کورد و کوردستان لە بەڵگەنامەکانی دەزگا هەواڵگرییەکاندا

سلێمان مستەفا حەسەن

مێژووی کورد و کوردستان پڕە لە هەوراز و نشێو و رووداوی جۆراوجۆر، سەرجەم رووداوەکانیش پەیوەستن بە ململانێی نێودەوڵەتی و ناوچەییەوە و وڵاتان هەریەک بە گوێرەی بەرژەوەندیی خۆیان هەوڵیان داوە دۆزی کورد بەکاربهێنن و کوردیش لەو نێوانەدا جگە لە مەینەتی هیچ دەستکەوتێکی نەبووە، دوژمنان و داگیرکەرانی کوردستان درێغییان نەکردووە لە ئازاردان و سەرکوتکردن و کوشتن و چەوساندنەوەی کورد، سەرباری ئەوەش وڵاتانی زلهێزی جیهان پشتیان لە کورد کردووە و بوونەتە لایەنگر بۆ دوژمنانی کورد. 
لەبەرئەوە هەڵدانەوەی هەندێک زانیاریی دەزگا هەواڵگرییە جیهانییەکان لە رووی مێژووییەوە گرنگە، لانیکەم بۆ ئەوەی کورد ئاگاداری مێژوو بێت و هۆکارەکانی شکستی لە دروستکردنی دەوڵەتی خۆیدا لەبەرچاوبێت.
سلێمان مستەفا حەسەن لەم بابەتەدا و بە پشتبەستن بە چەند سەرچاوەیەکی گرنگی دەزگا هەواڵگرییەکان تیشک دەخاتە سەر بەشێک لەو رێکەوتنە ئاشکرا و ژێربەژێرانەی لە نێوان دەوڵەتاندا کراوە و کورد زیانی گەورەی تێدا کردووە. هەروەها نووسەری ئەم بابەتە کۆمەڵێک پرسیار دەوروژێنێت، کە رەنگە پرسیاری دڵی هەموومان بێت، وەک: بۆچی تا ئێستا کورد نەیتوانیوە دەوڵەت دروست بکات و ئەزموون و خەباتی خۆرهەڵات و باکوور و باشوور و خۆرئاوا بە کوێ گەیشتووە؟ نووسەر جەخت لەوەش دەکاتەوە کە دەبێت پرسیار بکەین و لیکۆڵینەوە بکەین، تێڕامانمان هەبێت و بووەستین، دەبێت سنووری هەست و سۆز تێپەرێنن و رەخنە لە خۆمان بگرین. لەمەودوا دەبێت بە ئاگاییەوە سیاسەت بکەین و خەبات بۆ سەربەخۆیی کورد و کوردستان لە چوارچێوەی بانگەشە و سۆزی ئاشقانە و کەف و کوڵی کوردانە بەدەربێت و بخرێتە چوارچێوەی سیاسەتی راست و دروستەوە.

كوردەوان محەمەد سەعید

لە ماوەی رابردوودا چەندین بیرەوەری و لێكۆڵینەوە و رۆمان و کتێبی مێژوویی لەسەر شۆڕش و بەرخودانی كورد و رۆڵیان لە ناوچەکەدا بە چاپ گەیەنراون. هەموو ئەو كتێبانەی بەردەستم کەوتوون و تائێستا دەرفەتی خوێندنەوەیانم هەبووە، باندۆرێكی زۆریان لەسەر بەجێهێشتووم، لەوانە: بیرەوەرییەكانی ئابێ موسا عەنتەر و رۆمانی داگیركردنی تاریکی بەختیار عەلی و كچانی دووكەڵ و ئاگر لە نووسینی ئاڤا هوما، مێژووی بزر و نەگێڕدراوەی کورد لە نووسینی سۆران حەمەڕەش، ئەمەش وایکرد بگەڕێمەوە بۆ هەندێک سەرچاوەی تر کە پێشتر خوێندبوومنەوە، لەوانە: كتێبەكەی (گێرتروویدا مارگرێت) کورد لە نامەکانی (مس بێل) و کتێبی کورد لە گەمەی سۆڤیەتدا، کە نووسینی رەوانشاد نەوشیروان مەستەفا و کتێبی بیرەوەرییەکانی سەرۆک بوش، کتێبی بیرەوەرییەکانی ساڵەکەم لە عیراق لە نووسینی حاکمی کاتی عیراق (پۆڵ بریمەر) و کوردستان و بزاڤی نەتەوەی کورد لە نووسینی خوالێخۆشبوو سەرۆک مام جەلال. لە خوێندنەوەی ئەو کتێبانەدا چەندین پرسیارم لەلا دروستبوو، ئەمەش وایکرد بە دوای وەڵامی پرسیارەکاندا بگەڕێم، لە كۆتاییدا تێگەیشتم پێویستم بە سەرچاوەی دیکەیە، سەرچاوەی جیاواز لە نموونەی بەڵگەنامەیی، بۆ ئەمەش باشترین سەرچاوە کە بە باشمزانی، دوو نامەی دکتۆرا لەگەڵ کتێبێکی تر کە بە زمانی ئینگلیزی نووسراون و بەڕێز شەفیقی حاجی خدر وەریگیڕاونەتە سەر زمانی کوردی، لەوانە: کتێبی (شای ئێران و كوردی عیراق و شیعەی لوبنان نووسینی (ئارش رەئیسینەژاد) کە نامەی دكتۆرایەتی ساڵی 2017 لە زانکۆی کالیفۆڕنیا نووسیوێتی، هەروەها نامەی دكتۆرای (براین رۆبەرت گیبسن) بە ناوی (سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا - عیراق - کورد -جەنگی سارد) و وەرگێڕ لە بەرگی کتێبەکەدا پرسیاری کردووە: ئەرێ کورد بوونەتە بەردەباز؟ هەروەها كتێبی هێڵێك بەناو لمدا (ململانێی بەریتانیا و فەرەنسا لەسەر داڕشتنەوەی رۆژهەڵاتی ناوین) لە نووسینی (جێمس بار) ، لەگەڵ کتێبی (دیداری تەمەن، لە لاویتییەوە بۆ کۆشکی کۆماری و بروسكەنامە) لە ئامادەكردنی بەڕێز سەلاح رەشید.
لێرەدا نەمویستووە بگەڕێمەوە بۆ سەردەمی میرنشینەکان و سەردەمی ململانێی سەفەوی و عوسمانی، بەڵکو لە ئەزموونی مەلیکی کوردستانی جنوبییەوە بۆ‌ ئەزموونی كۆماری مهاباد و شۆڕشی كورد لە 61 – 75 و شۆڕشی نوێ‌ و ئەزموونی حكومڕانی 30 ساڵەی خۆمان لە باشوور و ئەزموونی باكوور و پارتی کرێکاران و حزبەكانی دیکە و ئەزموونی خەباتی دیموكراتی لە ناو پەرلەمانی تورکیادا، هەروەها ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان چیمان پێدەڵێ و چیمان بۆ بەیان دەكات.
پەشیمانبوونەوەی خۆرئاوا
پرسیارێكی دووبارە و سەدبارە، ئەرێ بۆچی کورد نەیتوانی دەوڵەتی خۆی هەبێت؟ بۆچی كورد نەبۆتە خاوەنی دەسكەوت، بۆچی کورد دەکرێتە قوربانی؟ هەر هەموومان لە گۆشەنیگای جیاجیاوە دنیایەک وەڵامی حازربەدەست دەڵێینەوە، ئەگەر پرسیارێكی دیکە بکەین بۆچی (روسیا و تورکیا و ئێران و عیراق و سوریا) دژی ئەزموونی كوردن لە هەر پارچەیەک بێت؟ 
لێرەدا بە باشمزانی بگەڕێمەوە سەر سەرچاوەکان، سەرچاوەكان و بەڵگەنامەكان پێمان دەڵێن ئیمپریالیزمی ئەوروپا لە پێدانی مافی كورد وەك لە رێكەوتنی سێڤردا هاتووە، پەشیمان بۆوە، لە لۆزاندا مۆری دابەشكارییان لە هیوا و ئاواتی گەلی کورد دا، هینری کیسنجەر لە کتیبەکەیدا (سەردەمی نوێبوونەوە) لە بەشی پاكانەنامەی خۆیدا دەڵێت:
 «...بەڵێ‌ لە دوای جەنگی یەكەمی جیهان و دابەشكاریی رێكەوتنی سایكس پیكۆ دوای لۆزان، كورد لە وڵاتی نەتەوەیی خۆی بێبەشكرا و بە رەسمی بەپێی رێكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان بەسەر (ئێران و عیراق و سوریا و توركیا و روسیا)دا دابەشكرا»، كە بە رای بەندە هۆكاری هەموو ماڵوێرانی و جینۆساید و نەبوونی قەوارە و هەموو ئەو زۆڵمەی لە هەر پێنج پارچەکەدا لە كورد دەكرێت بۆ ئەو دابەشكارییە دەگەڕێتەوە، هەروەها ئەزموونی 100 ساڵە پێمان دەڵێت، سەپاندن و دروستکردنی ئەم شێوە دەوڵەتانە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست خراپترین و شکستخواردووترین ئەزموون بوون لە ناوچەکەدا، بە تایبەتی دابەشکردنی کورستان و نەتەوەی کورد بەسەر سێ نەتەوەی دژبەیەک و پێنج دەوڵەتدا، کە ئێستا هاوشانی کێشەی (فەلەستین و ئیسرائیل) گەورترین ئاستەنگی ناوچەکە و جیهانە.
لە شۆڕشی شێخی نەمرەوە
زۆر جار بیستوومە لۆمەی سەرکردە و شۆڕشەکانی هەر چوار پارچەکە دەکەین و بە دواکەوتوو و خۆخۆر و ناپاک تاوانباریان دەکەین، هەندێ جاریش دەڵێین خەتای جیوپۆلەتیک و جوگرافیاییە، بەڵام ئایا ئەمە راستە؟
ئەگەر لە شۆڕشی شێخی نەمرەوە دەست پێبکەین، لەم بارەیەوە (گێرتروود مارگرێت) لە کتێبی (کورد لە نامەکانی میس بێل)دا کە ( محەمەد حەمە ساڵح تۆفیق) لە ئینگلیزییەوە وەرگێراوەتە سەر زمانی کوردی لە نامەیەکیدا لە 14ی ئابی 1921 دەڵێت: «كوردەكان دژی ئینگلیز نین، بەڵام حكومەتی كوردی سەربەخۆیان دەوێت». هەروەها لە نامەیەکی تریدا هاتووە لە (24/10/1923دا: «هەروەك دەزانن دەوڵەتی عەرەبی نایەتە بوون بەبێ‌ ناوچەكانی باكوور، بەغداش زۆر نزیكە و پشتی بە موسڵ بەستووە بۆیە بەبێ‌ موسڵ پەیمانەكە بێنرخ دەبێت».
لە دوای ئەو دابەشكارییە، كورد بەسەر ئەو پێنج دەوڵەتەدا دابەشكرا لە هەر پارچەیەك كورد بووبێتە خاوەنی ئۆتۆنۆمییەک یان هەر مافێک، ئەوا چوار وڵاتەكەی تر كەوتوونەتە خۆیان و شكستیان بە ئەزموونەكە هێناوە.
کێشەی نێوان ئێران و عیراق
با بێینە سەر کۆماری مهاباد، کورد لە گەمەی سۆڤیەتدا: ئەزموونی كۆماری مهاباد، رەوانشاد نەوشیروان مستەفا لە لێکۆڵینەوەی كورد لە گەمەی سۆڤیەتدا روونیكردۆتەوە، چۆن ئەم كۆمارە كرایە قوربانی بەرژەوەندیی ئابووری، لە کۆتاییدا سۆڤیەت دەستبەرداری کۆماری مهاباد بوو بەرامبەر ئیمتیازی نەوت لە ئێران، هەروەها ئامادە نەبوو بەرژەوەندییەکانی بخاتە مەترسییەوە و دڵی ئێران و عیراق و تورکیا بێشێنێت، هەرچەندە کێشەی نێوان ئێران و عیراق قووڵ و لە مێژینەن لە سەرەتای دروستبوونی عیراقیشەوە، ئێران لە ساڵی 1929دا دانی بە حكومەتی عیراقدا ناوە و لە یەکەم سەردانی مەلیك فەیسەڵ-دا بۆ ئێران لە ساڵی 1932دا سێ‌ پرس خرانە بەرباس (كێشەی جیاكردنەوەی شەتولعەرەب ، نەوت  و كورد)، ساڵی 1937 رێكەوتنی سنوور لە نێوان عیراق و ئێراندا ئیمزاكرا.
ئەگەر بپرسین ئایا كورد لە کۆماری مهاباد و شۆڕشی ئەیلولدا بەكارهێنراون؟ ئایا شۆڕشی ئەیلول پەنجەمۆری سۆڤیەت و شەڕی سارد دەوری باڵایان هەبوو لە هەڵگیرساندنیدا، دوای ئەوەی بەرەی عەرەب و ناتۆ هاتنە مەیدان، چۆن كێشەی كورد بەكارهێنرا؟ هەریەك لە ئێران و ئیسرائیل و ئەمریكا كارتی كوردیان بەكارهێنا بۆ لغاوكردنی بەرەی سۆڤیەت لەلایەك و سەرقاڵكردنی عەرەب لەلایەكی تر و ملكەچكردنی دەوڵەتان بۆ دەستكەوتی ئابووری و رێڕەوی ئاوی لەلایەکی ترەوە.
هنری كیسنجەر لە کتێبەکەیدا (ساڵانی نۆژەنبوونەوە 1999) لەسەر شۆڕشی کورد دەڵێت: «خواوەندەكان لە بەهاری 1970دا بە رووی دۆستەكانی ئەمریكادا پێنەكەنین، تراژیدیای كورد بە شێوەیەكی بەرچاو بەهۆی مێژوو  و جوگرافیاوە قەوما، بەڵام پرسەکە بەهۆی دابەشبوونی نیشتمانییانەی ناوخۆشەوە قەبەتر بوو».
پەیوەندیی لەگەڵ كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكان
کیسنجەر بەردەوام دەبێت وەک دڵدانەوەیەکی کورد دەڵیت: «لەو كاتەی دەوڵەتی نەتەوە لە كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهاندا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیدابوو، ئەوان خۆیان بە دابەشكراوی لە نێوان (عیراق - سوریا - توركیا - یەكێتیی سۆڤیەت و ئێراندا بینییەوە. 
لێرەدا بەستنەوەی بەڵگەکان بە پێویست دەزانم، بۆیە لەم نووسینەمدا ئەم میتۆدەم بە پەسەند زانی، با بگەڕێینەوە بۆ بەڵگەیەکی تر سەبارەت بە سیاسەتی ئێران لە زەمانی شادا (كۆلۆنێل موجتەبا پاشایی ساڵی 1958 دەڵێت: «لەسەر ئێمە پێویستە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كەناراوی دەریای سپی ناوەڕاست بجەنگین و بەربە هەڕەشەكان بگرین تا رێگربین لەوەی خوێن لەسەر خاكی ئێران بڕژێ» ئەگەر بپرسین: ئایا ئێران هاوكاربوو لە رووخاندنی رژێمی پاشایەتی 1958دا و هاوكار بوو لە هاتنە سەرتەختی رژێمێکی کۆماری؟ ئەگەر ئەو بژرادەیە راستیش بێت، دەوری باڵا لەم کارەدا سۆڤیەت بوو، ئەم کودەتایەش کۆتایی بە پەیمانی بە‌غدا هێنا، لەو رۆژەوە ئێران دەستیکرد بە پەیڕەوكردنی پەیوەندیی ستراتیجی لەگەڵ كورد و شیعە، ئەمەش سەری كێشا بۆ ستراتیژی بە ئاراستەی قەوارە نادەوڵەتییەكان.
دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكان، ئەمەش لە رێگای میكانیزمی پشتەوەی سیاسەتی دەرەكی و کارکردن لەسەر هیلالی شیعی و ئەم سیاسەتەی ئێران لە ماوەی شەڕی سارددا دروست بوو، ئێرانی پەهلەوی سیاسەتێكی نادەوڵەتییانەی كارای بۆ کۆنتڕڵکردنی هەڕەشەكانی نێودەوڵەتی و هەرێمی و ناوخۆیی لەخۆگرتبوو، کۆماری ئیسلامییش بەردەوامە لەسەر ئەم سیاسەتە.
سوڤیەت راستگۆ نەبوو لەگەڵ كورد
خۆرهەڵاتی ناوەراست هەمیشە مەیدانی بەهێزی ركابەرەكان بوو لە جەنگی ساردەوە تا ئێستای شەڕی ئابووری و ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی درێژەی هەیە، لەم بارەیەوە ئەسەدوڵڵا ئەعلەمی راوێژكاری باڵای شا و سەرۆكی هۆبەی ساواک لە بەشێك لە یاداشتەكانیدا دەڵیت: «نزیكبوونەوەی رژێمەكانی عیراق لە مۆسكۆ و دروستكردنی كۆماری كوردستان و ئازەربایجان و هەڵگیرسانی شەڕی كورد لە 1961دا لە باكووری عیراق، شمشێرێكی دوو سەرە بوو بۆ ئێران» بەردەوام دەبێت و دەڵیت: «هیچ كاتێک‌ سوڤیەت راستگۆ نەبوو لەگەڵ كورد و پشتی كوردی نەگرتووە».
هەر لەم بارەیەوە، خالید بەگداش سکرتێری گشتیی حزبی شیوعیی سوریا دەڵێت: «كورد لە روسیا نزیكە، بەڵام روسیا (ئێران و عیراق و توركیا) زویر ناكات و ئەگەر كورد لە ئەفریقا بوایە، دەوڵەتی بۆ دروست دەكرد».
لوتکەی تاران و هاوکاریی کورد
لە لوتكەی تاراندا 1972 سەرۆكی ئەمریكا نیكسن رێگەی بە (CIA) دا لەگەڵ ساواك و موساد هاوكاری كورد بكەن و دەست و پێی حكومەت و سوپای عیراق ببەستن.
سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن کە كورد تا رادەیەك لەگەڵ ئێران بوون، نامەکەی شێخ مەحمود بۆ پەهلەوی و ئیحسان نوری پاشاش هاتۆتە زمان لەم بارەیەوە، لەلاپەرە (186)ی کتێبی شای ئێران و کوردی عیراق و شیعەی لوبناندا هاتووە: «خوالێخۆشبوو مستەفا بارزانی وتیی: (کورد لەهەر کوێیەک بژێ، ئەوێ ئێرانە)». لەهەمان سەرچاوە و هەمان لاپەڕەدا هاتووە: «خوالێخۆشبوو مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد لێدوانی دا کورد لەهەر کوێیەک بژین، ئێرانین».
لە بارەی پشتگیریی کوردەوە لە قاسم، مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد لە پشتگیریكردنی عەبدولكەریم قاسم دا دەڵێت: «ئێمە بە هەر سێ‌ دەوڵەتی ( ئێران - توركیا - عیراق) دەورە دراوین، ئێمە پێمان وانەبوو كەسێك لە نوری سەعید بەدتر بێ‌، هەربۆیە یارمەتی قاسم-مان دا».
لەکاتی سەردانی وەفدی کوردی بۆ لای جەمال عەبدولناسر بە سەرۆکایەتی مام جەلال، ناسر بە مام جەلال دەڵێت: «محەمەد رەزا شا دوژمنی كوردە ئەو خاوەنی بەشێكی زۆری خاكی كوردە، خۆ ئەو ئەگەر پشتی ئێوە بگرێت، ‌ئەوا لەبەر ئەوەیە دژ بە عەرەب بەكارتان دەهێنێت».
بەڵگەنامەکانی سی ئای ئەی
لە دانپێدانانی دەزگا سیخوڕییەکاندا هاتووە و پێمان دەڵێن چۆنیان بەكارهێناین با بگەڕێینەوە ناو بەڵگەنامەكانی (موساد) و (سی ئای ئەی) و سۆڤیەت.
دەرئەنجام دوای رێکەوتنی شاو سەدام، پشتیان لە شۆڕشی کورد کرد، ئیسرائیل و ئەمریکا رایانگەیاند: شا كوردی فرۆشت بەڵام خۆیانیان لێ‌ بێبەی كرد».
هەر لە بەڵگەنامەکانی سی ئای ئەی- دا هاتووە: «براین رۆبەرت گیبسن - لە تێزی دكتۆراکەیدا کە ساڵی 2015 كردوێتی بە كتێب، (سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا – عیراق - كورد - جەنگی سارد 1958 – 1975)
نووسەر بۆ پێشەكیی وەرگێڕانە کوردییەكەی دەڵێت: «كورد لە چەقی مێژووی رووداوەكەدا بووە، ئەم كارە مێژووی كوردان نییە، بەڵام پەردە لەسەر چۆنێتی بەكارهێنانی كورد لەلایەن ئێران و ئیسرائیل و ئەمریكاوە هەڵدەداتەوە.
لەو بارەیەشەوە دەڵێت: «رەگ و ریشەی ململانێی كورد بۆ پاشماوەی جەنگی یەكەمی جیهان دەگەڕێتەوە، لەو كاتەی کە هاوپەیمانان لە رێكەوتننامەی سێڤردا بەڵێنیان بە كورد دا كە لە گۆشەی باشووری توركیا دەوڵەتێك بۆ كورد دروست بكەن، بەڵام لە بری دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی، لە رێكەوتننامەی لۆزاندا كوردیان بەسەر توركیا و عیراق و سوریادا دابەشكرد و روسیا لەلایەك هاوكاریی رژێمی قاسمی كرد و لەلایەكی ترەوە هانی كوردی داوە لەساڵی 1961دا دەست بە شۆڕش بکەن، بەمەش سۆڤیەت كوردی لە بەرژەوەندیی خۆی قۆستەوە بە گوێرەی ئاراستەی شەڕی سارد».
یارییەکانی سۆڤیەت
بەڵگەنامەکانی سۆڤیەت (ڤلادیسلاڤ زەبوك - راپەڕینی كورد لە ساڵی 1961دا لەگەڵ ستراتیجی سۆڤیەتدا بوو بۆئەوەی سەرنجی ئەمریكا و هاوپەیمانانی لەسەر مانۆڕەكەی بەرلین وەرگێڕێت، بە پێی بەڵگەی (KGB)  كە (ئەلێكساندەر)ی سەرۆكی KGB بۆ (خرۆشۆف) نووسراوە لە 29ی تەممووزی 1961، تێیدا رادەسپێرێ‌ ئاستەنگ لە ناوچە جیاجیاكانی جیهاندا دروست بكات بۆ بەلاڕێدابردنی سەرنجی هێزی هاوپەیمانان و ئەمریكا.
سۆڤیەت لە گەمەی دووفاقی بەرژەوەندیخوازی بەردەوامدا بوو، لەلایەک چەک و جبەخانەی دەدایە رژێمی بەعس لەلایەکی ترەوە دڵنەوایی كوردی دەکرد، رژێمی عیراقی بە پیادەكردنی جینۆساید دژبە كورد تاوانبار دەكرد، بۆ یەکەمجار سۆڤیەت لە ساڵی 1963دا داوای لە مەنگۆلیای هاوپەیمانی دەكات سكاڵایەك لە نەتەوە یەكگرتووەكان تۆمار بكات بەوەی رژێمی عیراق شەڕی جینۆساید دژبە كورد دەكات، لە تەممووزی 1963دا سكاڵاكە تۆماركرا و لە 11ی تەممووزدا سۆڤیەتییەكان نامەیەكیان دایە سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش، لەسەر كۆڕەوی كورد، بەڵام دوایی بە پاساوی نالۆژیکی سکاڵاکەیان کێشایەوە».
ئەوەی لە بەڵگەنامەکانی دەزگا سیخوڕییەکانی (سۆڤیەت، ئەمریکا، ئێران، تورکیا، عیراق، ئیسرائیل، سوریا)دا بەیانکراوە و مۆری نهێنیبوونیان لەسەر هەڵگیراوە، ئەوەمان پێدەڵین کە یەک شتیان لا گرنگە، ئەویش بەرژەوەندیی خۆیانە لەگەڵ درێژدان بە داگیرکاری و زەوتکردنی مافی چارەی خۆنووسینە، لەگەڵ درێژەدان بەم سنوورە دەستکردانە.
بەکارهێنانی کورد
ئەگەر سەرنج بدەین بە درێژایی 90 ساڵی رابردوو، عیراق یارمەتی كوردی ئێران و توركیا و سوریای داوە و بەكاری هێناون، توركیا بۆ بەرژەوەندیی خۆی هەمیشە بە پلانی نهێنی كاری كردووە و بە ئاشكرا یارمەتیی كوردی نەداوە، بۆ نموونە لە شە‌ڕی 1991دا رێگای نەدا بە بەكارهێنانی بنکەی ئەنچەرلیک، ئێران بە درێژایی 90 ساڵی رابردوو یارمەتی کوردی عیراق و تورکیا دەدات و بەکاریان دەهێنێت، سوریا یارمەتی کوردی پارچەکانی تری داوە، سۆڤیەت یارمەتی کوردی ئێران و عیراق و تورکیای داوە و بەکاریان دەهێنێت، ئەگەر پرسیارێكی جدی بکەین، باشە بۆ نایەن یارمەتیی كوردانی ژێردەستەی خۆیان بدەن و دان بە مافەکانیاندا بنێنن؟ وەڵامەکەی دیار و ئاشکرایە، ئەی بۆ كوردی هەر پێنج پارچە ئەو مەتەڵەیان بۆ هەڵنایەت؟
لە شەڕی ئازادكردنی كوێتەوە  تا رووخانی رژێمی سەدام، دەوری ئێران و سوریا و عیراق دیارە، بەڵام تا ئەو سنوورەی لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیاندایە، دوایی دژایەتی دەكەن و بە مەترسی دادەنێن بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییان.
لە نووسینەوەی رەشنووسی قانونی ئیدارەی دەوڵەت و دەستووری عیراق و كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆندا نیاز و نیەتی بەشێکی زۆر لە عەرەبی عیراقیشمان بۆ روون دەبێتەوە، ئەگەر بگەڕێیتەوە سەر بیرەوەرییەكانی جۆرج بوشی كوڕ و پۆل بریمەر ئەوا چەند وەڵامێکت دەست دەكەوێت، لەکاتی نووسینەوەی رەشنووسی قانونی ئیدارەی دەوڵەتدا کورد پێداگربوون لەسەر دانانی مافی ڤیتۆی سێ‌ پارێزگا لەکاتی ریفراندۆمی دەستووری هەمیشەییدا، بەڵام شیعەکان دژی بوون، لە دانوستاندنەکاندا نوێنەری سیستانی و وەفدی دانوستانکاریان بە حاکمی کاتی عیراق دەڵێن: ئایا رەشپێستەكانی ئەمریكا دەتوانن ڤیتۆ لە دژی دەنگدانی گەلی ئەمریكا بەکاربهێنن؟ بەڵام کورد سووربوون لەسەر ئەو داوایەیان و چەسپاندیان بۆ زەمانەتی مافەکانیان لە مادە و بڕگەکانی دەستووردا.
لە دوو توێی ئەم نووسینەدا، دەمەوێت بڵێم ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە سیاستوانانی کورد ستراتیژی خۆیان بگۆڕن؟ دڵنیام هاوڕان کە ئێستا ئێمەی كورد بەسەر پێنج دەوڵەتدا دابەشكراوین، ئەو دەوڵەتانە خاوەن سەروەریی خۆیانن، ئەو سنوورانەی لە نێوان پارچەکانی کوردستاندا دروستکراون بەبێ‌ رەزامەندیی ئێمە كراون و سەپێنراون، ئێمە هێزمان نییە، ئەم سنوورانە هەڵوەشێننەوە، سیاسەتی جیهان لەگەڵ ئەوەدا نییە سنووری پێنج دەوڵەت دەستکاریی بکرێت، چونكە بەرژەوەندییان ئەوە ناخوازێت، ئەوە راستییە و دیارە و ئاشکرایە.
هەرکەس بۆ بەرژەوەندیی خۆی
بۆمان دەرکەوت کە توركیا و ئێران و سوریا و روسیا دژی ئەزموونی هەرێمی كوردستانن. دەرکەوت کە ئێران لە دڵسۆزیی هاوكاری کوردی عیراق و تورکیا ناكات، دەرکەوت کە تورکیا بە هەموو هێزییەوە دژی ئەزموونی باشوور و خۆرهەڵاتە و دژی مافی کوردی باکووریشە. بۆمان دەرکەوت کە خۆرئاوا و ئەمریكا بۆ بەرژەوەندیی خۆیان هاوكاریی حزبەكانی خۆرهەڵات دەكەن. دەرکەوت کە خۆرئاوا و روسیا شەڕی هەژموونی خۆیان لە رۆژئاڤای كوردستان بەڕێوە دەبەن.
بەڵی ئەوە راستییەكی تاڵە.
 كەواتە كورد بەبێ‌ هاوكاریی وڵاتانی داگیركەری كوردستان خەباتی چەكدارییان پێناکرێت و کارێکی قورس و گرانیشە درێژەی پێ بدات، هاوكاریی ئەوانیش سنووردارە و تەنها و تەنها بۆ بەرژەوەندیی خۆیانە، کۆماری مهاباد و شۆڕشی کورد لە (1961 - 1975) ئەو راستییەمان بۆ پشتڕاست دەکەنەوە.
سیستمی سیاسیی جیهانی
بە رای بەندە بۆ ئێمەی كورد پێویستە سیاسەتوانان و لێكۆڵەرانی كورد لە هەر پێنچ پارچەکە دەرس و پەند لە مێژوو وەربگرین، بە شێوەیەك کە لە قازانجی دۆزی رەواماندا بێت، بۆیە دەكرێت ئێمەی كورد دەست بە شرۆڤە و لێكۆڵینەوە بكەین، با چیتر نەمان كەن بە بەردەباز و با چیتر نەمانكەنە پرد، با چیتر بەبێ ئاگایی نەمانكەنە خاڵی لاوازی ئەو دەوڵەتانە، بێگومان سیستمی سیاسیی جیهان جگە لە پارێزگاریی لە بەرژەوەندیی خۆیان، هیچی تریان لێ چاوەڕوان ناکرێت، ئەگەر لە ناوخۆی خۆماندا تەبا و کۆک بین، دەکرێت بەرژەوەندییەکانمان لەگەڵ وڵاتانی زلهێزدا یەکبخەین، بەجۆرێک کە ئەنجامی بەدەستهێنانی مافی رەوای گەلەکەمان بێت، لەم بارەیەوە خوالێخۆشبوو مام جەلال لە ساڵی 1990دا نامەیەک بۆ سەرکردایەتی بەرەی کوردستانی و رەوانشاد نەوشیروان مستەفا دەنووسێت، داویان لێدەکات بەشداریی پڕۆسەکە بکەن، بۆ یەکەمجار ئەمریکاییەکان داوادەکەن کورد بەشداربێت، لە لاپەرە (195 - 197)ی دیداری تەمەندا بە درێژی باسیکردووە، تەنانەت ئەمریکاییەکان وتویانە «تاڵەبانی، یاری پۆکەر دەزانیت، ئەگەر یاریکەربیت بەشت دەبێت، ئەگەر نا بەشتان نابێت، لەگەڵ ئێمەش بن براوەدەبن، ئەگەرنا مافی هیچتان نابێت» لە کتێبی بروسکە نامەکانیشدا لەلاپەڕە (25 - 64) دەقی نامەکان بڵاوکراونەتەوە، بەداخەوە لەوکاتەدا وەڵامی بەرەی کوردستانی بۆ مام جەلال ئەوەبووە کورد بەشداریی پڕۆسەکە نابێت، سوود وەرگرتن لە دەرفەت و خوێندنەوەی راست و دروست گرنگن بۆ خەباتی رزگاریخوازی نەتەوەکەمان.
 لە نەوەدەکانیشدا خوالێخۆشبوو سەرۆک مام جەلال نامەیەکی دوور و درێژی بۆ ئۆجەلان ناردووە کە تێیدا دەڵێت: «به‌ ئه‌ركی‌ خۆمی‌ ده‌زانم ئه‌م نامه‌یه‌ت بۆ بنێرم بۆئه‌وه‌ی‌ ئه‌م راستییانه‌ت بۆ بخه‌مه‌ڕوو: پێویسته‌ سه‌ركردە و‌ به‌رپرسه‌كانی‌ كورد له‌ سیستمی‌ نوێی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ تێبگه‌ن، له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ ئه‌م سیتسمه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌ نوێیه‌، كاركردێكی‌ گرنگه‌ له‌ ده‌ستنیشانكردنی‌ سیاسه‌تی‌ حكومه‌ته‌كانی‌ خۆرهه‌ڵاتی‌ ناوه‌ڕاست، ته‌نانه‌ت له‌ ده‌ستنیشانکردنی‌ شێوازه‌كه‌شیدا، له‌به‌رئه‌وه‌ هۆكارێكی‌ گرنگه‌ له‌ ده‌ستنیشانكردنی‌ په‌یوه‌ندیی‌ ئه‌و وڵاتانه‌ به‌ دۆزی‌ كورد‌ و هه‌ڵوێستیان به‌رامبه‌ر به‌ خه‌باتی‌ گه‌لی‌ كورد، جیهان كوتوپڕ گۆڕا به‌ هه‌ره‌سی‌ بلۆکی سۆڤێتی ‌‌و سه‌ركه‌وتنی‌ دیموكراسیی لیبراڵی‌ له‌ ئه‌وروپای‌ خۆرهه‌ڵات‌ و هه‌ڵكردنی‌ شنه‌بای‌ گۆڕان به‌ ئاراسته‌ی‌ دیموكراسی ‌‌و مافی‌ مرۆڤ له‌ جیهاندا.
ئێستا مافی خۆمانە پرسیار بکەین، ئایا ئەزموونی شێخی نەمر و کۆماری مهاباد و شۆڕشی (1961 - 1975) دووبارە دەبنەوە؟ ئایا کورد لە کوێی یارییەکاندایە؟ ئایا کورد بەکاردەهێنرێت؟
ئایا رۆژانە پرسیار لە چارەنووسی ئەزموونی رۆژئاوا ناکرێت لەناو گەمەی کۆمارییەکان و دیموکراتەکانی ئەمریکا و روسیا و ئێران و ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیادا؟ گەلۆ پشتیوانی نێودەوڵەتی بەردەوام دەبێت؟ گەلۆ کاتی دانوستاندن نەهاتووە لەگەڵ حکومەتی سوریادا، گەلۆ مامەڵەی کوردەکانی رۆژئاوا لە نێوخۆیاندا چۆنە؟ لەگەڵ باکوور و باشوور چۆنە؟
پێویستمان بە تێڕامانە
مافی خۆمانە پرسیار بکەین: ئەزموونی باکوور بەرەو کوێ؟ ئایا پارتی کرێکاران بەردەوام دەبێت لەسەر ئەم شێوازی خەباتە؟ ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە پارتی کرێکاران رەچاوی ئەزموونی هەرێمی کوردستان بکات و دەرفەتیش بداتە  خەباتی نوێ لەناو پەرلەمانی تورکیادا و بە دیدی نوێ دەست پێبکات؟
مافی خۆمانە بپرسین: دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان بە نیازی چین؟ ئایا بێئومێدبوون لە حکومەتی عیراق؟ ئەگەر بەڵێ ئەی هەنگاوەکانیان چین؟ بۆ راشکاوانە بە میللەتەکەیان ناڵێن بەرنامە و پلانیان چییە؟ لەبەر رۆشنایی گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و جیهان؟ ئەگەر نەخێر هێشتا دەرفەت ماوە بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان، مافی هاووڵاتییانە داوا لە دەسەڵاتدارانی هەرێم بکەن، بە سیاسەتی کوردانە و واقعبینانە مامەڵە لەگەڵ حکومەتی عیراقدا بکەن، کێشەکان لە مووچە و نەوتدا کۆنەکەنەوە، بەڵکو کێشە، کێشەی میللەتێکە بەپێی دەستوور مافەکانی دەستەبەر بکات، ناکرێت بە سیاسەتی کەسی و حزبی مامەڵە بکرێت، ناکرێت بەکاربهێنرێن بەبێ ئاگایی.
مافی خۆمانە بپرسین، خەباتی کوردانی خۆرهەڵات بەرەو کوێ؟ خوێندنەوەکان چین؟ لەناو خۆیاندا پێویستیان بە چییە؟ پێویستە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەزموونی باشووردا بکەن؟
بۆیە دەبێت پرسیار بکەین و لیکۆڵینەوە بکەین، تێڕامانمان هەبێت و بووەستین، دەبێت سنووری هەست و سۆز تێپەڕێنین، رەخنە لە خۆمان بگرین، دروستکردنی ناوەندی ستراتیجی کوردستان گرنگە، گەڕان بە دوای بەڵگەنامەکاندا گرنگە، دەبێت بە ئاگاییەوە سیاسەت بکەین، دەبێت خەبات بۆ سەربەخۆیی کورد و کوردستان لە چوارچێوەی بانگەشە و سۆزی عاشقانە و کەف و کوڵی کوردانە بەدەربێت و بخرێتە چوارچێوەی سیاسەتی راست و دروست و خەباتی یاسایی و مەدەنی و فەرهەنگی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ و قۆناغبەندییەوە، ناکرێت بڵێین یان هەمووی یان هیچ، ناکرێت تایبەتمەندیی هەر پارچەیەک رەچاو نەکرێت و هەستیاریی دۆخەکە لەبەچاو نەگیرێت، بێگومان ناکرێت بەبێ بەهەندوەرگرتنی پەیامی خانی و حاجی قادر و بێکەس و شێرکۆ هەنگاو بهاوین، لێرەدا دەبێت رەوەندی کوردستانی لە دەرەوەی وڵاتش ئەرکی خۆیان جێبەجێ بکەن، دەبێت رەوەندی کورد لە دەروە سەنگەر بباتە بەردەم باڵیۆزخانە و ناوەندەکانی جیهان و نەتەوە یەکگرتووەکان، دەبێت پەنا ببرێت بۆ خەباتی دیموکراسی.

                                مارک سایکس                                                                      فرامسوا جۆرج بیکۆ

کۆبوونەوەکانی ئامادەکاری بۆ رێکەوتننامەی سێڤر

هینری کیسنجەر

دوا تەخشان و پەخشانی خاکی کوردستان لە رێکەوتننامەی لۆزاندا