پێشەکی:
بڵاوبوونەوەی تەكیە و خانەقاكان و بوونی سێكتەری تەسەوف و عیرفان لە كوردستاندا، مێژوویەكی دێرینی هەیە، سەرهەڵدان و گەشەکردنی ئەم بارەگایانەی ئایینناسی و پێكەوەژیان و زانستخوازیی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەركەوتنی هەر دوو ئاڕاستەی (نەقشبەندی لە خانەقا) و (قادری لە تەكیە)وە کە كەوتنە خزمەتی جۆراوجۆری ئایینی و زانستی و ئەدەبی، ئیتر لێرەوە لە تەكیە و خانەقاكانەوە هەزاران پیاوی گەورە و زانا، گەورە شاعیر، گەورە زمانناس، پیاوی كاریزمای نەتەوەیی و نیشتمانی و دواجار سیاسیش پەروەردە بوون و وەك چرایەكی رۆشن و دیار لەم جیهانەدا گەشانەوە، بە ئێستاشەوە زۆر بە روونی ناویان لە مێژوودا تۆمارە.
لەدوای ئەم رابوونە مەزنەی تەسەوف و عیرفان، لە تەكیەكاندا سەدان گەورە پیاوی زانا و شاعیری مەزنی وەك: (كاك ئەحمەدی شێخ لە سلێمانی، شێخ عەبدولڕەحمانی خاڵس، شێخ رەزای تاڵەبانی، شێخ مەحمودی حەفید – مەلیكی كوردستان، مەلا عەبدولڕەحمانی رۆژبەیانی، مەلا عەبدولمەجیدی قوتب، مام جەلال تاڵەبانی – سەرۆك كۆمار، شێخ لەتیفی حەفید، دكتۆر موكەڕەم تاڵەبانی، دكتۆر نوری تاڵەبانی و سەدانی تر هەڵکەوتن). بەهەمان شێوە لە خانەقاكانیشدا سەدانی وەك: (مەحوی، و «نالی - هاوفەقێی مەولانا خالید»، ناری، مەلا حامیدی بێسارانی كاتب، مەلا عەبدولقادری گەورەی كانی كەوەیی – مودەڕیسی بیارە، مەلا حەسەنی دزڵی، مامۆستا مەلا باقری بالك، شێخ بابا رەسوڵی بێدەنی، شاهۆ، كاردۆخی، مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، مەلا محەمەدی بوداقی، شێخ ئەمینی نەقشبەندی، دكتۆر مستەفا زەڵمی، مامۆستا مەلا ئەحمەدی ئەحمەدئاوا و سەدانی تر پەروەردە بوون و دەركەوتن).
تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك
تەکیەی تاڵەبانی دەکەوێتە ناوچەی ئیمام قاسم لە شاری (کەرکوک)، یەکێکە لە مزگەوتە شوێنەوارییە کۆنەکانی کوردستان، ئەم تەکیەیە لە ساڵی 1185 کۆچی و 1771 زاینی لەلایەن مەلا (مەحمودی زەنگەنە)ەوە، کە بە دامەزرێنەری بنەماڵەی تاڵەبانی کورد و تەکیەی قادریەی تاڵەبانی لە کوردستان دادەنرێت، دامەزراوە.
سەبارەت بەم بابەتەش شێخ یوسف عەلی تاڵەبانی دەڵێت: (لە ساڵی 1260 کۆچی و 1844 زاینی مزگەوتێک لە پاڵ تەکیەكەدا دروستکرا، ئەمەش هاوکات بوو لەگەڵ بەخشینێکی (سوڵتانا خانم) هاوسەری سوڵتانی عوسمانی (عەبدولمەجیدی یەکەم)، کە پەیوەندیی بە تەکیەی تاڵەبانییەوە هەبوو، ئەم سوڵتانە دوو دیاری پێشکەش بەم تەكیەیە کرد:
یەکەم: چەند تاڵێک لە قژ و ریشی پیرۆزی پێغەمبەر محەمەد (درودی خوای لەسەر بێت).
دووەم: دەستنووسێکی دەگمەنی کتێبی سەحیحی بوخاری.
تەكیەی تاڵەبانی لە روانگەی (مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس)ەوە
مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس لەدوای كۆچكردنی لە (بیارە)، چارەنووسی دەكەوێتە كەركوك و وەك مەلا و مودەڕیسی (تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك)، لەلایەن وەزارەتی ئەوقافی عیراقەوە دیاری دەكرێت، واتە: مامۆستا مودەڕیس لە بارەگایەكی نەقشبەندییەوە، كە بیارەی شەریفەیە، راست رێی دەكەوێتە بارەگایەكی قادری تاڵەبانی، كە ئەویش (تەكیەی تاڵەبانییە لە شاری كەركوك)، جا چەندە گەورەییە پیاوێكی مەزنی وەك (مامۆستا مودەڕیس)، بەم چەند كورتە گێڕانەوە عیرفانییە وێنای ئەو بارەگا پیرۆزە رۆحی و ئەو مەملەكەتەی خواناسیمان بەم شێوەیە بۆ دەكات: (لەسەرەتای وەرزی زستانی ساڵی (1374كۆچی و 1955زاینی) دەرگای زۆر كارەسات و كێشە لەسەرم كرایەوە، ئەم زەحمەتە رۆژ بە رۆژ زیادی دەكرد، هەتا مانگی رەمەزان و لە (9)ی رەمەزاندا شەوێ لە خەومدا چاوم كەوت بە سوار و پیادەیەك، پیادەكە پرسیاری كرد لە سوارەكە، مەلا عەبدولكەریم تا كەی لەم كارەسات و كێشانەدا دەمێنێتەوە و گیرۆدە دەبێ؟ ئەویش فەرمووی دوای سێ رۆژ رزگاری دەبێ! دەی هەر وایش بوو! لە (11)ی رەمەزاندا لەشاری سلێمانییەوە كەوتمەڕێ بۆ شاری بەغدا و سەردانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی ئەوقافم كرد، لەو دەمەدا (محەمەد شەفیق ئەلعانی) بەڕێوەبەری گشتیی ئەوقاف بوو، پێشتر یەكترمان دەناسی، كە چاوم پێیكەوت و حاڵی خۆمم بۆ باس كرد، زۆر كاریگەر بوو، دڵخۆشی زۆری دامەوە، جا بەهاوكاری ئەو و (سەیید ئەمجەدی زەهاوی) ئاسانكاری زۆریان بۆ كردم بۆ هاتنە بارەگایەكی گەورە و پیرۆزی وەك (تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك) و خەونەكەم هاتەدی!
خەونی یەکەم
كاتێك لە (تەكیەی تاڵەبانی) لە شاری كەركوك وەك مودەڕیس دامەزرام، لەهەمووی خۆشتر لەسەر دڵی من ئەوە بوو، چەندجارێ لەخەودا بە خزمەتی (حاجی شێخ عەلی ئەفەندی تاڵەبانی) گەیشتم، كە بەم خەونانە دڵم زۆر كرایەوە:
کە یەكەمجار لە خەوا بە خزمەتی گەیشتم، فەرمووی مەلا عەبدولكەریم، دەخیلت بم، هەرگیز بۆ دونیا زویر مەبە! دونیا زۆر بێ قیمەتە، من تا لە ژیاندا بووم، خەڵكێكی زۆر بە دەورما بوون، زۆر خەڵك وایان نیشان دەدا كە دونیایان بۆیە خۆشدەوێ كە من بە سەریدا دەگەڕێم و دەیانوت دونیا لەدوای شێخ عەلی وێران بێ باشە! كەچی كاتێك مردم كەس ئەو شتانەی هەر لە بیریش نەمان، هەر یەكە و كەوتە شوێنی خەیاڵاتی خۆی، كەواتە دونیا (دارولهەوا)یە و تەنیا ئەوە بۆ مرۆڤ بەكەڵكە كە مرۆڤ لە پێناوی رەزامەندی خوادا بیكات.
خەونی دووەم
جاری دووەم لەخەودا بەخزمەتی گەیشتم، وامزانی وام لە ژورێكدا کە تاقی زۆری تێدان و (مەحاسینی شەریفە، واتە مووی ریشی موبارەكی پێغەمبەر - درودی خوای لەسەر بێت)، وا لە ناو سندوقێكدا لە یەكێك لەو تاقانەدا، حاجی شێخ عەلی فەرمووی مەلا عەبدولكەریم، دەست ببە هەندێ لە مەحاسینی شەریفە لەو سندوقەدا دەربهێنە بۆ خۆت، عەرزم كرد من دەستم ناگاتە ئەو تاقە و كلیلیشم پێ نییە تا سندوقەكە بكەمەوە! كە ئەمەم وت، گورج دەستی برد دەرگای سندوقەكەی كردەوە و ژمارەیەك مووی مەحاسینی شەریفەی دەرهێنا و دایە دەستم، منیش زیارەتی مەحاسینەكانم كرد و خستمنە باخەڵم، كە خەبەرم بووەوە بەم خەوە زۆر دڵم كرایەوە و ئاسوودە بووم!
خەونی سێیەم
جاری سێیەم لەخەودا لە حەوشی تەكیەی تاڵەبانی دا، لەسەر ئەو پلەكانانە كە لە حەوشی خوارەوە دەڕواتە سەر حەوشی سەروو، بە خزمەتی گەیشتم، فەرمووی مەلا كەریم، تۆ چاوی چەپت كزە بۆعەمەلیاتی ناكەی؟ عەرزم كرد، قوربان ئەم كزییەی هەر لە منداڵییەوە وایە، لام وانییە زیانی ببێ، نایشوێرم عەمەلیاتی بكەم! فەرمووی من عەمەلیاتیان دەكەم، لەوێدا بەپەلە و بە ماوەیەكی كەم عەمەلیاتی چاوی چەپی كردم، بە بێ ئازار عەمەلیاتەكەی تەواو كرد و چاوم گەلێ رووناكیان زیادی كرد! كە بە خەبەر هاتم بەم خەوەیش زۆر دڵشاد بووم و تێگەیشتم كە رۆحیانەتی ئەم زاتە دەیەوێ لوتف و میهرەبانی و غەریبنەوازی بە من نیشان بدا!
سەرۆك مام جەلال و تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك و كۆیە
لە مێژووی دروستبوون و دەركەوتنی تەكیەی تاڵەبانییەوە و پاشان ئەو رەهەندە عیرفانی و ئیمانییەی باسمانكرد، دەركەوت ئەم شوێنە هەمان ئەو جێگا پیرۆزەیە خوای گەورە لە قورئاندا وێنای دەكات بە: (مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ)، (سُورَه الْقَمَر: 55)، جێگایەكیش مەكۆی راستگۆیی بێت و لە ژێر چاودێری پەروەردگاردا بێت، بێگومان دەبێتە لانكەی پێگەیاندنی پیاوە مەزنەكانی مێژوو، هەر لە نووسەر و شاعیر و مەلای باش، تا كەسایەتی سیاسی و كارێزمای نەتەوەیی و تا شاعیر و ئەدیبی باش پەروەردە بوون، وەك: (شێخ رەزای تاڵەبانی) و (شێخ عەبدولڕەحمانی خاڵس)، هەروەها زانا و خواناسێكی كەم وێنەی وەك (مەلا عەبدولمەجیدی قوتب)یش، هەر لەم تەكیەیەوە بە سەرچاوەی زانست و خواناسی ئاشنابوو کە دواتر هەموو تەمەنی لە پێناودا تەرخانكرد.
بێگومان ئەم پێگە گرنگە لای هەموو زانایان و كەسایەتییە روناکبیرەكان زانراو بوو، یەكێ لەوانە خوالێخۆشبوو (مام جەلال تاڵەبانی) بوو، كە هەمیشە تەكیە و خانەقاكانی وەك سیمبولی نیشتمانی و نەتەوەیی تەماشا دەكرد، بۆ نموونە لەدوای راپەڕینەوە لە شاری سلێمانی بۆ چەندینجار سەردانی تەكیە و بارەگای تەسەوف و عیرفانیی (كاك ئەحمەدی شێخی) لەناو مزگەوتی گەورەی سلێمانی دەكرد و چەند ساڵ جارێكیش هەر لەو مەقامە پیرۆزەدا كۆبوونەوەی بە هەموو زانایانی ئایینی و كەسایەتییە كۆمەڵایەتییەكانی كوردستانی دەكرد و لە وتار و قسەكانیدا بەدرێژی دەپڕژایە سەر رۆڵ و كاریگەریی تەكیە و خانەقا ئایینییەكان لە دروستكردن و پێگەیاندنی زانایان و ئەدیبانی خاوەن هزری نەتەوەیی و نیشتمانی و سەرجەمی وتارەكەی و رازاندنەوەی بە ئایەتەكانی قوڕئان و ئەدەبی باڵای فەخامەتی سەرۆك مام جەلال لە حزوری ئەو مەلا باشانەدا و شێوەی هەڵسوكەوتی شیاوی ئەو دەیسەلماند خودی مام جەلالیش پەروەردەی مەقامێكی باڵای وەك تەكیەی تاڵەبانییە، ئەو حوسنی ئەدەبە هەر لە خۆوە و بێ پەروەردە نەهاتووە، كەواتە دەكرێت بڵێن تەكیەی تاڵەبانی لە پاڵ پێگەیاندنی ئەو هەزاران نووسەر و شاعیر و هزرڤانەدا تاڕادەیەک کاریگەریی لەسەر خوالێخۆشبوو (سەرۆك مام جەلال)یش هەبووە.
ئەگەر (خانەقای شێخی بورهان) لە شاری مەهاباد (سابڵاخی جاران)، زانا و رێبەرێكی مەزنی وەك پێشەوا قازی محەمەدی پەروەردە كردبێت، ئەوا (تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك و كۆیە) هزرڤان و روناکبیر و كاریزمایەكی سیاسی، وەك فەخامەتی سەرۆك مام جەلالی پەروەردە كرد و گەیاندیە (سەرۆك كۆماری عیراقی فیدڕاڵ) و تەنانەت لە یەكێك لە خولەكانی (كۆمكاری وڵاتانی عەرەب – جامعة الدول العربیة)دا، جەنابیان وەك (سەرۆكی خولی) سەرپەرشتی كۆبوونەوەكەی كرد، ئەمەیش بۆ یەكەمجار بوو كوردێك لە مێژوودا رێبەرایەتی هەموو وڵاتانی عەرەبیش بكات و تەنانەت لەكاتی قسەكردنی سەرۆكی وڵاتانی عەرەبی، لەڕووی دەربڕینی زمانەوانییەوە رەخنەی لە قسەكردنی هەندێكیان گرت و هەڵەی زمانەوانی بۆ راست دەكردنەوە، ئەوانیش لەبەر خۆیاندا دۆشدامابوون، چۆن كوردێك لە ئەوان شارەزاترە لە زمانی عەرەبیدا، بێگومان ئەو عەرەبی زانینەیش (هەموومان دەزانین) بەرهەمی ئەو فێربوونەیە کە (سەرۆك تاڵەبانی) هەر لە منداڵییەوە لە مەدرەسە ئایینییەكانی ناو تەكیە و خانەقاكاندا (بە تایبەتی لە ناو حوجرە و مەدرەسەی تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك و كۆیە) فێری بووە. كاتێكیش لە (2003) عیراق رزگار كرا، بوویە (سەرۆكی ئەنجومەنی حوكم لە عیراق)، یەكەم سەردانی بۆ بارەگای (تەكیەی تاڵەبانی) بوو لە شاری كەركوك.
سەرچاوەکان:
(1). (علماؤنا في خدمة العلم والدین)، نووسراوی: مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس.
(2). حیاة الا‌مـجاد في تأریخ علماء الا‌كراد، مامۆستا مەلا تاهیـری بەحركەیی، چاپی
(دار ابن حزم – 2015).
(3). الا‌نفاس الرحمانیة فی سلسلة القادریة الطالبانیة، محمد حسام الدین القادري، سنة 1973 م
(4). (علماء و دانشمندان كردستان در 200 سال اخیـر - فارسی)، نووسینی: سەیید عەبدولـحەمید حیـرەت سەجادی)، ل238 - 239، چاپی یەكەم، ساڵی (1391)ـی، هەتاوی، بڵاوكردنەوەی ئاراس لە شاری سنە.
(5). بنەماڵەی زانیاران، مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، ل281، چاپی كتێبخانەی كانی، سنە، (1389 هەتاوی – 2010 ز).
(6). (ڕۆژگاری ژیان)، مامۆستا مەلا عەبدولكەریـمی مودەڕیس، چاپی سنە.
(7). مێـژووی زانایانـی كورد، نووسینی: مامۆستا مەلا تاهیـری بەحركەیی، چاپی دووەم- 2016
(8). نەقشبەند ونەقشبەندییەكان، پوختەیەكە لە مێژووی شێخانی نەقشبەندیی هەورامان، و زانا و پیاوچاكان و مەلا و شاعیـرانی موخڵیس و هەواداریان، د. عەبدوڵڵا مەلا ئەحـمەد، ئەحـمەدئاوایی، یەكەم چاپ: (2018).
(9). دیداری نووسەر لەگەڵ جەنابی (مامم): مامۆستا شێخ جەلال شێخ عەبدوڵڵا دەمەیەوی، (رەحمەتی خوای لـێ بێت)، لە رۆژی (28 – 12 – 2009) لە ماڵی خۆیان لە شارۆچكەی (كانی دینار)ـی، سەر بە شاری (مەریوان)ی، (رۆژهەڵاتی كوردستان).
*دكتۆرا لە ئیسلامناسی و كەلەپوری ئایینی
سەرۆک مام جەلال
تەکیەی تاڵەبانی لە کەرکوک
