ئەم خاڵانە بكرێت :
یەكەم: كوتانی ئاژەڵەكانی وەكو گامێش گا و مانگا و مەڕ و بزن بە جۆری
Poly valent vaccine بەتایبەتی ئەو جۆرانەی كە لە ناوچەكەدا دەستنیشانكراوان و پێویستە ساڵانە دووبارەبكرێتەوە بە مەبەستی چالاككردنی كۆئەندامی بەرگری .
دووەم: هەوڵدان بۆ دروستكردنی كارگەی بەرهەمهێنانی ڤاكسینەكانی نەخۆشییەكانی ئاژەڵ لە كوردستان، كە لە ناوچەكانی كوردستان دەستنیشانكراون و تۆماركراون، ئەمەش لەڕووی زانستی بەرگریزانییەوە، بەرگریەكی باش دەبەخشێتە ئاژەڵەكان وپارێزراودەبن .
سێیەم: لەم ماوەیەدا بەهیچ شێوەیەك ئاژەڵ هاوردەی كوردستان نەكرێت، بەتایبەتی لەناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عیراق .
چوارەم: پێویستە لەكاتی هاوردەكردنی ئاژەڵەكان لە سنوورەكان و فڕۆكەخانەكاندا، چاودێرییەكی وردی تەندروستیان بكرێت لەلایەن هۆیەكانی پزیشكیی ڤێتێرنەریەوە .
پێنجەم: پێویستە شیر پێش خواردنەوەی بكووڵێنرێت، چونكە دەبێتەهۆی لە ناوبردنی ڤایرۆسەكان.
شەشەم: پێویستە بەمەبەستی هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان، بە بەردەوامی لەلایەن كەناڵە جیاجیاكانی راگەیاندنەوە، هۆشیاریی تەندروستی ڤێتێرنەری بڵاوبكرێتەوە.
سەرچاوەكان
1Alkalbadi,N.J.,and Al-Thwani, A.N (2024)Molecular detection of genetic diversity of FMDV of recent outbreak in Iraq . (J.Manadph.C.R.).
2ــ نەخۆشییەكانی ئاژەڵە كاوێژكەرەكان .د. فەرەیدون عەبدولستار. چاپی یەكەم :2018
* كۆلێژی پزیشكی ڤێتێرنەری زانكۆی سلێمانی
ڤایرۆسی نەخۆشی تەبەق زۆر بەخێرایی دەگوێزرێتەوە
