خه‌لیل عه‌بدوڵڵا
یۆهان گۆته، كه‌سایه‌تییه‌كی گه‌وره‌ی كه‌لتوریی گه‌ردوونیی فره به‌هره‌یه، له بواره‌كانی (شیعر، شانۆ، رۆمان، یاداشت، زانست و فه‌لسه‌فه) دا خزمه‌تی زۆری كردووه و شوێن په‌نجه‌ی له هه‌موو ئهو بوارانه‌دا دیار و دره‌وشاوه‌یه.
گۆته له رۆژی 28ی ئابی 1749 له شاری فرانكفۆرتی ئه‌ڵمانیا له دایكبووه. له ئامێزی خێزانێكی ناودار و پایه‌داردا په‌روه‌رده بووه، باوكی راوێژكاری قه‌یسه‌ر و دایكی كچی به‌رپرسێكی باڵای شاری فرانكفۆرت بووه. به هۆی توانای دارایی و پێگه‌ی به‌زری كۆمه‌ڵایه‌تیی خانه‌واده‌كه‌یه‌وه، مامۆستای تایبه‌تی له بواره‌كانی زمان و زانسته‌كاندا بۆ گیرا‌وه و تا ته‌مه‌نی 16 ساڵی له‌سه‌ر خوێندنی تایبه‌ت به‌رده‌وام بووه. له وانه‌ی زانسته‌كان به‌هره‌مه‌ند بووه، فێری زمانی (لاتینی، ئیتالی، یۆنانی، فه‌ره‌نسی، ئیسپانی، ئینگلیزی‌و عیبری) بووه.
فێربوونی ئهو زمانانه ئاسۆی بیركردنه‌وه‌ی گۆته‌ی فراوان كردووه و سوودی له‌سه‌رچاوه ئه‌ده‌بی و هونه‌ری و فیكری و زانستییه‌كانی ئهو گه‌لانه بۆ نووسین و لێكۆڵینه‌وه‌كانی وه‌رگرتووه.
دوای خوێندنی تایبه‌ت، ساڵی 1771 بۆ خوێندنی زانكۆ رووی كردۆته شاری ستراسبۆرگ و لهو شاره خوێندوویه‌تی و بڕوانامه‌ی یاسای له زانكۆی ئهو شاره وه‌رگرتووه و گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ زێدی خۆی و له‌وێ ماوه‌یه‌ك كاری پارێزه‌ری كردووه.
ساڵی 1773 گۆته یه‌كه‌م شانۆگه‌ری به ناوی (گۆتس ڤۆن برلینگن) نووسیووه، لهو شانۆگه‌رییه‌دا رووداوه‌كانی شه‌ڕی جووتیارانی ساڵانی (1524-1525)ی به‌شێوه‌یه‌كی ئه‌ده‌بی جوان داڕشتووه.
ساڵی 1774 رۆمانی (خه‌مه‌كانی یۆنگ وێرس)ی نووسی، ئهو رۆمانه باسی خۆشه‌ویستییه‌كی كاریگه‌ریی ناكامی كردووه. شانۆگه‌ری (فاوست)ی تراژیدی به یه‌كێك له شانۆگه‌رییه به‌ناوبانگ و گرنگه‌كانی گۆته داده‌نرێت، ئهو شانۆگه‌رییه له دوو به‌ش پێكهاتووه، به‌شی یه‌كه‌می له ساڵی 1808 و به‌شی دووه‌می له ساڵی 1832 نووسیوه و بڵاوی كردۆته‌وه.
ئه‌م شانۆگه‌رییه به‌رهه‌مێكی جوان و ناوازه بوو، گۆته‌ی برده لووتكه‌ی ئه‌فراندن و داهێنانی ئه‌ده‌بیی ئه‌ڵمانی.
گۆته بایه‌خیشی به زانسته‌كان داوه و لێكۆڵینه‌وه‌ی وردی له‌باره‌یانه‌وه كردووه، ساڵانی ( 1768-1770) كه نه‌خۆش كه‌وتووه و له ماڵه‌وه ماوه‌ته‌وه، ئهو ماوه‌یه‌ی قۆستۆته‌وه بۆ لێكۆڵینه‌وه له زانسته‌كانی (كیمیا، فیزیا، توێكاری، رووه‌كناسی و كانزاكان)، لهو زانستانه‌دا قووڵ و قاڵبۆته‌وه و چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌باره‌یانه‌وه كردووه و گه‌یشتۆته ئه‌نجامی زانستیی نوێ، كه پێشتر په‌ی پێنه‌برابوو.
بابه‌تێكی دیكه‌ی گۆته توێژینه‌وه‌ی له‌باره‌یه‌وه كردووه، ره‌نگه‌كان بووه، له تیۆری ره‌نگه‌كانی كۆڵیوه‌ته‌وه و ئاماژه‌ی به‌وه كردووه ره‌نگ به‌رهه‌می كارلێكی نێوان رووناكی و تاریكییه، ره‌نگ دیارده‌یه‌كی سه‌ره‌تایی سروشته و له‌گه‌ڵ هه‌ستی بینین خۆی ده‌گونجێنێ، ئهو بیرۆكه‌یه‌ی گۆته دژی تێزه‌كانی زانای به‌ناوبانگ نیوتن و زاناكانی دیكه‌ی ئهو سه‌رده‌مه بووه، هه‌ر بۆیه‌ش كاتی خۆی تیۆری ره‌نگه‌كانی گۆته فه‌رامۆشكرا‌وه و بایه‌خی پێنه‌دراوه. به‌ڵام دواتر راستی و دروستی تیۆره‌كه‌ی سه‌لمێنراوه و له‌لایه‌ن زانایانه‌وه دانی پێدانراوه.
گۆته و فه‌لسه‌فه
فه‌لسه‌فه جێگه‌ی بایه‌خی گۆته بووه و لێكۆڵینه‌وه‌ی زۆری لهو باره‌یه‌وه كردووه و بۆچوونه‌كانی كاریگه‌ریی له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌ڵمانی و ئه‌وروپی هه‌بووه. گۆته له‌گه‌ڵ فه‌یله‌سوفانی وه‌ك ( هیگل، نیتشه و یۆهان گۆتلیب فیشته) هاوڕێ بووه و كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌موویان به‌گشتی و له‌سه‌ر هیگل به‌تایبه‌تی هه‌بووه.
گۆته و هونه‌ری میللی
گۆته له هونه‌ری میللی كۆڵیوه‌ته‌وه، به مه‌به‌ستی كۆكردنه‌وه‌ی گۆرانییه میللییه‌كان سه‌ردانی دۆڵی راینی كردووه، بۆ ئه‌وه‌ی ئهو به‌رهه‌مانه له خه‌ڵكی ساده‌ی ئهو ناوچه‌یه‌وه وه‌ربگرێ، كه سه‌رچاوه‌یه‌كی پاك و ره‌سه‌نی ئهو هونه‌ره خۆماڵییه بوون، توانیویه‌تی ژماره‌یه‌كی زۆر گۆرانی میللی ئهو ناوچه‌یه له زاری خه‌ڵكی ئهو ناوچه‌یه‌وه كۆبكاته‌وه و لێیان بكۆڵێته‌وه.
گۆته شیعر و په‌خشانیشی نووسیوه، شاعیرێكی مه‌زنه، شیعره‌كانی زۆر جوان‌و پڕ مانان، له لووتكه‌ی ئه‌ده‌بی ئه‌ڵمانیدا دانراون، گۆته هه‌ر له سه‌ره‌تای ژیانی گه‌نجییه‌وه خولیای شیعر بووه و ماوه‌ی 65 ساڵ سه‌رقاڵی شیعر نووسین بووه و زیاتر له 3000 قه‌سیده‌ی نووسیوه، شیعره‌كانی هه‌مه‌چه‌شنن، قه‌سیده‌ی كورت و درێژ و داستانی هه‌یه، هه‌ندێ له شیعره‌كانی هێنده جوان و ناسكن كراون به‌گۆرانی و موزیكژه‌نی ناوداری جیهانی بتهۆڤن ئاوازی بۆ داناون. هه‌موو شیعره‌كانی له‌چه‌ند به‌رگێكدا چه‌ندین جار چاپ و بڵاوكراونه‌ته‌وه و بۆ زمانه زیندووه‌كانی جیهان وه‌رگێڕدراون.
گۆته به زمانی عه‌ره‌بی و شیعری شاعیرانی عه‌ره‌بی وه‌ك (موته‌نه‌بی و ئیمروئه‌لقه‌یس) سه‌رسام بووه، له‌باره‌ی زمانی عه‌ره‌بییه‌وه وتویه‌تی: (زمانی عه‌ره‌بی، زمانێكه گیان و وشه و خه‌ت تێیداپێكه‌وه گونجاو و به‌رجه‌سته‌ن). هه‌روه‌ها به ئه‌ده‌بی فارسی به‌گشتی و شیعره‌كانی حافزی شیرازی به تایبه‌تی سه‌رسام بووه و دیراسه‌ی له‌باره‌ی ئهو شیعرانه‌وه كردووه. یه‌كێكی تر له یادگارییه شیرین و جوانه‌كانی گۆته نامه‌كانه، ئهو نامانه‌ی كه بۆ شاعیران و بیرمه‌ندان و هاوڕێیان و ئازیزانی ناردووه، كه 12000 نامه‌یه، ئهو نامانه‌شی كه بۆی هاتوون 20000 نامه‌یه. ئهو نامانه سامانێكی به‌نرخی مێژوویی و ئاوێنه‌ی رووداوه‌كانی سه‌رده‌می ژیانی ئه‌ون و هه‌موو نامه‌كان له دووتوێی 50 به‌رگدا چاپكراون و چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستییان له‌سه‌ر كراوه.
گۆته وه‌ك نیگاركێش
گۆته نیگاركێشیش بووه، له تابلۆكانیدا قه‌ڵه‌می ره‌ساس و خه‌ڵووز و ته‌باشیر و مه‌ره‌كه‌بی ره‌نگاوڕه‌نگی به‌كارهێناوه. به‌شێكی تابلۆكانی له گه‌شته‌كانیدا بۆ وڵاتانی سویسرا‌و ئیتالیا و هۆڵه‌ندا كێشاون. له نیگارگێشاندا بایه‌خی به جوانی سروشت و مرۆڤ و وێنه‌ی نمایشی شانۆگه‌رییه‌كانی داوه. به گشتی گۆته 3000 تابلۆی جۆراو جۆری كێشاوه.
وه‌رگێڕێكی باش بووه
گۆته وه‌رگێڕێكی باش بووه، ده‌یان شاكاری ئه‌ده‌بی و هونه‌ری له زمانی ئینگیزی و فه‌ره‌نسی و ئیتالی و یۆنانی و ئیسپانییه‌وه بۆ سه‌ر زمانی ئه‌ڵمانی وه‌رگێڕاوه، به‌وه‌ش خزمه‌تێكی زۆری به ئه‌ده‌ب و هونه‌ری ئه‌ڵمانی كردووه.
به‌رهه‌مه ئه‌ده‌بی و هونه‌ری و فه‌لسه‌فییه‌كانی گۆته بۆ زۆربه‌ی زمانه‌كانی جیهان وه‌رگێڕدراون. گۆته یاداشتی رۆژانه‌شی تۆمار كردووه، كتێبی (له ژیانمدا، شیعر و راستی)، كتێبێكی گه‌وره‌ی 1000 لاپه‌ڕه‌ییه، گۆته له‌م كتێبه‌دا باسی ژیانی تایبه‌تی خۆی له منداڵییه‌وه تا ساڵی 1775ده‌كات، به وردی و به‌شێوه‌یه‌كی ئه‌ده‌بی جوان وێستگه‌كانی ژیانی له ماوه‌ی 26 ساڵدا ده‌گێڕێته‌وه.
سه‌دوشه‌ست به‌رگ
كتێبی (گه‌شتێكی ئیتالی)، كتێبێكی دیكه‌ی گۆته‌یه، له‌م كتێبه‌دا یاداشتی رۆژانه‌ی خۆی له دوو گه‌شتیدا له ساڵانی (1786و 1787) بۆ ئیتالیا نووسیوه‌ته‌وه، كه ساڵ و نیوێكی پێچووه. گۆته به زمانێكی ئه‌ده‌بی جوان و پاراو یاداشته‌كانی نووسیوه‌ته‌وه و ده‌چنه خانه‌ی ده‌قی ئه‌ده‌بیی بڵنده‌وه. گۆته خاوه‌نی خه‌رمانێك به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی و هونه‌ری و زانستی و فه‌لسه‌فییه كه هه‌موویان له دووتوێی 160 به‌رگدا چه‌ندین جار چاپ و بڵاوكراونه‌ته‌وه. پاش خزمه‌تێكی زۆر به كایه‌كانی فیكر و فه‌لسه‌فه و زانست و ئه‌ده‌ب و هونه‌ر له رۆژی 22ی ئاداری 1832 له ته‌مه‌نی 83 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد و له شاری ڤایماری شاری ئه‌ده‌ب و هونه‌ر به‌خاك سپێردرا. ئه‌گه‌رچی 191 ساڵه كۆچی دوایی كردووه، به‌ڵام به‌هۆی به‌رهه‌مه به‌پێز و به‌نرخه‌كانییه‌وه به نه‌مری و زیندوویی ماوه‌ته‌وه. وه‌ك رێزلێنانێك له‌م كه‌سایه‌تییه مه‌زنه، له شاری فرانكفۆرتی زێدی خۆی و له شاری ڤایمار په‌یكه‌ری بۆ دروستكراوه و وێنه‌ی له‌سه‌ر دراوی ئه‌ڵمانی و پولی پۆسته دانراوه، چه‌ندین شوێنی گشتی له شه‌قام و زانكۆ و قوتابخانه و سه‌نته‌ری رووناكبیری و فیكری به‌ناوی ئه‌وه‌وه ناونراون. ماڵه‌كه‌شی له ڤایمار كراوه به مۆزه‌خانه و ساڵانه هه‌زاران كه‌س له ناوخۆ و ده‌ره‌وه سه‌ردانی ده‌كه‌ن و سه‌یری یادگارییه به جێماوه‌كانی ده‌كه‌ن.
