ئا: دڵشاد تاڵەبانی
ئەم ساڵ پڕ بوو لە كارەسات و جەنگ و مەینەتی، كە لەم سەدەیەدا ساڵی 2023 یەکێک بووە لە خراپترین ساڵەکان، بەشی زۆری كارەساتە سروشتییەكانیش رۆڵی خراپیی مرۆڤی تێدایە.
کارەساتە سروشتییەکان
قەتیسبوونی گەرمی بەشێكی گەورەی كێشە سروشتییەكانە، كە وشكبوون و دروستبوونی بیابان، ئاگركەوتنەوە، توانەوەی بەستەڵەك و بەفری شاخەكان، زیادبوونی باران بە شێوەی نائاسایی هێناوەتە كایەوە، گەرمترین هاوینی تۆماركراو هی ئەمساڵ بووە، لە 7ی ئاب لە پەكین 745 ملم باران باریوە، كە لە كاتی تۆماری بارانەوە لە 1882 تا ئێستا شتی وا رووینەداوە، لە هەندێك شوێنی تر بەفربارین و دابەزینی پلەی گەرما نا ئاسایی بووە.
لە بواری كارەساتی سروشتیدا بوومەلەرزە، گڕکان، داڕوخانی زەوی، سووتانی دارستان و پاوان، باران و لافاو، باوبۆران، زریانی وێرانكەر، كە هەردوو ئەوانەی دوایی ناوەكانی بە پێ جۆر و توندی و هێز و ناوچەوە دەگۆڕێت ( فریدی، ئەرلین، بریتاس، سیندی، ئەمیلی، فرانكلین، جیرت، هارۆڵد، مۆكا، كاترینا...هتد) هەروەها زریانی گەورەی وەك (تسۆنامی، سایكلون، تایفۆن و هۆریكان - جۆرەكانی دانیال، كە لە یۆنان و توركیا و بولگاریا و لیبیا و میسر- ئیدالیا و هیلاری لە ئەمریكا و چەند شوێنی تر - لولا - فریدی لە باشووری ئەفریقیا و شوێنی دیکە - كیفن و جودی لە غاتاتوا - ئەیان لە كوبا - ئەمناتی لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، زریانی بیبارجوی و ڤیكتۆریا.
بوومەلەرزە و ئاگرکەوتنەوە
بوومەلەرزە لە سوریا و توركیا و ئێران، كە زۆربەی لە ناوچە كوردنشینەكان بووە، زیاتر لە 60 هەزار كەس بوونتە قوربانی، لە مەغریبیش چەندین هەزار كەس بوون بە قوربانی.
بڕی 1350 گڕكان چالاك بووە، كە مەترسیترینیان بوبو لە مەكسیك ، ئوبیناس لە پیرۆ، كلوچایفسكی لە نیمچە دورگەی كامتشاتكا لە روسیا و كیلاویا لە هاوای، ئەتنا لە ئیتالیا و مایون لە فیلیبین.
ئاگركەوتنەوەش یەكێك بوو لە كارەساتە گەورەكان، سەدان ئاگركەوتەوە، كە تێدا دەیان ملیۆن هەكتار دارستان و لەوەڕگا و كێڵگەی كشتوكاڵی سووتان، جگە لە لەناوچوونی سەدان ملیۆن مێروو و جانەوەر، پەلەوەر و ئاژەڵی كێوی و گیانەوەری تر و سووتانی دەیان گوند و شارۆچكە و گیانلەدەستدانی سەدان كەس، كوردستانیش بێ بەش نەبووە لە سووتانی دارستان و لەوەڕگا و كێڵگە.
وشكبوون زۆر شوێنی گرتەوە و بوون بە بیابان تەشەنەی كرد، لەوەش كوردستان بێ بەش نەبووە.
شەڕوپێکدادان
باران و لافاو هەموو كیشوەرەكانی گرتەوە، زیانی ماڵی و گیانی گەورەی لێكەوتەوە، شەڕ و پێكدادان و كوشتن و مەترسی لە سەر هاووڵاتیان لە 83 شوێن تۆمار كراوە، جگە لە مەترسی تیرۆر و كوشتن كە لە هەموو جیهاندا بە رێژەی بەرچاو زیادی كردووە، مەترسیدارترینیان جەنگی غەزە ، ئۆكرایین، سودان، لیبیا، چەند شوێنی ئەفریقیا و ئاسیا و ئەمریكای لاتین، زۆربەی ئەو شەڕانە ویلایەتە یەكگرتووەكان، روسیا، ئێران بە راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ تێوەگلاون.
لە زۆربەی جەنگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كورد زیانبەركەوتووی یەكەم بووە، رژێمە داگیركەرەكانی كوردستان تا ئێستاش جەنگێكی هەمەجۆری ماڵكاولكەر بۆ لەناوبردنی خەڵكی كوردسس تان بەرپا دەكەن، لە باشووریش سەرباری هەموو ئەوانە نەبوونی مووچە، فەوتانی خوێندن، قەیرانی سووتەمەنی و كارەبا، ناعەدالەتی بەرزبوونی نرخ و دەیان قەیرانی تر، كە بەرۆكی هاووڵاتیانی گرتووە و بەردەوامە، دواجار چاوەڕێین ساڵی 2024 چیمان بۆ دەهێنێت.
سەرچاوەكان: ناوەندی كۆپەرنیكوس، گۆڤاری ساینس و نیو ساینس، ناشیۆناڵ جوگرافیك، بەشێک لە راپۆرتەكانی ( كوب 28) راپۆرتەكانی ( IPPC)، راپۆرتەكانی خاچی سوور و ئەمنستی، مافی مرۆڤ، پزیشكانی بێسنور، پارێزەرانی نێودەوڵەتی.
